- •Прадмова
- •Абламовічы
- •Абрамовіч Адам (1710-?)
- •Абрамовіч
- •Абрамовіч
- •Абрамовіч
- •Абуховіч
- •Абуховіч
- •Абуховіч
- •Авенарыус
- •Агрызка
- •Адамовіч
- •Азарэвіч
- •Алелькавіч
- •Альхімовіч
- •Аляксандр
- •Аляшкевіч
- •Андрыёлі
- •Анімеле
- •Ан цыпа
- •Арамовіч
- •Арлоўскі
- •Аскерка
- •Астравіцкі
- •Астрожскі
- •Аўгусціновіч
- •Аураамка
- •Аўрамій смаленскі
- •Ачапоўскі
- •Багамолец (Bohomolec)
- •Багдановіч
- •Багдановіч
- •Багдановіч
- •Багушэвіч
- •Бажанаў
- •71?.: Опыты земледелия вольнонаёмным трудом. М., 1860; 2 изд. СПб., 1861; Что можно заимствовать у иностранцев по части земледелия. СПб., 1863; 2 изд. СПб., 1867.
- •Базылік
- •3 1558 Б. Працаваў у прыдворнай музыч-най капэле галоўнага пратэктара Рэфарма-цыі ў Вялікім княстве Літоўскім Мікалая
- •Баранецкі
- •Бараноўскі
- •Бардзілоўскі
- •Барздынскі
- •Бароўскі
- •Барташэвіч (Bartoszewicz)
- •Бартольд
- •Бартэльс
- •Баршчэўскі
- •Барычэўскі
- •Белаблоцкі
- •Беркман
- •Бжастоўскі
- •Бжастоўскі
- •Бонч-асмалоўскі
- •Борзабагаты
- •Будзіла
- •Будзіл0віч
- •Будзінскі
- •Буйніцкі
- •Булгакоўскі
- •Булгары н
- •Бучынскі
- •Быкоўскі
- •Быхавец
- •Бычковы
- •Бя рында
- •Вадкоўскія
- •Вайніловіч
- •Вайніловіч
- •Валадковіч
- •Валатоўскі
- •Валовіч
- •Валовіч
- •Ваньковіч
- •Васільева
- •Ваўжэцкі
- •Вашчанка
- •Вашчанка
- •Вераніцын
- •Весялоўскі
- •Вольскі
- •Вяроўкін
- •Вярыга-дарэўскі
- •Вярэнька
- •Гаворскі
- •Гальперын
- •Гальшанскія
- •Галянскі
- •Гарабурда
- •Гарабурда
- •Гараўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гардзіслава
- •Гаўрыленка
- •Гаўсман
- •Гаховіч
- •Гашкевіч
- •Гаштольд
- •Гедзімін,
- •Герберскі
- •Гіндэнбург
- •Гітаўт-дзевалт0ўскі
- •Гольц-мілер
- •Грабніцкі
- •Граткоўскі
- •Грум-гржымайла
- •Грыгаровіч
- •Грыневіч
- •Грынявіцкі
- •Гурыновіч
- •Гусаржэўскі
- •Гусоўскі
- •Дабравольскі
- •Дабравольскі
- •Дадэрка
- •Дакучаеў
- •Даленга-хадакоўскі
- •Далеўскія
- •Даманеўскі
- •Дамашэвіч
- •Дамбавецкі
- •Дамброўскі
- •Дамейка
- •Дарагастайскі
- •Дашчынскі
- •Дземід0віч
- •Дзмітрыеў
- •Дмахоўскі
- •Дразд0в1ч
- •Дубовіч
- •Дудышкін
- •Дунін-горкавіч
- •Дунін-марцінкевіч
- •Дыбоўскі
- •Ермакоў
- •Ефрасіння полацкая
- •Ефрасіння рагвалодаўна
- •Жаля30ўскі
- •Жахоўскі
- •Ждановіч
- •Жуковіч
- •Жураўскі
- •Жыпмонт I
- •Жыпмонт II
- •Жэра (Zera)
- •Завадскія
- •Завітневіч
- •Загурскі
- •Залескі
- •Залускі
- •Замысл0ўскі
- •Заранка
- •Зарэмба
- •Зарэмба-каліноўскі
- •Звеніслава
- •Здан0в1ч
- •Івановіч
- •Іваноўскі
- •Іваноўскі
- •Ігнатовіч
- •Ігнацьеў
- •Кавалеўская
- •Кавалеўская
- •Кавалеўскі
- •Кавалеўскі
- •Кавалеўскі
- •7В.:Собр. Науч. Тр. Т. 1—2. М., 1950—56.
