азахстан тарихы II том

дәстүрі енді қалыптасып келе жатқан Қазақстан үшін үлкен сынақ. Өйткені геосаяси мүдделердің бастауы әр елдің ішкі "менінен" бастау алып жатқандығы зандылық. Сондықтан, байлығы шалқыған Каспий көзін тапсаң экономикалық өркендеуге бастайды. Ал шалыс бассаң қасіретке бастау болатыны да ғажап емес. Келер ғасырда мүнай тоңірегіндегі ықпалдастык қимылдың Каспий жағалауынан орын теуіп қалуы да ғажап емес деп айтып отырғанымыз да сол.

Каспий жағалауындағы тағы бір ел әзербайжандардың да таңцаған оз жолы бар. Мемлекет басшысы Гейдар Әлиев үлы Ильхамды мүнай ендірісіне "жегіп жіберді". Ол — мемлекеттік мүнай компаниясының вице-презвденті, содан соң премьер министр болды. 2003-жылы 16 қазанда Әзірбайжан президентінің сайлауы өтті деп танылды. Президент сайлауы барысында "Жаңа Әзербайжан" партиясының атынан үсынылған президенттіктен үміткер, елдің премьер-министрі Ильхам Әлиев жеңіске жетгі. Оған сайлауға қатысушылардың 80 пайызына жуығы дауыс берген. Қалай болғанда да Ильхам мүнай арқылы билікке бір табан жақындап келеді. Сойтіп, Кавказ бойындағы тағы бір елдің мүнай мен биліктің ажырамас үғым екендігін дәлелдеді.

Қазақстанда да мүнай тоңірегіндегілердің үлкен билікген үміті бар.

Мүнай қүлағын үстап отырғандардың бәрі де — елге белгілі есімдер, арасында осалы жоқ.

Ендеше, Қазақстанда да мүнай мен қүбыр иелерінің ықпалы күшейіп келеді деген сөз.

6. Қазақстанда ішкі инвестицияньщ дамуы және шагып кәсіпкерлік. Қазақстандық патриотизмнін калыптасуы

1996 жылы Мемлекет басшысының Жарлығымен Инвестициялар женіндегі мемлекеттік комитеті қүрылды, ал 1997 жылғы ақпанда Қазақстан Президенті "Тікелей инвестацияларды мемлекеттік қолдау туралы" Заңға қол қойды.

Инвестициялық қызметгің өрістеуі Қазақстан экономикасын жандандырды. Ахуадды дамытуда Мемлекет басшысы арнайы нормативтік-қүқықтық актілерді шығару жолымен шағын жөне орта кәсіпкерлікті ынталандыруға, өйелдерді бизнеске тартуға бағытталған шаралар қабылдады.

Елдегі кәсіпкерлікті дамытуға Мемлекет басшысының "Шағын кәсіпкерлікті дамытуға мемлекеттік қолдауды күшейту және оны жандавдыру жоніндегі шаралар туралы", "Кэсіпкерлік қызмет бостаңдығына мемлекетгік кепілдіктерді

239

іске асыру жөніндегі қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына толықтырулар енгізу туралы, "Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың басымдықтары мен аймақтық бағдарламалары туралы" жарлықтары серпін берді.

Егемен Қазақстанның озіндік экономикалық жоне өлеуметтік саясатын жүргізуге ыкпал еткен маңызды және стратегиялық факторлардың бірі, дер кезінде әзірленген үлттық валюта — теңгенің енгізуі болды, ол бүрынғы кеңестікте пайда болған валюталардың ең жақсысы жөне түрақтысы деп мойындадды. Тәуелсіз мемлекеттің қажетті нышаны болып табылатын теңге елдің қаржы-ақша жүйесін жүмысшы жағдайға келтіруге, ақша айналасындағы қаражаттың жетіспеушілігі проблемасын шешуге ықпал етгі.

Ішкі капитал мен жинақталымдардың жеткіліксіздігінен Қазақстанның шет елдік капиталға тәуелді бола түскені анық. Өгаелікезеңнің қиыншьшқтарыжәне қаржыдағдарысы экономиканы сауықтыру ісін инвестициялардың көптеп күйылуына тәуелді етіп қойды.

