Практыкум па беларускай мове (Кныш Л.С., Барысенка В.У., Казакевіч Т.Г

2. Шнуруюць бабы і дзяўчаты і кантралююць мох узняты і тыя кучачкі калюшак дзе грыб схаваў свой капялюшык. 3. Жыццѐ чулася ў траве ў гаѐчку ў лясочку і на лугах і ў зялѐненькім лужочку і ў крынічных берагах. 4. Запомніў я ў гэты час і песню і красу і светлых дум тваіх палѐт і русую касу. 5. Хлеб быў увасабленнем дастатку і працавітасці і вызначаў сацыяльны статус і аўтарытэт сям‘і. 6. І гэтыя кветкі і маладая светла-зялѐная трава і лѐгкае паветра ўсѐ было ўрачыста-святочным усѐ ўсміхалася ласкавым промням вясковай раніцы.

7. Вялікі і багаты па змесце дакументальны матэрыял фотаздымкі ўласныя рэчы, звязаныя з найбольш важнымі перыядамі жыцця мастака ўсѐ гэта дазволіла стварыць шырокі мемарыяльны раздзел музея. 8. Нават гучная размова тутэйшых леснікоў не перашкаджала нам любавацца непаўторным краявідам: і цемнаватая паласа лесу і мяккія белыя аблачынкі над дрэвамі і бледная зорачка каля іх, што чамусьці не згасла ў святле раніцы усѐ хораша адбівалася ў дзівоснай чысціні возера. 9. Недарагі пінжак штаны, забраныя ў крыху парыжэлыя боты, выцвілая, хоць і чыстая, кашуля, акуратная, старэнькая кепка адным словам, усѐ гэта адзенне надавала чалавеку выгляд звычайнага рабочага.

СЛОВЫ, ГРАМАТЫЧНА НЕ ЗВЯЗАНЫЯ З ЧЛЕНАМІ СКАЗА

13. Спішыце сказы, расстаўце знакі прыпынку, у т.л. у канцы кожнага сказа; дзе трэба, пішыце вялікую літару. Звароткі падкрэсліце.

1. Зорка мая зоранька для каго ўгары ноччу ты ўзорнаю ясна так гарыш

(Л. Геніюш). 2. Пакінь пакінь вецер сумна абтрасаці калярова лісце з маляваных дрэў (Л. Геніюш). 3. Мір вам людзі палі і дубровы. Мір табе залатая зямля

(П. Глебка). 4. Народ пранясе цябе родная мова святлом незгасальным у сэрцы сваім праз цемень і годы змаганняў суровых (М. Танк). 5. Пабудзі мяне заўтра рана мая дарагая матуля (П. Трус). 6. Колькі загінула колькі забіта тваіх о краіна сыноў (М.Чарот). 7. Ой ты маѐ сонца як жа свеціш ясна (Я. Купала). 8. Эй ты чаму не едзеш (К. Чорны). 9. Усѐ будзе добра Мар‘я Мацвееўна (І. Мележ).

81

10. Беларусь я твой воін адданы і сын (П. Панчанка). 11. Будзь жа век малады поўны светлымі днямі (М. Багдановіч). 12. Люда дачушка як ты цяпер жывеш,

у такую пару, без мяне Люда дачушка (І. Мележ). 13. Надзя Надзечка гэта так добра, што я сустрэла цябе (М. Лынькоў).

14. Тэставае заданне: адзначце нумары сказаў, у якіх набраныя курсівам словы трэба выдзеліць коскамі.

1.Падары мне на шчасце пярсцѐнак.

2.Дождж на шчасце перастаў ліць.

3.Бадай кожны вечар яны сустракаліся каля таго дуба.

4.Рыгор мусіць прыйсці да мяне ў госці.

5.Мусіць нідзе няма такой прыгажосці, як на маѐй Беларусі.

6.Няма бадай па багацці ўбораў прыгажэйшай пары года, чым восень.

7.І толькі школа я адразу ўбачыў яе і беспамылкова пазнаў! стаяла ўбаку, за гародамі, бліжэй да лесу.

8.Да пары кажуць людзі збан ваду носіць.

9.З узгорка добра відаць навакольныя палеткі.

10.Панядзелак кажуць дзень цяжкі.

11.Людзі кажуць што сѐлетняе лета будзе спякотнае.