- •Кавячынскі
- •Каганец
- •Каладынскі
- •Каменскі
- •Кантрым
- •Канчэўскі
- •Каралькевіч
- •Каратынскі
- •7В.:Творы. 2-е выд. Мн., 1981.
- •Каржанеўскі
- •Карповіч
- •Карповіч
- •Карташэўскі
- •Карчэўскі
- •Кары цкi
- •Касовіч
- •Касовіч
- •Касовіч
- •Касцюшка
- •Катовіч
- •Кахлеўскі
- •Качаноўскі
- •Каяловіч
- •Кіпрыян
- •Кірыла тураўскі
- •Клакоцкі
- •Клімашэўскі
- •Клімент смаляціч,
- •Кміта-чарнабыльскі
- •Князьнін
- •Крачкоўскі
- •Крашэўскі
- •Крышкоўскі
- •Кукальнік
- •Кулакоўскі
- •Кулжынскі
- •Кульчынскі
- •Кунцэвіч
- •Курбскі
- •Кургановіч
- •Кусцінскі
- •Кутарга
- •Кутарга
- •Кутневіч
- •Лада-заблоцкі
- •Латышаў
- •Лебензон
- •Легатовіч
- •Лепяшынскі
- •Лепяшынскі
- •Ліцыній намыслоўскі
- •Лужынскі
- •Лускіна
- •Лышчынскі
- •Любашчынскі
- •Людагоўскі
- •Лянкевіч
- •Лянчыцкі
- •Ляскоўскі
- •Макоўскі
- •Макушаў
- •Малышэвіч
- •Малышэўскі
- •Мамонічы
- •Манькоўскі
- •Манюшка
- •Манюшка
- •Марал ёўскі
- •Марахоўскі
- •Марашэўскі
- •Маркевіч
- •Маркев1ч
- •Марозік
- •Марцінкевіч
- •Марціноўскі
- •Масальскі
- •Масальскі
- •Маскевіч
- •Маскевіч
- •Матушэвіч
- •Мендэле-мойхер-сфорым
- •Мікешын
- •Мікуцкі
- •Міладоўскі
- •Міхановіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Мужылоўскі
- •Мурзакевіч
- •Мухлінскі
- •Мысаўской
- •Мялешка
- •Мяржынскі
- •Набароўскі
- •Навадворскі
- •Нагумовіч
- •Нарвойш
- •Наркевіч-ёдка
- •Нарушэвіч
- •Насовіч
- •Незабіт0ўскі
- •Незабытоўскі
- •Несялоўскі
- •Нікіфароўскі
- •Павел 3 візны
- •Пагарэльскі
- •Пагоскі
- •Падабедаў
- •Падчашынскі
- •Пакроўскі
- •Палонскі
- •Панятоўскі
- •Папроцкі
- •Паўстанскі
- •Пачобут-адляніцкі
- •Пашакоўскі
- •Пашкевіч
- •Пельгжымоўскі
- •Перасветаў
- •Петражыцкі
- •Петрапаўлаўскі
- •Пётр 3 ганёндза
- •Пільхоўскі
- •Пратасевіч
- •Пратасовіч
- •П ржав альс кi
- •Рагнеда рагвалодаўна
- •Рагоўскі
- •Радзевіч
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радкавец
- •Радчанка
- •Ражанскі
- •Раманаў
- •Ратондус
- •Ржавускі
- •Рудніцкі
- •Рукевіч
- •Румянцаў
- •Рункевіч
- •Русецкая
- •Русецкі
- •Руткоўскі
- •Сабольшчыкаў
- •Саветаў
- •Савіч-заблоцкі
- •Саковіч
- •Сакольскі
- •Сапуноў
- •Сарбеўскі
- •Сасноўскі
- •Семяновіч
- •Семянтоўскі
- •Сердзюкоў
- •Сердзюкоў
- •Сержпутоўскі
- •Сілівановіч
- •Сімяон полацкі
- •Сітанскія
- •Скарульскі
- •Скрабецкі
- •Славінецкі
- •Слонімскі
- •Слупскі
- •Смаленскі
- •Смародскі
- •Сматрыцкі
- •Смуглевіч
- •Спасовіч
- •Станкевіч
- •Стары улас
- •Стафан баторый
- •Страйноўскі
- •Стрыйкоўскі
- •Стукаліч
- •Судзіл0ўская
