Практыкум па беларускай мове (Кныш Л.С., Барысенка В.У., Казакевіч Т.Г

в) без клопату, без роду, не лепшы, не горшы;

г) без алоўка, без дапаможніка, не пабудавалі, не запрасілі.

7.Адзначце, у якіх радках напісанне прыназоўніка з не супадае з вымаўленнем:

a)з дрэва, з дарогі, з графінам, з даверанасцю;

б) з шахцѐрам, з шабляю, з жаніхом, з жонкаю;

в) з Жодзіна, з пірагамі, з песняю, з соллю;

г) з градкі, з двара, з былінкі, з базара.

8)Адзначце радкі (радок) слоў, у якіх [д] на стыку марфем памякчаецца:

a)адцяніць, адцяць, адцярпець, аддзячыць;

б) падбіць, падвязаць, адвінціць, аднесці;

в) адведаць, падбегчы, падпечак, адмена;

г) пад‘ѐмныя, пад‘езд, адвячорак, падвязка.

9. Адзначце радкі слоў, у якіх ѐсць падоўжаныя гукі [ч], [ц’]: a) лѐтчык, наводчык, адчай, падчысціць;

б) печчу, уваччу, страхаццѐ, небыццѐ;

в) вітацца, мыцца, апранацца, сустракацца;

г) запечча, Случчына, Навагрудчына, Зарэчча.

10.Адзначце радкі слоў, дзе дапускаецца варыянтнае вымаўленне [с], [с’]:

a)схіліць, скінуць, схітраваць;

б) асфіксія, атмасфера, сфінкс;

в) намеснік, прысценак, сцірта;

г) снеданне, смятана, снег.

ГРАФІКА

1. Запішыце лацінкай.

21

Варыянт 1. Дзецюкі! Мінула ўжо тое, калі здавалася ўсім, што мужыцкая рука здасца толькі да сахі, – цяпер настаў такі час, што мы самі можам пісаці такую праўду справядлівую, як Бог на небе. О, загрыміць наша праўда і, як маланка, пераляціць па сьвеце! Няхай пазнаюць, што мы можам ня толькі карміць сваім хлебам, но яшчэ і вучыць сваѐй мужыцкай праўды…

Варыянт 2. У нас, дзецюкі, адно вучаць у школах, каб ты знаў чытаці па-

маскоўску, а то для таго, каб цябе саўсім перарабіці на маскаля… За тое, што мы цару 25 лет на войнах служым бязь людзкае стравы і адзежы, мала таго, што не дае шляхецтва, но, сабача юха, не дае нават куска зямлі, каб, хаця цяжка гаруючы, дабіціся да спакойнай сьмерці.

Варыянт 3. Падумайце добра да, памаліўшыся Богу, станьма дружна разам за нашу вольнасць! Нас цар ніц не падмане – не падвядуць маскалі: няма для іх у нашых сѐлах ні вады, ні хлеба, для іх мы глухія і нямыя – нічога ня бачылі й ня чулі. А пакуль яшчэ пара, трэба нашым хлопцам сьпяшацца зь віламі ды з косамі там, дзе дабіваюцца волі да праўды. І будзе ў нас вольнасць, якой ня было нашым дзядам ды бацькам.

―Мужыцкая праўда‖

2. Запішыце лацінкай.

Малітва Магутны Божа, уладар сусветаў,

вялізных сонцаў і сэрц малых,

над Беларусяй ціхой і ветлай рассып праменні свае хвалы.

Дай спор у працы штодзѐннай, шэрай,

на лусту хлеба, на родны край.

Павагу, сілу і веліч веры у нашу праўду, у прышласць – дай!

Дай урадлівасць жытнѐвым нівам,

22

учынкам нашым – пашлі ўмалот.

Зрабі магутнай, зрабі шчаслівай

Краіну нашу і наш народ!

Н. Арсеньева

3. Размяркуйце наступныя словы ў строга алфавітным парадку.