Соңғы жылдары еліміздің инвестициялық дағдарысты басынан кешіріп отырғаны рас. Ішкі жалпы өнімнің мөлшері 1997-98 жылдары 90-шы жылмен салыстырғаңда 64 процентке қүлдырап кетті. Сонымен қатар, сол тоқсаныншы жылмен салыстырғанда инвестиция көлемі де темендеп, оның деңгейі 11-ақ проценті қүрады. Ал, Ресейдегі мөліметтерге сүйенсек, инвестицияның көлемі тоқсаныншы жыл деңгейімен салыстырғанда 30 процентті қүрап отыр. Яғни, онда инвестицияның қүлдырауы 70 процент болса, бізде 90 проценттей.

Ал, евді сырттан тартатын инвестицияға келетін болсақ, оның тартылуы жөніңдегі есеп 1993 жылдан бастап жүргізілді. Бүл - шетелдік инвестиция. Сонымен қатар, мынаны да айта кеткім келеді, сыртқы несиелер мен займдар бар және тікелей шетел инвестициялары бар, екеуін шатастырмау керек. Несие мен займдардың бөрі инвестицияға жатпайды. Әсіресе, 1993-1994 жылдардағы несиелер мен займандар инвестицияға кірмегенін айтқан жөн. Олар бюджет тапшылығын жабу үшін, басқа да зәруліктерді қамтамасыз ету үшін жүмсалды.

Ап, тікелей шет ел инвестициялары кәсіпорындар қүруға, бірлескен кәсіпорьшдар ашу үшін жарғылық қорға қүйылады. Ірі кәсіпорындарды шетелдіктерге басқаруға бергенде де олар инвестиция әкеліп қүюы керек. Осылардың бөрін есептей келгенде, 1993-1996 жылдар аралығывда елімізге

240

Бүрындары ауыл шаруашылығына барлық инвестицияның 35 проценттейі бөлінуші еді, қазіргі болінетіні 1 процентке де жетпейді'. Бұл дегеніміз, фермерлердің өздері инвестиция қүюы керек деген сөз. Бізде бай фермерлер жоқ екенін бәріміз де білеміз, қолында түк жоқ адам калай инвестиция салады? Оңдсуші косіптің жағдайы да осындай. Үкімет бірқатар өндіріске жеңілдіктер берді. Оның қатарында тамак. және жеңіл өнеркәсіптер де бар. Егер осы салаға инвестиция қүйғысы келетіндер болса, оларға салық жағынан жеңілдіктер берілуі тиіс. Бірақ, ол жеңілдіктер іс жүзінде жүмыс істемей отырғаны да жасырын емес. Инвесторлар табыс процесі үзақ салаға капитал салғаннан горі қайтарымы тез — мүнай, түсті металл сияқты салаларға салғанды жақсы көреді. Ал, тамақ, жеңіл өнеркәсібі, ауьш шаруашылығы табысты бірден бере алмайды. Сондықтан да, қазір қарызға батып түрған кәсіпорындарды котеру үшін оларға салықты екі-үш жылға дейін немесе шаруаларын ыңғайлап, бір ізге түсіріп алғанша салмау керек. Сонда бүл салаға инвестор болғысы келетіндер де табылады. Әйтпесе, қарызы коп кәсіпорынға қанша қаржы қүйса да, ол қүмға сіңген сумен бірдей.

Алғашқы жылдары көптеген несиелер мен зайңдар біздерге қаржы түрінде емес, тауар түрінде үсынылғаны жасырын емес. Бәленбай миллион доллар несие береміз дегендер оны өздерінде өтпей түрған дәрі-дәрмек, ескі технологиялармен берді. Кей кәсіпорындар оздері тікелей байланыс жасап, несиелер, зайымдар алып жатты.

