7. Развіццё айчыннай грамадскай думкі

Метадычныя рэкамендацыі. Пры разглядзе гэтага пытання ў першую чаргу трэба вызначыць месца беларускай грамадскай думкі ў сусветна гістарычным працэсе.

Гісторыя беларускага народа, і тым больш усё тое, што аб’ядноўваецца паняццем духоўнай культуры, развівалася не ізалявана, а ў цеснай узаемасувязі з сусветам.

З самага пачатку Беларусь развіваецца як самастойная еўрапейская дзяржава. Першы перыяд яе фарміравання – полацкі – цесна звязаны з Візантыяй. Аднак першая пісьмовая фіксацыя на старажытнабеларускай мове адносіцца да ХІ ст. Пазней, у часы ВКЛ, ствараюцца сусветна вядомыя Статуты ВКЛ (1529, 1566, 1588 гг. ), якія былі створаны на аснове звычаёвага мясцовага права і напісаны на старажытнай беларускай мове. На той момант у сярэднявечнай Еўропе не было дакументаў таго ўсебаковага ўзроўню, якія б так дакладна рэгулявалі ўсе прававыя бакі жыцця тагачаснага грамадства.

Трэба ўлічваць і той факт, што ў часы панавання Рэчы Паспалітай і пазней, калі беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі, сам факт ужывання беларускай мовы айчыннымі літаратарамі, ананімнымі аўтарамі сведчыў аб развіцці грамадскай беларускай думкі. Па-беларуску пісалі толькі прыхільнікі нацыянальнага адраджэння, якія адстойвалі ідэі нацыянальнай самасвядомасці, адраджэння, змагаліся за права “людзьмі звацца”.

Грамадская думка бярэ пачатак у старажытных летапісах, укладаннях, пастановах князёў, прадмовах да біблейскіх тэкстаў. На Беларусі развіваецца спецыфічны літаратурны жанр – апокрыфы (твор з біблейскім сюжэтам, змест якога няпоўнасцю супадаў з афіцыйным вучэннем, таму апокрыфы не прызнаваліся царквою свяшчэнныміі былі забаронены; твор, магчымы аўтар якога не пацвярджаецца), у якіх даецца асэнсаванне зместу біблейскіх тэкстаў праз асаблівасці ўсведамлення беларускага чытача. Усё гэта дае падставы сцвярджаць, што беларуская грамадска-палітычная думка развівалася ў працэсе станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа, на кожным этапе яго існавання мела спецыфічныя рысы.

План

1. Помнікі айчыннай грамадскай думкі сярэднявечча

2. Развіццё нацыянальнай культуры і грамадскай думкі ў эпоху Адраджэння

3. Асветніцтва на Беларусі

4. Айчынная нацыянальна-дэмакратычная думка ў ХІХ – пачатку ХХ ст.

5. Сучасны стан грамадазнаўства ў Беларусі

Склад.: праф. Макарэвіч В. А.

7. 1. Помнікі айчыннай грамадскай думкі сярэднявечча

Найбольш значным жанрам беларускай літаратуры XV – пачатку XVІ ст. быў летапіс. У летапісах і хроніках адлюстроўвалася багатае гістарычнае жыццё нашага народа, вядучыя грамадска-палітычныя ідэі эпохі. Менавіта ў летапісным жанры даволі рана і ярка выявілася тэндэнцыя да развіцця, да творчага пераадолення старых літаратурных традыцый. У шматвяковай гісторыі летапісання на Беларусі як у люстэрку адбіліся некаторыя вельмі характэрныя асаблівасці і асноўныя заканамернасці развіцця ўсёй беларускай літаратуры эпохі феадалізму.

Кожны народ, дасягнуўшы пэўнага ўзроўню развіцця, пачынае ўсведамляць значэнне свайго гістарычнага існавання, сваёй мінуўшчыны, памяць пра якую неабходна захаваць для будучыні як важны сродак самапазнання і маральна-патрыятычнага выхавання пакаленняў у духу гістарычных традыцый продкаў. Ствараюцца і перадаюцца праз стагоддзі міфы і легенды, сагі і быліны, паданні і песні, у якіх апяваюцца велічныя справы і ўчынкі герояў, раскрываецца гістарычнае мінулае народа. З узнікненнем пісьменства паэтычнае асэнсаванне гісторыі пакрысе саступіла месца больш дакладнаму і дакументальнаму яе апісанню. Хавальнікамі гістарычнай памяці, своеасаблівымі энцыклапедыямі гістарычных ведаў эпохі сярэднявечча сталі аналы, хронікі, гісторыі, у якіх замацоўваліся найбольш значныя падзеі пераважна грамадска-палітычнага жыцця асобных краін, княстваў, гарадоў, апісвалася жыццё і дзейнасць выдатных гістарычных асоб. Такімі помнікамі даўняга пісьменства, прысвечанымі роднай гісторыі, былі ва ўсходніх славян летапісы.

