- •1. Значэнне і змест паняццяў «міфалогія», «міф».
- •4. Міфалогія і фальклор.
- •1. Пачатак вывучэння міфалогіі.
- •2. Рамантычная канцэпцыя міфа.
- •3. Салярна-метэаралагічная і антрапалагічная школы.
- •4. Рытуалізм і функцыяналізм.
- •5. Сацыялагічная школа ў даследаванні міфалогіі.
- •6. Сімвалічная канцэпцыя міфа.
- •7. Псіхааналітычная і структуралісцкая канцэпцыі міфа.
- •1. Анімізм.
- •2. Татэмізм і фетышызм.
- •3. Магія як з’ява культуры.
- •1. Паняцце мадэлі.
- •2. Гара як мадэль свету.
- •3. Касмічнае Дрэва як мадэль свету.
- •4. Лічбавая мадэль свету.
- •5. Крыж як варыянт Прадрэва.
- •1. Класіфікацыя міфаў.
- •2. Крыніцы па вывучэнню міфалогіі.
- •3. Спецыфічныя рысы беларускай міфалогіі.
- •1. Беларуская касмагонія.
- •2. Структура космасу.
- •1. Беларускія багі ў тэалагічным кантэксце.
- •2. Першыя культы. Пантэон князя Уладзіміра.
- •3. Вярхоўныя багі беларускай міфалогіі.
- •1 Месца расліннасці ў сусветнай міфалогіі. Зараджэнне экалагічнай думкі.
- •2 Духі лесу ў беларускай міфалогіі.
- •3. Водная стыхія ў міфалагічным светапоглядзе беларусаў (вадзянік).
- •4. Вобраз русалкі ў міфалогіі беларусаў.
- •1. Паняцце культурнай прасторы.
- •2. Месца дамавіка ў міфалогіі беларусаў.
- •3. Вобраз кікімары ў беларускай міфалогіі.
- •4. Духі гаспадарчых пабудоў.
- •Асноўныя школы і накірункі
- •Ўсходніх славян
- •Урыўкі з кнігі . Рыбаков, б. А. Язычество Древней Руси / б. А. Рыбаков. – м. : Наука, 1988. – 784 с.
- •З дыялога Платона «Тимей»
- •Сущность поэзии и ее виды
- •Происхождение поэзии и ее познавательная функция
- •Определение трагедии как жанра, развитие ее
- •XXVI. Трагедия и эпос
- •Основные компоненты трагедии
- •Фабула – основа трагедии. Каковы должны быть фабулы в трагедии
- •Перипетия и узнавание
- •Части трагедии. Герои трагедии
- •Характеры в трагедии
- •О языке трагедии
- •Глава III симпатическая магия
- •Глава IV магия и религия
- •Глава IX поклонение деревьям
- •Глава XII священный брак
- •Поклонение дубу
- •Глава XIX запретные действия
- •Глава XX табу на людей
- •Глава XXI табу на предметы
- •Глава XXII запретные слова
- •Глава XXIV предание смерти божественного властителя
- •Глава XXV временные цари
- •Глава XXVI принесение в жертву сына правителя
- •Глава XXVIII умерщвление духа дерева
- •I. Роль мифа в жизни
- •II. Мифы о происхождении
- •III. Мифы о смерти и повторяющемся цикле жизни
- •IV. Мифы о магии
- •Подход к бессознательному
- •Об архетипах коллективного бессознательного
- •Психология и религия
- •Проблема души современного человека
- •Об отношении аналитической психологии к поэтико–художественному творчеству
- •Боязнь инцеста
- •Табу и амбивалентность чувств
- •А) Обращение с врагами
- •B) Табу властителей
- •С) Табу мертвецов
- •Анимизм, магия и всемогущество мысли
- •Инфантильное возвращение тотема
- •А) Происхождение тотемизма
- •Α) Номиналистические теории
- •Β) Социологические теории
- •Γ) Психологические теории
- •B) и с) Происхождение эксогамии и ее отношение к тотемизму
4. Вобраз русалкі ў міфалогіі беларусаў.