Даследаванне, аорта, юла, лазер, ціск, помпа, цыркуль, кантракт,

аднаўляльнік, галаген, дзяліцель, штампоўка, рэверс, напружанне, аб‘ект,

барый, выраб, аўтамабіль, шчыліна, цыліндр, частата, электрадуга, крытэрый,

вадкасць, праектаванне, сродак, чыгун, шкала, катэт, эксплуатацыя, чарцѐж,

узровень, адладка, патэнт, разрад, плошча, супраціўленне, нікель, косінус,

імпульс, баланс, каэфіцыент, патэнцыял, рэгрэсія, праграміст, злучэнне,

сарбент, афект, інтэграл, лічба, тэхналогія, узровень, ядро, эфект, з‘ява, лік,

хуткасць, слізганне, уласцівасць, рэгістр, паглынальнік, лінейка, кручэнне,

крышталізацыя, выпрабаванне, дотык, іскра, вінт, каталізатар, механіка.

Т э с т

Варыянт 1

1. Што абазначае слова графіка?

a) Сістэму пісьмовых знакаў пэўнай мовы;

б) слоўнікавы склад мовы;

в) сістэму фанетычных сродкаў, звязаных з вышынѐй, сілай, працягласцю;

г) раздзел мовазнайства, у якім вывучаецца сукупнасць усіх сродкаў для абазначэння вуснай мовы на пісьме.

2. Якія існуюць віды пісьма ? a) Прасадычнае

б) фанетычнае;

в) літарна-гукавое;

г) піктаграфічнае;

23

д) ідэаграфічнае.

3.Іерагліфічнае пісьмо

a)узнікла ўпершыню ў Егіпце;

б) уяўляе з сябе ніці з нанізанымі на іх кружочкаў з ракавін рознага колеру і памераў;

в) узнікла ўпершыню ў народаў Суматры;

г) узнікла ў 863-ім годзе.

4.Літарна-гукавое (фанемаграфічнае) пісьмо а) літара абазначае цэлае слова;

б) кожны графічны знак абазначае асобны тыповы гук;

в) палягчала перадачу мовы на вялікія адлегласці;

г) беларускае пісьмо – літарна-гукавое.

5.Якія народы карыстаюцца фанемаграфічным пісьмом?

a) Чэхі;

б) літоўцы;

в) беларусы;

г) англічане;

д) кітайцы.

6. Парадак размяшчэння літар у алфавіце

a) умоўны, ѐн не мае прамых адносін да пісьма;

б) мае лагічнае абгрунтаванне;

в) гэта традыцыя, якая ідзе яшчэ ад фінікійскага пісьма;

г) строгі, мае прамыя адносіны да пісьма.

7.На якія літары падзяляецца алфавіт у графічных адносінах?

a)Надрадковыя;

24

б) загалоўныя;

в) падрадковыя;

г) прапісныя;

д) рукапісныя.

8.Колькі літар у беларускім алфавіце?

a)10 літар для абазначэння галосных, 22 – зычных;

б) 12 літар для абазначэння галосных, 20 – зычных;

в) 12 літар для абазначэння галосных, 22 – зычных;

г) 10 літар для абазначэння галосных, 21– зычных;

д) 10 літар для абазначэння галосных, 23 – зычных.

9. Якія беларускія літары і знакі не абазначаюць гукаў? a) Дж, дз;

б) я

в) апостраф;

г) ь;

д) ў.

10.Адназначныя літары

a)абазначаюць толькі галосныя гукі;

б) маюць адно гукавое значэнне і перадаюць на пісьме адзін гук;

в) маюць толькі прамое значэнне;

г) абазначаюць парныя цвѐрдыя і мяккія зычныя.

11. З якімі графічнымі сістэмамі звязана гісторыя беларускага пісьменства? a) Лацініцай;

б) арабскай вяззю;

в) глаголіцай;

г) гаевіцай;

25

д) кірыліцай.

12.Якую назву атрымала рэфармаваная кірыліца?

a)Славянка;

б) гаевіца;

в) букавіца;

г) глаголіца;

д) грамадзянка;

е) тарашкевіца.

АРФАГРАФІЯ

1. Замест кропак устаўце неабходныя літары.