- •Судзілоўскі
- •Сцірпейка
- •Сыракомля
- •3 Палацаў, пыхлівых адвечна,
- •Ся машка
- •Сямеўскі
- •Сянкоўскі
- •Тамашэўскі
- •Тапчэўскі
- •Трубніцкі
- •Трусевіч
- •Трутнеў
- •Труцэвіч
- •Турцэвіч
- •Тшашчкоўская
- •Тызенгаўз
- •Тызенгаўз
- •Тылкоўскі
- •Тышкевіч
- •Тышкевіч
- •Урончанка
- •Урублеўскі
- •Урублеўскі
- •Урублеўскі
- •Файніцкі
- •Фалькоўскі
- •Фалькоўскі
- •Фальскі
- •Федаровіч
- •Філалет хрыстафор
- •Фіялкоўскі
- •Хадкевіч
- •Харламповіч
- •Ходзька
- •Ходзька
- •Ходзька
- •Храпавіцкі
- •Храптовіч
- •Храптовіч
- •Цадроўскі
- •Цамблак
- •Цвяткоўскі
- •Цытовіч
- •Цэраскі
- •Цяплінскі
- •Цяцерскі
- •Чалоўскі
- •Чарноўская
- •Чартарыйскі
- •Чаховіц
- •Шадурскі
- •Шалковіч
- •Шапялевіч
- •Шапялевіч
- •Шукевіч
- •Шыдлоўскі
- •Шыманоўскі
- •Шыманоўскі
- •Шымкевіч
- •Юркевіч
- •Ягадзінскі
- •Якубовіч
- •Яленская
- •Яленскі
- •Яльніцкі
- •Янушкевіч
- •Ярашэвіч
- •Ястржэмбскі
- •Яцкоўскі
- •Спіс аўтараў
Радзівіл
Мікалай Чорны (4.2.1515—29.5.1565)
Палітычны, культурны i рэлігійны дзеяч Вялікага княства Літоўскага. Нарадзіўся ў Нясвіжы. Яго бацька Ян Мікалай быў трокскім кашталянам, маці Ганна —з роду Кішкаў. Адукацыю ён, верагодна, атрымаў толькі хатнюю. Юнацтва правёў пры кара-леўскім двары ў Кракаве, дзе адбылося яго сяброўскае збліжэнне з будучым вялікім князем літоўскім i каралём польскім Жыгі-монтам II Аўгустам. Рэнесансавая атмас-фера каралеўскага двара адбілася на яго густах i звычках. Імклівае ўзнясенне па службе Р. пачалося пасля 1544, калі на Берасцейскім вальным сойме быў прыняты акт, паводле якога Жыгімонт I Стары пера-даваў поўную ўладу ў Вялікім княстве Лі-тоўскім свайму сыну Жыгімонту II Аўгусту. У гэты час Р. атрымаў уплывовую пасаду земскага маршалка, якая давала магчы-масць часта бываць пры велікакняжацкім двары. Ён удзельнічаў у пасольскіх місіях у іншыя дзяржавы. У 1574 у час падарожжа ў Аўгсбургу атрымаў ад імператара Свяшчэн-най Рымскай імперыі Карла V права на княжацкі тытул для сябе i асобных прад-стаўнікоў свайго роду. 3 гэтага часу ён стаў называцца князем «на Алыцэ i Нясвіжы». У 1549 Р. удзельнічаў у ваенных дзеяннях супраць татараў на Валыні. У 1550 атрымаў пасаду канцлера Вялікага княства Літоў-скага. Уплыў Р. на палітыку велікакняжац-кага ўрада быў такі значны, што ў 1551 ат-рымаў права на захоўванне найважнейшых дзяржаўных актаў у сваім архіве. Асаблівую ўвагу ён звяртаў на дакументы, якія па-цвярджалі даўнія дзяржаўныя прывілеі Вя-лікага княства Літоўскага. У 1553 Р. выяз-джаў