Олардың көпшілігі мемлекеттік кепілдіксіз жасалынды. Сондықтан соңғы жылдары ондай есепсіз несиелер мен зайымдар ағынына тосқауыл қойылуда. Алынған несие мен займ тек мақсатты түрде бір істі тындыруға жүмсалуға керек деген талап бар. Кеш те болса, орынды талап осы. Жоспарсыз алынған несиелердің кайтарылуы егер ол ешқандай экономиканы өркендетуге пайдаланылып, табыс әкелмесе, осындай қиын болатынын омірдің өзі көрсетіп отыр. Несие алғанда да оның жүмсалатын орны рынокқа қажет пе, жоқ па? Осы мәселені де анықтап алмаса, ертеңгі күні ол жағаңнан алып адымыңды алға бастырудың орнына кейін тартатын болады. Дағдарысқа алып келеді. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы 2000 жылы мемлекеттердің дағдарысы да жосықсыз коп несие алып, түтынушы жоқ ғимаратгарды көптеп салынуынан барып туындағанын үмытпау қажет. Жоспарсыз, мақсатсыз, өлшеусіз жүмсалған несие айналып келіп өзіңді үрады.

"Егемен Қазақстан". 1999 ж. 15 шілде.

242

Егер біз өзіміздің инвестицияны молайтуды ойлайтын болсақ, бүл 2030 даму стратегиясында атап көрсетілгендей, мемлекеттік қызметкерлердің күн сайынғы ісіне айналуы тиіс. Қазіргідей жағдайда бүл стратегиялық мақсат әрі негізгі басымдық. Сондықтан да ол барлық министрліктер мен агенттіктер ұшін, бизнесмендер мен кәсіпкерлеріміз үшін негізгі міндетке айналғаны жөн.

Бір нәрсені айта кеткіміз келеді, бүгінгі басымыздан өткеріп отырған дағдарыстың Ресеймен салыстырғанда бізде онша күрделі еместігі. Оның да себебі бар, Ресей кезінде неше түрлі зайымдарды көптеп шығарады да, оны шетелдіктерге де сата бастайды. Ішкі қүнды қағаздар рыногына өзгелерді де коптеп енгізіп жібереді де, түпкі нәтижеде қүнды қағаздар рыногында оның бәрі банкротка үшырайды1. Бізде қүнды қағаздар рыногының әлсіз, әлі қалыптаса қоймағаны ондай түпсіз дағдарыстан сақтады деуге болады.

ҚазЦт Қазақстанда ақша жоқ деп айта алмаймыз. Ол тек республика экономикасынан басқа нәрсенің бәріне жүмсалуда. Бизнесмендер мен коммерсанттар қаржыларын банкке салғанан горі көрпенің арасына жинағанды үнатады. Өйткені өзінде түрған ақша әр уақытта да сенімді орында І үрғандай корінеді. Ал, оны айналымға жіберіп, молайту тиімді екені өлі менталитетімізге сіңбей келеді. Оның себептері аз да емес, Үкіметке сенім жетіспей жатады. Нарықтық экономикаға енгелі қаншама рет халық каржысы күйіп кетті. Сондықтан, ең алдымен халык пен Үкімет арасында сенім орныгуы керек. Яғни, бизнесмен өздігінен қаржысын экономиканы дамытуға салмасы анық. Ішкі инвестицияны тартуға қадамды Үкіметтің озі жасауы тиіс. Барлық өркениетті елдерде осындай.

Қазақстанда қазіргі уақытта бүрынғы кеңестік экономикалық және соңғы әдемдік валюта-қаржы дағдарысының зардаптары толығымен еңсерідді. Еддегі макроэкономикалық ахуал түрақтанды, экономиканың дамушы салалары сауықтырылды және отандык тауар өндірушілерді дамыту мен қолдау бағыты іске асырылуда.

Мемлекетте жаңа қүрылыстың қалыптасуының маңызды корсеткіші шағын және орта кәсіпкерлердің санының өсуі болды. Осылайша, халқының саны салыстырмалы түрде коп емес (жер шары түрғындары санының 0,2 пайызы) Қазақстанда, бір ғана онжылдық ішінде шағын және орта

1 "Егемен Қазақстан". 1999 ж. 15 шілде.

243

бизнестің 200 мыңдай жаңа кәсіпорындары пайда болды, 250 мыңнан астам адам еркін кәсіпкерлік қызметпен айналысады, ал аграрлық секторда 1,3 миллиондай фермерлер мен кооператорлар еңбек етеді, ал ел енеркәсібі мен ауыл шаруышылығына тартылған шетелдік инвестициялар 8 миллиард АҚШ долларын қүрады1.