А. о, э або а, : н…здра, р…монт, л…пух, ч…мадан, р…цэпт, ч...ркес,

гл…ток, бл…ха, ш…раваты, поч…рк, ябл…к, акад…мічны, тры…, інж…нер,

др…зіна, зар…ва, мар…ва, ч…рніла, лід…р, світ…р, лод…р, ац…тон,

мат…рыя, ц…р…монія; канц…лярыя, кр…вяны, бр…зент, інкогніт…,

сальфеджы…, ж…тон, ч…гун, кр…дыт, мет…ор, кр…пдэшын, пошч…к,

аранж…рэя, антр…соль, шніц…ль, кват…рант, вер…цяно, прынт…р,

р…актыў, кат…р, мач…ха, шпац…р, д…скета, фен…мен, д…сант, р…сора,

адр…с, інт…лігент, ід…ал, прэц…дэнт, др…васек, гл…бокі, б…ра, д…бют.

Б. е, ѐ або і, я: з…фір, с…ржант, м…тро, поз…х, зáм…ць, с…лекцыя,

аб…ліск, …ўрэй, м…нтуз, г…рбарый, л…с, л…снік, л…снічыха, н…сці, н...су,

вын…сці, м…сці, м…ту, вым…сці, сув…нір, …рмолка, пл…яда, сув…зіст,

бал…рына, в…львет, б…нзін, см…х, см…шынка, усм…хацца, прыв…т,

прыв…танне, м…тровы, м…чэць, аф…цэр, аф…рыст, к…млівы, к…бітка,

кв…цісты, кв…цень, кв…тнець, в…снушкі, хв…ліна, с…кунда, в…шчы,

в…шчун, в…ртуоз, в…тамін, дз…журыць, …сакар, м…ніск, м…дзведзяня,

26

в…рхоўе, эф…кт, м…тынг, прыц…мкі, г…нерал, Г…рманія, абан…мент,

в…ранда, пам…ць, сів…р, …нот, …лейны, ц…сляр, в…трына.

2. Спішыце, замест кропак устаўце неабходныя літары.

Басты…н, аві…цыя, бі…граф, патры…тызм, пі…ніна, акі…н,

біблі…тэка, акардэ…н, гені…льны, ідэ…льны, ві…ланчэль, ды…гназ,

бі…логія, ві...дук, Ні…гара, ды…та, ды…з, ра…н, рады…, пацы…нт, патры…т,

прафесі…нал, фота…фект, фотатэ…даліт, нагі…гіт, полі…кран, поліямі…літ,

рэцыпі…нт, але…ндр, Нью- …рк, …фе, Ага…, …емен, Гі…м, …ена,

відэ…сігнал, гандаль…ра, г…ена, гігі…на, …га ды…хранія, д…анталогія,

тэ…рэтычны.

3. Перакладзіце на беларускую мову, запішыце.

Клейстер, бухгалтер, девятый, семнадцать, кабаре, дефиле, кофе, лидер,

скутер, сканер, карате, фельдшер, фарватер, шпатель, Юпитер, резюме, ренаме,

каберне, коммюнике, пике, саке, филе, Одер, Питер, Ландер, фортель,

парламент, нервы, перспектива, компъютер, принтер, шинель, туннель, понель,

Мериме, Морзе, Струве, орден, режим, катет, деталь, реклама.

4. Замест кропак устаўце неабходную літару.

Адажы…, ажы…, імпрэсары…, мач…, радэ…, сальфеджы…, Токі…,

рацы…, тры…, партфолі…, Асары…, Бакачы…, Більба…, Барне…, Ватэрло…,

Антары…, Антоні…, бурым…, брэв…, кайн…, канап…, кашн…, мулін…,

пенсн…, медрэс…, камікадз…, Думбадз…, Душанб…, Хас… .

5. Замест кропак устаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары.