Своеасаблівасць летапіснага адлюстравання гісторыі ў апісанні пераважна гістарычна сапраўднага, рэальна былога, якое, як правіла, падавалася ў пагадовай форме і спалучала лаканічную, дакументальна-дзелавую фіксацыю адзінкавых гістарычных фактаў і падзей з жывым, эмацыянальна-вобразным, белетрызаваным, нярэдка пабудаваным на вусна-паэтычных паданнях і розных легендах асэнсаваннем мінулага. Сярэдневяковыя летапісцы расказвалі гісторыі з пункту гледжання свецка-рыцарскіх ці хрысціянска-аскетычных ідэалаў. Летапісы складаліся свецкімі і духоўнымі асобамі ў розным сацыяльна-культурным асяроддзі з рознымі ідэйна-мастацкімі задачамі, таму былі вельмі разнастайныя паводле зместу, ідэйнай накіраванасці, жанрава-стылявых асаблівасцей, форм і спосабаў гістарычнага апавядання.

Летапісанне на Беларусі ўзнікла яшчэ ў эпоху феадальнай раздробленасці. Яго вытокі – у мясцовых гістарычных паданнях і дзелавым пісьменстве, а таксама ў літаратурных традыцыях летапісання і гістарычнай прозы Старажытнай Русі. Гістарычныя запісы вяліся амаль ва ўсіх значных гарадах, сталіцах удзельных княстваў, цэнтрах грамадска-палітычнага і культурнага жыцця асобных зямель. Самым буйным у тыя часы беларускім горадам быў Полацк, які ў пару сваёй найбольшай магутнасці сапернічаў з Ноўгарадам, Смаленскам і нават самім Кіевам. Першым летапісным творам, складзеным на беларускіх землях, быў, відаць, Полацкі летапіс, урыўкі якога захаваліся ў Кіеўскім летапісе ХІІ ст., што разам з “Аповесцю мінулых гадоў” і Галіцка-Валынскім летапісам складае вядомы агульнарускі летапісны звод пачатку ХІV ст. – Іпацьеўскі летапіс. Гістарычныя запісы вяліся таксама ў Навагрудку, Пінску, Слуцку і іншых гарадах Беларусі. Ва ўрыўках у складзе розных летапісных зводаў XV ст. летапісы ХІІ – ХІV стст. мелі мясцовы характар. У іх апісваліся падзеі, што датычыліся пераважна гісторыі асобнага ўдзельнага княства і яго сталіцы. Паводле жанравай формы яны, як і іншыя старажытнарускія летапісы, не былі цэласнымі творамі, сюжэтна закончанымі гістарычнымі аповесцямі, а мелі фрагментарны характар і падзяляліся на асобныя, нярэдка слаба звязаныя між сабою часткі – пагадовыя запісы, аб’яднаныя толькі агульнасцю тэмы і формай гістарычнага апавядання. На беларускіх землях у эпоху сярэднявечча бытавалі таксама рускія летапісы і гістарычныя зборнікі наўгародскага, маскоўскага, цверскага, пскоўскага паходжання (Радзівілаўскі, Фоція, Аўраамкі і іншыя летапісы).

Новыя якасці і рысы набыло беларускае летапісанне ў XV ст. У сувязі з завяршэннем палітычнай цэнтралізацыі і ўзмацненнем этнічнай кансалідацыі беларускіх зямель узніклі агульнадзяржаўныя, беларуска-літоўскія паводле зместу і характару летапісы. Яны з’явіліся вынікам новых ідэйна-палітычных тэндэнцый і гістарычных канцэпцый эпохі, яркім адлюстраваннем новага этапу ў гістарычным жыцці беларускага народа. У іх выявіліся погляды перадавых грамадскіх сіл Беларусі і Літвы першай паловы XV ст., якія стаялі на баку велікакняжацкай улады, што змагалася супраць феадальнай раздробленасці за адзінства і магутнасць краіны, за яе высокі міжнародны аўтарытэт. Першымі летапіснымі творамі, складзенымі з новых, агульнадзяржаўных пазіцый, былі “Летапіс вялікіх князёў літоўскіх” і Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г.