Нарықтық экономиканың тетіктерін өмірге енгізу және көсіпкерлікті дамытумен қатар мемлекеттік қызметті реформалаудың мөселелері шешілді, мемлекеттік басқару органдарының саны азайды және шенеуніктік аппарат қысқарды.

Салық салу жөне бюджетті жоспарлау, банк саласының жүйелері тұбегейлі қайта қүрылды. Зейнетақымен қамтамасыз ету реформасы жүргізілді, жүмыспен қамту және медициналық сақтандыру қорлары қүрылды.

Он жыл ішінде экономиканың басты басымдықтары іске асырылды: макроэкономикалық түрақтану, мешпікгі мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жүзеге асырылады; түтыну нарығы толықты; әлеуметтік нарықтық экономика қалыптасады; меншіктің барлық нысанындағы базасы қүрылды.

Біздің экономикамыздағы жеке сектордың рөлі барған сайын арта беруге тиіс. Бүгінгі таііда зейнетақы жинақтау жүйесінің жиынтық капиталы 300 миллиард теңгеге жуықтап отыр. Банк жүйесіндегі депозиттер 600 миллиард теңгеден асып түсті.

Банктердің жиынтық меншік капиталы бір жылдың ішівде үштің біріне үлғайып, миллиард доллардан асып түсті, ал экономикаға берілген кредиттер соңғы үш жылда 4,5 есе көбейді.

Әлбетте, мүның бәрі де экономикалық өрлеудің жоғары қарқынын қамтамасыз етеді және демеп отырады.

Үстіміздегі онжыддықта әлеуметтік-экономикалық салада жалпы ішкі өнімді екі есе үлғайтуды, сойтіп, негізінен алғанда, кедейшілік пен жүмыссыздық проблемасын шешуде көп жүмыс атқарылды.

Мүның өзі инвестициялардың тез өсуіне жене жалпы ішкі өнімдегі жинақтау нормасының артуына тікелей байланысты.

Экономикалық өсімнің жоғары қарқынын түрақты үстап түру үшін біздің таяудағы 4-5 жылдың ішінде негізгі капиталдың ІЖӨ-ге қатысты жалпы жинақталу келемін

1 Қасымбеков Махмуд. Қазакстан Республикасында Президенттік институтының калыптасуы. "Егемен Қазакстаи". 2000 ж. 22 сәуір.

244

28 пайыз деңгейіне дейін жеткізуіміз керек. Соның ішінде мемлекетгік инвестициялардың ІЖӨ жөнінде 2-ден 4 пайызға дсйінгі осіміне жету шарт.

Биылғы жылы мемлекеттік бюджеттің асыра орындалатыны, сөйтіп көкейге қонымды маңызды деңгейге — бір іриллион теңгеге жақындайтыны қазірдің озінде білініп отыр'.

Аграрлық саясат еліміздің ауыл шаруышылығы мен ауылдық аумақтарын жаңғырту мен дамыту женіндегі негізгі міндеттерді шешу Үкіметтің алдағы кезеңдегі әлеуметтікжономикалық саясаттың басты мазмүнын қүрайтын бодды.

Мүны ойдағыдай іске асыру үшін казірдің өзінде мемлекеттік басқару жүйесінде қүрылымдық қайта қүру жүргізідді.

2002—2003 жылдың ішінде Жер, Су, және Орман кодекстерінің, "Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру іуралы" Заңның жобалары әзірленіп, Парламентке үсынылды, "Ветеринариятуралы", "Өсімдіктерді қорғаутуралы", "Түқым шаруашылығы туралы" Заңцар қабылданып, "Өсімдіктер карантині туралы" Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Бекітілген бағдарламалық қүжаттарға сәйкес мемлекет 2004-2005 жылдары ауыл экономикасын 150 миллиард теңгеден аса қаражат жүмсауды жоспарлап отыр. Соның ішінде 2004 және 2005 жылдары бүл сома жыл сайын 10 миллиард теңге үлғайтылады2.