Рэкі і азёры – месца русалак, якімі робяцца тапельніцы, дзеці, што памерлі да хрышчэння, а таксама загубленыя бацькамі ў вадзе. Спецыфіка беларускіх русалак – у адсутнасці хваста: гэта голыя, прывабныя дзяўчыны з даўгімі валасамі зялёнага, чорнага, русага колеру, халоднымі і нерухомымі вачамі. Актыўнае жыццё русалак пачынаецца пасля русальнага тыдня (восьмага пасля Вялікадня), калі яны выходзяць на бераг. Іх асноўны занятак – да смерці казытаць ахвяру, каб потым зацягнуць яе да сябе ў вадаём і зрабіць мужам адной з іх. Пазбавіцца ад русалкі можна толькі ўкалоўшы яе іголкай. Як можна меркаваць па этнаграфічных запісах, русалкі на Беларусі жылі не толькі ў вадаёмах: былі і лясныя русалкі, якія любілі гойсаць на галінках, а таксама русалкі, што жылі на палях у жыце. У паданнях згадваюцца выпадкі, калі русалка год (да русальнага тыдня) жыла ў гаспадара ў хаце, дапамагала па гаспадарцы, рыхтавала ежу, а сама харчавалася яе парай. Былі і брудныя, старыя русалкі – яны жылі на балотах.
Каля вадаёма можна было сустрэць і расамаху – голую жанчыну з распушчанымі валасамі і дзіцём на руках. Гэта – бясшкодны нячысцік: жанчына, якая забіла сваё дзіцё, а сама ўтапілася.
Вобраз РУСАЛКІ ў розных славянскіх народаў значна адрозніваецца. У заходніх славянаў – гэта гарэзлівыя і вясёлыя стварэнні, у Паўночнай Расіі – злосныя і помслівыя істоты, не дзяўчаты, а страшныя жанчыны з доўгімі валасамі, уласна – жонкі ВАДЗЯНІКОЎ. У паўднёвых славян РУСАЛКІ называюцца САМАДЗІВАМІ і ВІЛАМІ, у заходніх – БАГІНКАМІ, ва ўсходніх – ВАДЗЯНІЦАМІ, ГУШКАЛКАМІ, ЛАСКАТУХАМІ, МАЎКАМІ, КУПАЛКАМІ, КАЗЫТКАМІ, ВАДЗЯНАМІ і МАРАНАМІ. Для БАГІНКІ часам характэрны птушыныя лапы замест ног, а ў САМАДЗІВЫ і ВІЛЫ – капыты. Усе яны аднолькава маладыя, прыгажыя, у белым адзенні, умеюць лятаць. БАГІНКІ неяк звязаны з ветрам, здольны пасылаць буру, град; калі разгуляецца навальніца, значыць БАГІНКІ святкуюць нейкае свята.
Усходнеславянскія РУСАЛКІ – вобраз цікавы, у многім сінтэтычны: яны неяк звязаны і з расліннасцю, і з вадой. Можна назваць іх адначасова і духамі прыроды, і душамі памерлых. Напачатку, бясспрэчна, гэты былі, як і ў антычных грэкаў, локусы месца або расліны, духі розных дрэў, рэчак і крынічак – падобна да ДРЫЯДАЎ, НАЯДАЎ. З цягам часу пачалі лічыць, што РУСАЛКІ – дзяўчаты-тапельніцы або памерлыя нехрышчонымі дзеці.
Звычайна яны хаваюцца ў цёмнай вадзе, але ў час русальнага тыдня, калі вада максімальна глыбока праграваецца сонцам, перасяляюцца з рачных і азёрных глыбіняў у лясы, лезуць на дрэвы. Паводле вераванняў старажытных славян, душы продкаў неяк звязаны з дрэвамі (ці не таму, што ў эпоху палеаліту памерлых памяшчалі на дрэвы, дзе іх клявалі птушкі?). Больш за ўсё РУСАЛКІ любяць вярбу і бярозу, ноччу яны гушкаюцца на вецці і водзяць вясёлыя карагоды. Там, дзе яны дурэлі, трава зелянейшая і расце лепш.