“Летапіс вялікіх князёў літоўскіх” прысвечаны апісанню палітычнай гісторыі Літвы, Беларусі і Украіны ХІV – пачатку XV ст., гісторыі напружанай барацьбы за ўладу паміж нашчадкамі князя Гедыміна (1316 – 1341), барацьбы за палітычнае аб’яднанне ўсходнеславянскіх зямель, чаго вымагалі палітычныя абставіны. Твор напісаны не ў традыцыйнай форме (пагадовай), а як звязная гістарычная аповесць. Асаблівай цэльнасцю і лагічнасцю выкладу, майстэрствам займальнага вострасюжэтнага апавядання вылучаецца першая частка Летапісу. Як паказваюць асобныя дэталі зместу, агульная накіраванасць, мова і стыль твора, першапачатковая частка Летапісу напісана ў свецкім асяроддзі, блізкім да князя Вітаўта, дзесьці ў канцы ХІV ст.

Але “Летапіс вялікіх князёў літоўскіх” – неаднародны літаратурны помнік. У ім аб’яднаны блізкія паводле агульнай накіраванасці, але даволі розныя па сваім характары творы розных аўтараў: аповесць пра Кейстута, няскончаная гісторыя княжання Вітаўта і аповесць пра Падолле.

Аднак у цэлым Летапіс – вельмі цікавы і арыгінальны, своеасаблівы па жанравай форме летапісны твор, каштоўная крыніца пазнання далёкага мінулага нашай Бацькаўшчыны. Гэты помнік стаў новым этапам у развіцці летапіснага жанру на беларускіх землях, у станаўленні беларускай літаратуры. Ён быў самым раннім гістарычна-літаратурным творам, напісаным з новых ідэйна-мастацкіх пазіцый і па-беларуску. У гэтай дакументальнай гістарычнай аповесці рашуча пераадолена традыцыйная летапісная форма апісання гісторыі і зроблена першая ўдалая спроба стварыць звязнае, прагматычнае апавяданне аб мінулым. Твор стымуляваў з’яўленне новых летапісаў і хронік, уваходзіў ва ўсе наступныя беларуска-літоўскія летапісныя зводы і аказаў дабратворны ўплыў на далейшае развіццё агульнадзяржаўнага летапісання ў Вялікім княстве Літоўскім.

Летапісанне ў эпоху сярэднявечча было справай палітычнай, яго пачатак заўсёды быў прымеркаваны да якой-небудзь значнай грамадскай падзеі. Найбольш верагодна, што плануемая ў 1430 г. каранацыя Вітаўта і перанос у пачатку 30-ых гг. XV ст. з Маскоўскай Русі ў Літоўска-Беларускую дзяржаву цэнтра агульнарускай мітраполіі якраз і былі тымі гістарычнымі падзеямі, якія моцна актывізавалі летапісанне ў Беларусі. Менавіта ў гэты час напісаны “Пахвала Вітаўту”, другая частка Летапісу, апрацаваны маскоўскі летапіс Фоція, што паслужылі непасрэднымі крыніцамі першага беларуска-літоўскага летапіснага зводу. Цэнтрам агульнадзяржаўнага летапісання Вялікага княства Літоўскага ў XV ст. быў Смаленск.

“Хроніка Быхаўца” – найбольш выдатны помнік агульнадзяржаўнага беларуска-літоўскага летапісання XVІ ст. Ён названы па імені пана з-пад Ваўкавыска А. Быхаўца, якому належаў у мінулым стагоддзі адзіны вядомы яго рукапісны экземпляр. У пачатку “Хронікі Быхаўца” змешчана легендарная гісторыя Літвы, запазычаная з “Хронікі Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага”. “Хроніка Быхаўца” – этапны твор у гісторыі агульнадзяржаўнага беларуска-літоўскага летапісання, выдатны помнік грамадска-палітычнай думкі і літаратуры Беларусі і Літвы першай паловы XVІ ст., сведчанне высокага ўзроўню развіцця нацыянальна-гістарычнай самасвядомасці беларускага і літоўскага народаў эпохі Адраджэння, значнага росту майстэрства беларускіх летапісцаў таго часу.

Беларускія летапісы і хронікі маюць вялікае культурна-гістарычнае значэнне як жывыя сведкі багатай мінуўшчыны беларускага народа, каштоўны здабытак яго важкай культурнай спадчыны, неацэнная крыніца пазнання яго шматвякавой гісторыі, напоўненай гераічнай барацьбой за сваю незалежнасць і мірнай стваральнай працай, падзеямі вялікай гістарычнай важнасці.