Алдағы екі жылда денсаулық сақтау мүқтаждарына қосымша 30 миллиард теңге, яғни жыл сайьтн 15 миллиард теңгеден бөлінеді. Сонымен бірге 2003-2005 жылдары ауылдағы білім беру мен денсаулық сақтау ісіне, ауылды сумен жабдықтау объектілеріне инвестицияға мемлекеттік бюджеттен жыл сайын 15 миллиард теңгеден бөлінетін болады .

Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасынан тыс биылғы жазда Ауылдық аумақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы бекіді.

Сойтіп, 2004 жылдан бастап, оны іске асыруға да мемлекет едәуір қаражат бөлетін болды.

Республикада қүрылған нормативтік-қүқықтық база адамдардың санасын өзгертуге ықпал етті әрі қоғамды жаңа болмысты қабылдауға — меншіктің барлық түрлерін

1 Назарбаевтың Н.Ә. Қазакстан халқына 2004 жылға арналған жолдауы. "Егемен Қазақстан". 2003 ж. 5 соуір.

2Сонда.

3Сонда.

245

мойындауға непзделген, мемлекетгщ араласуынан азат еркш нарықтық экономикаға бұруға мүмкіндік туғызды.

Мемлекет басшысьшың тікелей тапсьфмасымен әзірленген сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы заң, экономикалық қылмыстармен және жалпы қылмсытылықпен күресуге бағытталған шаралар кешені үлкен маңызға ие.

Президенттің елдегі барлық аймақтардың жүртшылық, шағын және орта бизнес окілдерімен, экономиканың әр түрлі салаларының қызметкерлерімен ай сайынғы кездесулерді дөстүрге айналдырды.

Мемлекет тарихында, бірінші Президенттің саяси жөне жеке өмірбаянында астананы Алматыдан Ақмолаға көшіру сияқты орасан зор оқиға айрықша орын алады.

Қазақстан халқы түңғыш рет өз тарихывда ел астанасының геосаяси және экономикалық орналасу басымдықтарын айқындады, бүл тарихи шешім Президент Н.Ә.Назарбаевтың көрегендігі мен саяси күш жігері арқасында жүзеге асырыдцы.

Жаңарған және тәуелсіз Қазақстанның рәмізді бейнесі деп әділ аталған, қазіргі заманғы қала қысқа мерзім ішінде еддің нақ жүрегінде бой котерді, іс жүзінде Қазақстанның барлық аймақтарындағы иңцустрияның дамушы салаларының осуіне қуатты серпін берілді. Екі жылғы дайындық жүмыстарынан кейін шеткері Ақмола ару қалаға айналды.

Мемлекетгік басқарудың орталық органдарын бүрын болып көрмеген мерзім мен қарқында жаңа астанаға көшіру; қаланың атын Астана деп лайықты түрде қайта атау — ЮНЕСКОның "Қалалар бейбітшілік үшін" медалімен марапатталған жаңа әкімшілік, ғылыми және мәдени орталықтардың пайда болуы - атқарылған істің айшықты айғағы.

Астана қаласының тәуелсіз Қазақстанның жаңа елордасы ретіндегі түсаукесері үймдастырылуы мен мәдени деңгейі жағынан аса жоғары дәрежеде өтті. Қазақстан Республикасының меймандары мен ел азаматтары көңілді де үмытылмайтын мерекенің куәгерлері болды. Елдің барлық азаматтары мақтанышқа, қазақстандық патриотизмнің терең де тебіреністі сезіміне бөленді.

7. Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құру аумақтық тұтастық пен

тәуелсіздіктің кепілі

Еліміздің Қарулы Күштерін қүру ісі Президент Н. Ә. Назарбаевтың есімімен тікелей байланысты екендігі жақсы мәлім. "Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін қүру

246

туралы" Елбасының 1992 жылғы 7 мамырдағы Жарлығы тәуелсіз Қазақстан Қарулы Күштері қүрылысының бастауы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін қүру туралы ел Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 1992 жылғы 7 мамырда қол койған жарлығында:

"Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңын басшылыққа алып, қорғаныс саласында біртүтас мемлекеттік саясатты жүзеге асыру қажеттігіне сүйеніп, Қарулы Күштер мен шекара әскерлері жайында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы — Мемлекетгер басшылары кеңесінің келісімінде қуатталған дербес Қарулы Күштер қүруға деген занды қүқықтың негізінде және достастықтың басқа мемлекеттерінің дербес Қарулы Күштерін жасақтағанын еске алып, қаулы етемін:

1. Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері қүрылсын. Достастықтың Біріккен қарулы күштерінің Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан әскери бірлестіктері, қүрамалары, бөлімдері, мекемелері, үйымдары, полигондары, арсеналдары, сақтау базалары, қоймалары, жъшжитын жоне жылжымайтыи оскери мүлкі Тоуелсіз Мемлекетгер Достастығы Біріккен қарулы күштер туралы келісімиің шарттары сақтала отырып, Қазақстан Республикасының юрисдикциясьтна берілсін және Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің қүрамына енгізілсін.

2.Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан қолында ядролық қаруы бар барлық өскери қүрамдар оларды толық жойғанға дейінгі кезенде Достастыкка қатысушы мемлекеттердің арасывда бүрын қабыдданған келісімдерге сәйкес стратегиялық күштерді басқарудың қодданылып отырған жүйесін сақтасын.

3.Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріне басшылықты қажетті заң актілері қабылданғанға дейін Қазақстан Республикасының Президенті — Жоғарғы Бас қолбасшы жүзеге асырады, ал тікелей басқару Қазақстан Республикасының қорғаныс министріне жүктеледі.

4.Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі 3 ай мерзімде Достастықтың Біріккен қарулы күштерінің Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан әскери бірлестіктерін, қүрамаларын, бөлімдерін, мекемелері мен үйымдарын қабылдап алуды жүзеге асырсын, әскерлерді тікелей басқару жүйесі жасалуын қамтамасыз етсін, Біріккен қарулы күштер Бас қолбасшысымен бірлескен іс-қимылды

247

ұйымдастырсын жөне олардың жауынгерлік әзірлігш сақтау женінде шаралар қолдансын.

Біріккен қарулы күштер Бас қолбасшысына тікелей бағыныштыларын қоса әскери бірлестікгердің, қүрамалардың, бөлімдердің, мекемелердің, үйымдардың, полигондардың, арсеналдардың, сақтау базалары мен қоймаларының командованиелеріне үкіметтің келісімінсіз оларды бір жерден екінші жерге көшіруге, сондай-ақ әскери техниканы, қаружараклы жэне материалдық-техникалық мүлікті Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тасып әкетуге тыйым салынсын.

5.Қазақстан Республикасының Министрлер кабинеті Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан әскерлерді қаржыландыру, азық-түлікпен материалдықтехникалық және медициналық жағынан қамтамасыз ету мәселелерін шешетін болсын.

6.Әскерлердің түрмысы мен кызметін және олардың жауынгерлік әзірлігін сақтауды реттейтін қазіргі колданылып жүрген хүқықтық нормалардың, нүсқаулар мен ережелердің күші Қазақстан Республикасының тиісті актілері қабылданғанға дейінгі кезенде сақталатын болсын.

7.Осы Жарлық оған қол қойылған сөттен бастап күшіне

енеді'.

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев.

Алматы қаласы, 1992 жылғы мамырдыц 7-і.

Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін қүру кезінде қару жарағы қандай болды? "Известия" газетінің 1993 жылғы 20-қараша күнгі санында бүрынғы Кеңес Одағының, қазіргі ТМД елдерінің қолында қанша, қандай әскери күш, қару-жарақ бар екені жөнінде бүрын аса қүпия боп келген деректерді айдай етіп әлемге жариялайды.

Қару-жарақтың ең бастысы да катерлісі — стратегиялық ракеталар. Қазақстанда 104ракетабар. Оның әрқайсысына 10 ядролық бомба орнатылған. Сонда бәрі 1040 ядролық бомба болып шығады. Ендігі бір дерек бойынша Қазақстан жерінде барлығы 130 стратегиялық ракета мен 1220 ядролық бомба бар деп санайды. Ол стратегиялық ракеталардың басқару пункті Семей облысындағы Жалғызтөбеде және

"Егемен Қазақстан". 1992 жыл 9 мамыр.

248