12.І аднак надышла яе апошняя часіна.

13.Вера хацела пайсці ў бібліятэку аднак перадумала і засталася дома.

14.А нам хоць і было пра што пагаварыць не бачыліся ж мы чуць не год, ад таго, калі ѐн перавѐз яе і пакінуў там але ў тую хвіліну не гаварылася.

15.На золку ѐн усѐ ж задрамаў здалося зусім трошкі, і ўбачыў дурны сон.

16.Машына чуваць было ужо завуркатала маторам, мабыць, усе там паселі.

17.Яму дужа не хацелася ісці немаведама куды, у высялкоўскае поле, але

мусіць прыйдзецца.

18. Хату яна не замкнула хутка меліся вярнуцца са школы дзеці і пайшла на

агарод.

82

19. Васіль падаўся сцежкай паспелі-такі за гэты кароткі час пратаптаць!

дахаты.

20.Але ўсѐ ішло мабыць само сабой, незалежна ад чыѐй-небудзь волі, па нейкіх сваіх страшных законах, якія дыктавала вайна.

21.З кожным крокам, які набліжаў Чайкіна такое, дарэчы, прозвішча меў лейтэнант да роднага сяла, раслі яго ўсхваляванасць і непакой.

22.Каб аблягчыць працу перавозчыкаў а іх звычайна было два: адзін у пярэднім, другі у заднім носе хлопчыкі запальвалі паходні і асвятлялі вадзяны прастор.

23.Сцепаніда аднак маўчала, няўцямна пазіраючы на машыну, брызентавы верх якой падпіраў нізкае голле ліп.

24.На дзіва, ѐн даволі хутка выйшаў да рэчкі яна выглядала незайздросным ручаѐм, які і цяпер, у мароз, весела булькаў на абледзянелым камені перабраўся на той бераг і ўзрадаваўся, што ідзе верным шляхам.

25.Шчыра кажучы мне вельмі падабаюцца прыпяцкія краявіды.

26.Лабановіч так называўся малады настаўнік слухаў апавяданне бабкі з цікавасцю.

27.Івану трэба прызнацца надзвычай шанцуе на экзаменах.

28.Я напрыклад прынцыпова ніколі не крытыкую сваіх прыяцеляў.

29. Адным словам было мне ад дзядулі і на арэхі, і на абаранкі з макам.

30. Каб лепей усѐ пабачыць і пачуць, мы з Цімохам нават узлезлі на разложыстую яблыню.

15. Тэставае заданне: адзначце нумары сказаў, у якіх на месцы шматкроп’я трэба паставіць коску.

1.Марфа… як у ваду глядзела: не выйшла з яе добрае нявесткі.

2.Учора павіншаваў… як тры грошы даў.

3.У такую пару ўсе дрэвы… што бела-ружовыя воблакі.

4.Я чакаў сябра не раней… як праз гадзіну.

5.Іван выступаў у судзе… як сведка.

83

6.Золата ў той краіне нязмерна болей… чым жалеза.

7.Я падрыхтаваўся… як да біялогіі, так і да хіміі.

8.Гэта быў не хто іншы… як мой брат Алесь.

9.Тут людзі… як людзі і зямля… як зямля.

10.У вокнах…нібы на экране ўжо загараецца ранне.

11.Такая… як Алѐнка нідзе не прападзе.

12.Сцяпан пазіраў так…як горды арол.

13.Як мары… белыя бярозы пад сінявой начной стаяць.

14.Больш…як паўстагоддзя прайшло пасля Вялікай Айчыннай вайны.

15.Сінія вочкі… што васілѐчкі.

16.Цякуць… як рэкі дарогі па зямлі.

17. На дварэ ўжо не так холадна… як учора.

18.І пайшла ў нас рыбалка… як мае быць.

19.Тады будзеш багаты… як стане парсюк рагаты.

20.Ваньку пасля гэтага… як вадою змыла.

21.Гучна зазваніў будзільнік, і сон мой… як рукой зняло.

22.Як тая рабіна… цвіла ў гэтае лета Ганна.

23.Жанчына раз-пораз нацягвала… як не на самыя вочы хусцінку.

24.Ефрасінню Полацкую здаўна шануюць… як нябесную заступніцу беларускае зямлі.