27

Ван…а, дур…а, саван…а, тон…а, мір…а, мец…а, ап…етыт, дуэн…я,

кас…а, беладон…а, балон…я, асан…а, Іл…я, Ул…яна, Мек…а, сце…ка,

ка…ьба, рас…таноўка, фу…бол, по…чак, рас…цілалася, кантрас…ны,

ма…чына (ласка), на даро…цы, дзя…ька, грама…скі, мые…ся, фарпос…ны,

буравес…нік, бру…чатка, ні…чымны, …чарсцвелы, пераез…ны, нясві…скі,

наўмыс…на, адэс…кі, лес…віца, аванпос…ны, рас…ліна, сэр…ца, Рэмбран…т,

Гумбаль…т, лан…шафт, міласэр…ны, свіс…нуць, бараз…на, кампак…ны,

капус…ны, дэсан…ны, ал…я, балас…ны, рос…тань, рас…ол, рас…ахатая

(груша), рас…тацца, рас…аднік (хвароб), ро…чына, пя…чаны, у…чуваць,

ра…шчапіць (калоду, дуб, хмару), …часце, па...верджанне, пі…жак,

раз‘е…джаная (дарога), пя…чотны, у…чынаць (працу), пра…чыненыя

(дзверы), ра…шпіліць (паліто), юн…ат, юн…ы, ла…дзя, пяц…ю, шасц…ю,

А…а, Тац…яна, Ган…а, Ніц…а, Марок…а, Залес…е.

6. Адзначце нумары радкоў, у якіх у кожным слове замест кропак трэба

ўставіць апостраф ці мяккі знак.

1.Аб…ѐм, аб…інець, с…вятыня, інтэрв…ю, сям…я, аб…ядзенне.

2.Чамадан…чык, сляз…мі, завес…ся, калос…се, без …языкі, узмор…е.

3.Павер…е, п…яўка, італ…янец, шматкроп…е, дурнап…ян, вал…ера.

4.Канферанс…е, ад…ютант, рэл…еф, Ул…яна, лас…ѐн, з…есці.

5.Іл…іч, шчаў…е, дз…ве, чац…вѐрты, б…е, суб…ектывіст, с…ветач.

6.П…е, л…е, ін…екцыя, кан…юнктура, падмен…ваць, ледз…ве.

7.Мен…шы, н…юанс, бул…ѐн, капел…майстар, кан…юнктуршчык.

8.Банан…чык, камен…чык, вішан…ка, кал…чугалюміній, старэн…кі.

9.Аб…яднанне, кал…цаванне, Хатын…скі, Свіцяз…скі, Гомел…скі.

10.Познан…скі, чаньчун…скі, медз…ведзянятка, студзен…скі, рал…ля.

11.Кон…мі, дз…ме, ц…мяны, дз…мухавец, дал…назоркі, агледз…ся.

12.Кар…ер, двух…ярусны, каліс…ці, іс…ці, гул…тайства, ляс…нічы.

13.Хтос…ці, радас…ці, Ях…я, Буш…е, Лавуаз…е, ган…ба, нас…леднік.

14.Восем…дзесят, вас…мѐрка, увас…мярых, восем…сот, уман…скі.

28

15.Кампан…ѐн, п…еса, мадз…яр, В…етнам, батал…ѐн, ал…фа.

16.Сядз…це, кін…ма, рэж...це, глян...це, паўшар…е, кан…як, інтэрв…ю.

17.Сып…це, салаў…і, пад…езд, раз…юшаны, здранц…велы, кап…ѐ.

18.Васіл…евіч, нас…цеж, пес…ня, з…мястоўны, дз…як, паштал…ѐн.

19.Бязрыб…е, здароў…е, гіл…яціна, звар…яцець, капус…нік, базал…т.

20.Проц…ма, мнагабор…е, медал…ѐн, сен…ѐра, мас…е, бразіл…скі.

21.Бярэз…нік, пал…ма, інтэр…ер, пан…сіѐн, пен…сіянер, аб…ява.

22.Іл…вяня, пал…чаткі, кур…ѐзны, з…едлівы, біл…ярд, парц…ер.

23.Вач…мі, бал…шуха, падкін…це, услон…чык, с…цізорык, загор…е.

7. Пры спісванні ўстаўце, дзе трэба, у ці ў (або іншыя літары).