з дыпламатычнай місіяй да Габсбур-гаў, каб прадухіліць магчымы габсбургска-маскоўскі саюз, які мог ускладніць станові-шча на ўсходніх межах Вялікага княства Літоўскага. Галоўнай сферай дыпламатычнай дзейнасці Р. былі адносіны з Лівоніяй, вынікам яго стала ў 1561 інкарпарацыя Польшчай i Вялікім княствам Літоўскім большай яе часткі i ліквідацыя там Ордэна мечаносцаў. Р. ажыццяўляў i адміністра-цыйную ўладу ў Лівоніі. У 1555—56 ён удзельнічаў у падрыхтоўцы i здзяйсненні аграрнай («валочнай») рэформы ў гаспа-дарскіх уладаннях Вялікага княства Літоў
342
скага. Р. быў шчырым прыхільнікам неза-лежнасці Вялікага княства Літоўскага ад Польшчы. На соймах, якія абмяркоўвалі праекты уніі дзвюх дзяржаў, ён выступаў за суверэннасць Княства ў складзе Рэчы Пас-палітай. Яго «сепаратизм» — прычына ка-ралеўскай няміласці. Пазіцыя Р., якую пад-трымлівалі многія магнаты, улічвалася на-ват пры заключэнні (ужо пасля яго смерці) Люблінскай уніі 1569.
3 яго імем звязана распаўсюджанне i прапаганда рэфармацыйных ідэй, арганіза-цыя рэфармацыйнай царквы ў Вялікім княстве. Палітычны ўплыў i аўтарытэт Р., які першы з магнатаў прыняў пратэстан-цкае веравызнанне ў пач. 1550-х гадоў, абу-мовілі пераход значнай часткі шляхты ў пратэстантызм. Спачатку ён схіляўся да лютэранства, але з сярэдзіны 1550-х гадоў прыняў кальвінізм, які атрымаў найболь-шае пашырэнне ў Вялікім княстве Літоў-скім. Р. падтрымліваў сувязі з прадстаўні-камі асноўных пратэстанцкіх плыняў (лю-тэранамі, кальвіністамі, антытрынітарыя-мі), стаў галоўным пратэктарам Рэфарма-цыі. Валодаючы вялізнымі маёнткамі на Беларусі, Літве i Польшчы, ён заснаваў там пратэстанцкія цэрквы — зборы. У 1553 першы на Беларусі рэфармацыйны збор Р. залажыў у сваім замку ў Бярэсці. Каля 1557 пры яго ўдзеле арганізавана галоўная рэфармацыйная абшчына Вялікага княства Літоўскага ў Вільні. Першы Віленскі збор размяшчаўся ў радзівілаўскім палацы на Лукішках. Некаторы час Р. быў прыхільні-кам стварэння Народнага сабора — свайго роду дзяржаўнай царквы, якая б аб'ядноў-вала ўсіх хрысціян Вялікага княства Літоў-скага i Польшчы i была б больш незалеж-най ад Ватыкана. У апошнія гады свайго жьщця Р. падтрымліваў антытрынітарыяў, якія ў рэлігійна-багаслоўскіх i сацыяльных пытаннях займалі найболып радыкальныя пазіцыі. У 1563 у падляшскім мястэчку Морды, што належала яму, адбыўся сінод, дзе большасць прысутных ухвалілі ідэі анты-трынітарызму. Р. выношваў планы аб'яд-нання кальвінісцкай i антытрынітарскай плыняў.