РУСАЛКІ, як і германскія УНДЗІНЫ, вобраз эратычны. Часам у ясныя летнія ночы яны сядзяць на берагах вадаёмаў і расчэсваюць свае доўгія зялёныя валасы. Відаць, ад іх валасоў ішла нейкая незвычайная энергія, якая ўплывала на маладых хлопцаў. Праўда, грэчаскія СІРЭНЫ не валасамі, а спевамі прыцягвалі да сябе маракоў-падарожнікаў і знішчалі іх. Звычайна РУСАЛКІ таксама зацягваюць свае ахвяры – юнакоў – у ваду і топяць іх. Праўда, народныя паданні дапускаюць каханне паміж чалавекам і РУСАЛКАЙ.
РУСАЛКІ баяцца крыжа, круга, часнака, ладана. Але лепшы сродак супраць іх – палын. Пры ўсёй разнастайнасці жаночых духаў прыроды для іх у прынцыпе характэрны аднолькавыя рысы: вечная маладосць, асаблівая актыўнасць у перыяд росквіту раслін, сувязь з вадою, любоў да музыкі і танцаў, заманьванне людзей у ваду і пад. Да вобразаў РУСАЛАК не раз звярталіся мастакі і пісьменнікі, якіх прыцягвала спалучэнне ў гэтых фальклорных персанажах таямнічасці і прыгажосці, паэтычнасці і трагізму, кахання і смерці.
У вобразах маладой прыгожай дзяўчыны ўяўлялі нашы продкі і ПАЛУДНІЦУ, што сімвалізавала сонечны ўдар, інакш кажучы, звязвалася не з вадой, як РУСАЛКА, а з агнём. ПАЛУДНІЦЫ з’яўляліся на палях апоўдні (апоўдзень і апоўначы – час сакральны), звычайна летам. Яны сачылі за тым, каб апоўдні ніхто не працаваў (нельга было і купацца), а інакш – каралі людзей сонечным ударам. У некаторых рэгіёнах яны кралі дзяцей, якіх маці-жняяркі пакідалі без нагляду на мяжы.
З анімізмам звязаны культ Прыроды ў нашых продкаў – вельмі багаты і разнастайны. Пра гэта сведчыць хоць бы той факт, што, нягледзячы на 1000-гадовае панаванне хрысціянства, на атэізм ХХ ст., ён, гэты культ, захаваўся ўнашай свядомасці да сённяшняга дня. Няма такой вёскі ў Беларусі, дзе б тамтэйшыя жыхары не паказалі вам асаблівыя мясціны, звязаныя з нячысцікамі: ВАДЗЯНІКОМ, РУСАЛКАЙ, БАЛОТНІКАМ. Усё гэта – праяўленне анімістычнага мыслення. Усе з’явы прыроды жывыя – жывыя да такой ступені, што персаніфікуюцца ў выглядзе пэўных істот, якіх звычайна называюць “вобразамі народнай дэманалогіі”, або “духамі прыроды”, або “духамі локусаў”. Праўда, у славян духі прыроды ў некаторай ступені зліліся з культам продкаў. Акрамя таго, і цяпер для народа няма мёртвага ў прыродзе: жыве вера, што камні растуць, што рабіна помслівая, што дрэвы звязаны з лёсам чалавека.
Лекцыя 9. Духі культурнай прасторы ў беларускай міфалогіі.
План.
1. Паняцце культурнай прасторы.
2. Месца дамавіка ў міфалогіі беларусаў.
3. Вобраз кікімары ў беларускай міфалогіі.
4. Духі гаспадарчых пабудоў.
Літаратура.
1. Беларуская міфалогія : Энцыклапед. слоўнік / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клаіковіч. – 2-е выд., дап. – Мінск : Беларусь, 2006. – 599 с. : іл.
2. Коваль, У. І. Народныя ўяўленні, павер’і і прыкметы: Даведнік па ўсходнеславянскай міфалогіі / У. І. Коваль. – Гомель : Агенцтва навукова-тэхнічнай і дзелавой інфармацыі, 1995. – 180 с.
3. Ненадавец, А. М. За смугою міфа / А. М. Ненадавец. – Мінск : Беларус.навука, 1999. – 254 с.
4. Ненадавец, А. М. Сілаю слова: белая і чорная магіяа / А. М. Ненадавец. – Мінск : Беларусь, 2000. – 350 с. : іл.
5. Рыбаков, Б. А. Язычество Древней Руси / Б. А. Рыбаков. – М. : Наука, 1988. – 784 с.