25.Сябе загубіш… як чужую кабеціну прыгалубіш.

26.Гарбузы ляжалі на агародах… як не да самых замаразкаў.

27.У Нясвіжы час збярог нам такія старадаўнія збудаванні… як фарны касцѐл,

узведзены на ўзор рымскага храма Іль-Джэзу.

28.Хлопец … як хлопец. Такіх яна бачыла шмат.

29.Бацька, развітаўшыся са сваімі, выйшаў … як ні ў чым не бывала.

30.Танкіст быў высокі, смуглявы, а вочы блакітныя … як неба.

16. Прачытайце тэкст і зрабіце комплексны аналіз згодна з заданнямі.

84

(1) Рэспубліка Беларусь прызнае прыярытэт агульнапрызнаных

прынцыпаў міжнароднага права і забяспечвае адпаведнасць ім заканадаўства.

(2)Рэспубліка Беларусь у адпаведнасці з нормамі міжнароднага права можа на дабраахвотнай аснове ўваходзіць у міждзяржаўныя ўтварэнні і выходзіць з іх.

(3)Не дапускаецца заключэнне міжнародных дагавораў, якія супярэчаць

Канстытуцыі.

(4)Тэрыторыя Рэспублікі Беларусь з‘яўляецца натуральнай умовай існавання і прасторавай мяжой самавызначэння народа, асновай яго дабрабыту

ісуверэнітэту Рэспублікі Беларусь.

(5)Тэрыторыя Беларусі адзіная і неадчужальная.

(6)Тэрыторыя падзяляецца на вобласці, раѐны, гарады і іншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі.

(7)Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел дзяржав вызначаецца заканадаўствам.

Заданні да тэксту

1.Вызначце стыль тэксту.

2.Вызначце тып першага сказа.

3.Знайдзіце ў 2-м сказе слова, напісанае з памылкай, запішыце яго правільна.

4.Запішыце выдзелены ў 3-м сказе дзеяслоў у форме 3-й асобы адзіночнага ліку і вызначце яго спражэнне.

5.Якой часцінай мовы з‘яўляецца выдзеленае ў 2-м сказе слова?

6.Вызначце від падпарадкавальнай сувязі ў словазлучэнні (7-ы сказ).

7.Выпішыце з 6-га сказа слова, у якім ѐсць прыстаўная літара.

8.Запішыце выдзелены ў 4-м сказе назоўнік у форме меснага склону.

17. Устанавіце адпаведнасць паміж аднасастаўнымі сказамі і іх тыпам.

85

Гражданская азбука Т э к с т д л я п е р а к л а д у н а б е л а р у с к у ю м о в у

Варыянт 1. Развитие русского просвещения в начале ХVIII в. привело к тому, что появилась потребность в издании большого количества книг светского содержания (учебников, наставлений, пособий). Кирилловский полуустав, которым печатались церковные книги, оказался архаичным и неудобным для новых изданий. Перед Петром I возникла весьма сложная проблема – создать новый шрифт, удобный для печатания текстов светского содержания. В результате четырехлетней подготовительной работы (с

1707 г.) такой шрифт был создан и в январе 1710 г. окончательно утвержден Петром I. Этот шрифт получил название гражданской азбуки, а сама разработка – Петровской реформы.

Новый гражданский алфавит возник на основе кирилловского московского письма конца XVII – начала XVIII в. и латинского письма антиква.

Варыянт 2. Первой книгой, напечатанной гржданским шрифтом, была

«Геометрия». Она увидела свет 17 марта 1708 г.

Сущность Петровской реформы, во-первых, заключалась в упрощении состава русского алфавита за счет исключения из него таких устаревших и ненужных букв, как пси, кси, омега, ижица, земля, иже, от, юс малый

(остальные три юса перестали применятся еще раньше) и даже ферт. Во-

вторых, благодаря Петровской реформе значительно упростилась техника написания букв. Буквы приобрели вместо замысловатых и сложных начертаний стройные формы, удобные как для печатания, так и для чтения текстов светского содержания. М. В. Ломоносов шутливо замечал, что «при Петре

86

Великом не одни бояре и боярыни, но и буквы сбросили с себя широкие шубы и нарядились в летние одежды».