Яго дзейнасць адыграла вялікую ролю ў развіцці мецэнацтва ў розных сферах культуры Беларусі i Літвы, найбольш у аргані-зацыі кнігадрукавання. Працяглае знахо-джанне за мяжой i знаёмства з заходнееў рапейскай культурай спрыялі разумению ролі кнігадрукавання ў грамадска-палітыч-ным i культурным жыцці. У 1553 для пра-паганды рэфармацыйных ідэй Р. заснаваў пры Берасцейскім зборы першую на тэры-торыі Беларусі друкарню, у якой працавалі запрошаныя ім з Польшчы друкары Бяр-нард Ваяводка, Станіслаў Мурмэліус, паэт, перакладчык i кампазітар \\.Базьшік. Тут друкавалася не толькі рэлігійная, але i свецкая літаратура. У 1563 на сродкі Р. вы-дадзены польскі пераклад поўнага зводу Бібліі, найбуйнейшага па аб'ёме i аднаго з лепшых па мастацкіх і паліграфічных якас-цях рэнесансавага выдання. У гісторыю бе-ларускага кнігавыдання яна ўвайшла пад назвай «Брэсцкая, ці Радзівілаўская біблія». 3 імем Р. звязана таксама выданне арыгі-нальнага публіцыстычнага твора — пас-лання папскаму нунцыю ў Польшчы Алаі-зію Ліпаману, напісанага, верагодна, яго асабістым сакратаром, вядомым польскім лексікофафам Янам Манчыньскім, дзе змешчаны рэзкія антыкаталіцкія і анты-папскія выпады. Пад апекай Р. дзейнічала пратэстанцкая друкарня i ў Нясвіжы, у ар-ганізацыі якой прымалі ўдзел вядомыя дзе-ячы Рэфармацыі — Сымон Будны, Мацей Кавячынскі, Лаўрэнцій Крышкоўскі. Многія выданні выходзілі з прысвячэннем знатна-му патрону. Некаторыя свае творы яму прысвячаў Жан Кальвін. Шчодрасцямі ра-дзівілаўскага двара карысталіся такія від-ныя тэолагі, як С.Будны, Марцін Чаховіц, паэты Андрэй Тшэцэскі, кампазітары Кіп-рыян Базылік, Вацлаў з Шамотул i інш. Жонка Р. Альжбета была дачкой аднаго з буйнейшых польскіх мецэнатаў — карон-нага гетмана Крыштафа Шыдлавецкага. Памёр Р. ад пакутлівай хваробы i пахаваны разам з жонкай пры Віленскім зборы. У 1647 астанкі Р. i яго жонкі ўрачыста пера-несены з Вільні ў Дубінкі (Літва). Пасля смерці ўсе яго дзеці пад уплывам палітыч-ных абставін перайшлі ў каталіцтва. Дзейнасць Р. як вялікага рэфарматара карды-нальна паўплывала на царкоўна-рэлігійнае i культурнае жыццё Вялікага княства Лі-тоўскага.
Літ.\ JaSnowski J. Mikołaj Ст-.агпу Radziwiłł (1515—1565). Warszawa, 1939; Augustyniak U. Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim. Warszawa, 1992. Л.С.Іванова.
343