А…ганістан, а…страліец, царко…ны, а…каць, па…за, тра…ка, ба…кон,

ка…пак, ша…ковы, жанчына- ...рач, усе- …се, уся- …ся, усіх- …сіх, ка…гас,

са…гас, а…кцыѐн, аквана…т, аквары…м, дыназа…р, со…с, рады…с, га…біца,

індывіду…м, э…рыка, сімпозі…м, кансілі…м, бакала…р, кла…зула, ка…чук,

ка…чэг, ма…залей, дыяры…ш, па…ка, па…коўнік, кла…нада, па-…краінску,

каля …ніверсітэта, пасля …ніі, ха…турная (работа), ха…туры (памінкі), ра…т,

ра…нд, шо…, тры…мф, то…сты, жа…туха, ла…рэат, ма…чаць, во…к, ва…кі

(сена), Леў Та…стой, пачулася ―…ра‖, па…дзельнічаць, да …вагі, паехала … горад, пайшоў … кіно, ва …руччы, да …ладзіміра, ва …ладзівастоку, на

…краіну, на …скраіне, опі…м, га…птвахта, еса…л, ба…л, а…л, пры …сіх абставінах, а…кцыяніст, паехаў … Маскву, па…шчуваць, се…льскі, ка…нер,

тры…мвірат, э…рыка, са…дат, філасо…скі, вода…стойлівы, апостра… ,

а…чына, памы…ка, А…рора, А…доцця, Ланда…, но…-ха…, шо…к, норма і

…зус, насілі …нты, для …збекаў, для …ніятаў, ла…ка, кры…да.

8. Пры спісванні ўстаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары і, , й.

Пад...шоў, без...дэйны, непры...мальны, за...граць, пра...снаваць,

спад...лба, за...кацца, па...менна, вы…маць, аб...ду, раз...граць, за...скрыцца,

29

пера...начыць, контр...гра, за...кнуцца, пера...маць, дэз...нфекцыя, аб...лгаць,

вы...сці, за...нець, уз...сці, сан…нструктар, прадпры…мальнік, розна…менны,

пед…нстытут, транс…ранскі, адна…менны, ад…граць, звыш…нтэлект,

дэз…нфармацыя, без…ніцыятыўны, пры…мак, паліт…нфармацыя, за…мка,

за…нтрыгаваць, пра…нструктаваць, між…нстытуцкі, с…ду, спад…спаду,

над…шоў, во…нскі, раздво…цца, раздво…вацца, мро…ва, вы…грываць,

сан…нструктаж, тра…стасць, цяж…ндустрыя, гас…нвентар, дэз…нтэгратар,

супер…нтэлект, транс…ндыйскі, перад…нфарктны, ад…менны, за…мець,

суб…нспектар, суб…рыгацыйны, экс-…мператар, экс-…нжынер.

9. Выпішыце ў адзін слупок тыя словы, напісанне якіх заснавана на фанетычным прынцыпе, а ў другі слупок тыя словы, напісанне якіх заснавана на марфалагічным прынцыпе.

Падпісаць, вада, пясчынка, сардэчны, Мацвей, смех, цвісці, голле,

траўка, вусы, гэты, сшытак, пятак, вясковы, вокладка, таварыства, цана,

грамадскі, мільярд, студэнцкі, сцежка, рэпартаж, носьбіт, подкуп, усхваляць,

абпаліць, сшываць, роўнядзь, сэрца, снег, суседскі, настаўніцтва, адступіць,

грубка, дробязь, без радасці, расчоска, не быў, французскі, белавежскі, тысяча,

на палічцы, садакладчык, паслаць, пояс, возера, зжыць, футбаліст,

медінстытут, пераязджаць, дзве, плацдарм, агарод, сустракаешся, Брант,

айсберг, прастуджаны, спартсмен.

10. Замест кропак устаўце прапушчаныя літары.

Шыр…каплечы, ч…рнабароды, выс…каякасны, д…брасуседскі,

з…рапад, з…ркападобны, н…вагодні, б…яздольны, г…рналыжны,

чырв…насцяжны, жыцц…радасны, в…семсот, раб…тадавец, ск…рагаворка,

в…лікадзяржаўны, в…лікадушны, п…ўнаўладны, п…ўнапраўны, б…егатоўны,

сал…марэзка, стал…ліцейны, ч…рнабровы, зб…жжаздача, др…васек,

п…літэхнікум, п…ліклініка, п…ліграфія, п…ліграфістка, сво…асаблівы,

сва…вольны, в…страносы, м…вазнаўства, д…ўгавечны, д…ўгачаканы,

30