Н. А. Павленко

Т э с т ы

Варыянт 1

1.Адзначце радкі, у якіх дапушчаны памылкі:

a)(Назоўны склон) трыста даваццаць пяць;

б) (Родны склон) трохста дваццаці пяці;

в) (Творны склон) трымастамі дваццацю пяццю;

г) (Месны склон) аб трохстах дваццаці пяці.

2.Адзначце радкі, у якіх правільна ўжыты зборныя лічэбнікі:

a)сямѐра спартсменаў;

б) трое коней;

в) пяцѐра сябровак;

г) чацвѐра прэзідэнтаў.

3. Адзначце лічэбнікі, якія не ўжываюцца з назоўнікамі жаночага роду: a) два, адзін, шасцѐра;

б) абодва, паўтара, сямѐра;

в) тры, дзве, пятнаццаць;

г) паўтары, абедзве, дзесяць.

4. Адзначце радкі лічэбнікаў, у якіх у творным склоне будзе адбывацца падаўжэнне:

a) сем, восем, чатыры;

б) пяць, дваццаць пяць, сямнаццаць;

в) мільѐн, адзін, дзевяноста;

г) трыццаць, трыццаць пяць, пяцьдзясят пяць.

87

5. Адзначце радкі, у якіх дапушчаны памылкі: a) тры пятых, дзве дзясятых;

б) дзве сотыя, чатыры дзясятыя;

в) дзве цэлых і тры сотых, тры дзясятых;

г) шэсць дзясятых, чатыры цэлыя і дзевяць сотых.

6.Адзначце, у якіх сказах лічэбнік ужываецца ў ролі назоўніка або займенніка:

a)Сустрэў дваіх каля ўніверсітэта.

б) Адны мае знаѐмыя пыталіся пра вас.

в) Адзін у полі не воін.

г) Двое сутак няспынна ішоў дождж.

7. Адзначце радкі, у якіх згрупаваны лічэбнікі: a) двайны, двойка, дваіцца;

б) двое, абодва, абедзве, другі;

в) удвух, надвае, двайняты, двойчы;

г) трое, тры, трыста, трыццаты.

8. Адзначце радок, у якім згрупаваны лічэбнікі, што адрозніваюцца ад іншых асаблівасцямі склонавых форм:

a) пяць, шэсць, сем, восем;

б) сто, сорак, дзевяноста;

в) дзвесце, трыста, чатырыста;

г) дваццаць, трыццаць, пяцьдзясят.

9. Адзначце радкі, у якіх згрупаваны складаныя лічэбнікі: a) чатыры, сем, дваццаць тры;

б) шэсцьдзясят, семдзесят, дзвесце;

в) чатырыста, пяцьсот, пяцьдзясят;

г) дзевяцьсот сем, сто пяць, восемсот дзевяць.

88

в) сям‘ю, васеммю, чатырмя

г) шасццю, дваццацю пяцю, трыдцацю

5.Адзначце сказы, у якіх ѐсць парушэнне нормы пры ўжыванні лічэбнікаў:

a)Сѐння адбылася сустрэча дзвюх прэзідэнтаў.

б) Праз раку перакінуты мост з дзвюма жэрдкамі замест парэнчаў.

в) Да дзвюх алешын была прыбіта доўгая жардзіна.

г) Паміж дзвух лаў пад абразамі туліўся невялікі стол.

6.Адзначце сказ, у якім ужыты лічэбнік:

a)Трое мужчын лавілі сеткай рыбу.

б) У зале былі адны ветэраны.

в) Мы з табой адной крыві – ты і я.

г) У гэтай групе былі адны дзяўчаты.

7. Адзначце радкі, у якіх няма памылак:

a) Трохсотпяцідзесяцічатырохтысячны;

б) двухсот шасцідзесяці двух мільѐнны;

в) пяцісоттрыццацікіламетровы;

г) васьмісотсаракашасці-мільярдны.

8. Адзначце радкі, у якіх дапушчаны памылкі: a) (Назоўны склон) дзвесце;

б) (Родны склон) дзвухсот;

в) (Давальны склон) дзвумстам;

г) (Творны склон) двумастамі.

9.Адзначце сказы, у якіх ѐсць парушэнне нормы пры ўжыванні лічэбнікаў:

a)Сын узяў маці за руку, і яны абодва выйшлі з хаты.

б) Абедзве дзяўчыны былі вельмі прыгожыя.

90