Тұманбай Молдағалиев (1935 жылы туған)

1968 жылы «Жаңа дәптер» жинағы үшін Республика Комсомолы сыйлығының, 1982 жылы «Жүректегі жазулар» кітабы үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанған. 1992 жылы Бүкіл Түркі дүниесі ақындарының Физули атындағы Халықаралық сыйлығын алды. Қазақстанның Халық жазушысы.

1957 жылы «Тың жерді игергені үшін», 1970 жылы «Еңбектегі ерлігі үшін» медальдармен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Грамотасымен марапатталған.

20-наурызда Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданындағы Жарсу (Казатком) ауылында туған. 1956 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін тамамдаған. Еңбек жолын «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінде әдеби қызметкер болудан бастаған. 1956-1959 жж. «Пионер» журналында әдеби қызметкер, 1959-1971 жж. «Жазушы» баспасында редактор, аға редактор, редакция меңгерушісі болған. 1971-1973 жж. «Балдырған» журналында жауапты хатшы, 1973-1984 жж. «Жалын» альманахының бас редакторы қызметтерін атқарған. 1984-1986 жж. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы болды. Қазір республикамызда сәбилерге арналған тұңғыш журнал «Балдырғанның» бас редакторы.

Ақынның алғашқы өлеңдер жинағы 1957 жылы «Студент дәптері» деген атпен жарық көрді. Содан бергі уақыт ішінде ақынның қырықтан астам кітабы басылды. Бірнеше жинақтары орыс тілінде Мәскеу, Алматы баспаларынан шықты. Орыс және батыс классиктерінің, сондай-ақ туысқан республикалар ақындарының өлеңдерін қазақшалаған.

Н. Тілендиевтің, Ш. Қалдаяқовтың, Ә.Бейсеуовтің көптеген әндеріне өлең жазған.

Алғашқы өлеңдерінен-ақ ақын соны леп, соны ізденіспен өзінің шығармашылық бетін, талантын таныта білді. Қазақ поэзиясына жаңа бояу әкелген жас ақын адам сезімін, махаббатты өзіндік бір нақышпен, нәзіктікпен, шынайы тебіреніспен жырлауға кірісті. Ол өмір құбылыстарын адамның жеке басына, тіршілігіне, асыл мұратына үйлестіре отырып, лирикалық кейіпкердің жан дүниесін шебер ашады.

Ақын өлеңдерінің негізгі тақырыбы – өзінен бұрын да айтылып келе жатқан адам баласының табиғатындағы түрлі сезім күйлері. Өзінің шығармашылық кредосы етіп гуманистік, адамгершілік мұраттарды жырлауды алады. Ол табиғи сезімдер, үміт, арман, күйіну, сүйіну, ризалық, өкініш, т.б. сезім күйлерін ерекше тебіреніспен өлеңге аналдыра біледі. Ақынның ой-сезімінің жылы қабылданып, үнемі оқырман жүрегіне жол табатыны – оның поэзияның қыр-сырын игерудегі шеберлігінен. Оның ақындық идеалы – әдемілік, жарасымдылық, адам жанының сұлулығы. Осынау асыл қасиеттерді ақын табиғат құбылыстарымен байланыстыра жеткізуге шебер. Ақын жырларының мазмұнында адамның көңіл күйі жыл мезгілдерімен астасып жатады.

Оның ақындық сыры шынайы адамдық қылықтарға, жас адамға лайық сезім шыншылдығына, ойға құрылған. Ақын сол бір шынайы ой мен сезімді суреткерлікпен таныта білу, бейнелеу қабілетін байқатты. “Студент дәптерінің” бірден оқырман жұрттың назарына ілігуі осының белгісі еді. Жас ақынның балаң жырлары бүгін де әлі өзінің ой, сезім тазалығымен көзге түседі.

Ай да бүгін аласарып, төбемізден төнеді,

Сәулешімді рұқсатсыз қайта-қайта көреді.

Көлегейлеп жабар едім албыраған жар жүзін,

Бірақ менің өзімнің де көре бергім келеді, –

дейді жас ақын.

Ақындық дүние танымда Тұманбай махаббат пен табиғатқа егіз құбылыс есебіне қарайды. Ой мен сезімді табиғаттың әсем көріністерінен алады. Өз сезімін соған балама етіп ұсынады.

Ай қарады көгілдір көл бетіне

Қыз қарады көлдегі келбетіне.

Қосылды да, қос сәуле құшақтасты,

Мөлдір толқын төсінде тербетіле.

Осы шумақтағы ақындық параллелизм – көгілдір көл бетіндегі ай сәулесі мен қыз келбеті, мөлдір толқын бетінде тербетілген ғашықтардың мөлдір сезімі адам өміріндегі тазалықты бейнелейді, оқырманым да оған іңкәр етеді.

Тұманбайдың сыршыл ақын екендігі оның табиғат туралы жырларынан да жақсы көрінеді. Ақын жырларында табиғат қуанып, күрсініп, күйзеліп, ойланып дегендей, адам секілді әралуан күйге бөленіп тұрады.

Алма ағаштар жырлады

Ақшыл көйлек киіп ап,

– дейді ақын. Көктемде гүлдеген алма ағаштарының ақ бүршіктерінің көйлекке теңестірлуі ұтымды.

Ұясына күн кіре алмай тұрады,

Жапыраққа ілініп қап шапағы,

– деген жолдардағы нәзік суреттің жанды сипаты көз алдыңнан кетпейді. Жапыраққа ілініп қалып, түсе алмай тұрған күн шапағы соншалықты әсерлі.

Келе жатам көше бойлап, аяңдап,

Күні бойғы қызметімді тамамдап.

Ойым бұлттың арасында жүреді,

Бір жаңбырдың жауатынын хабарлап,

– дейді ақын тағы бір жырында. Лирикалық кейіпкердің жан дүниесіндегі құбылыс табиғатпен астаса көрінеді де, адам табиғаттың бір бөлшегі екені сезіледі.

“Алматыда қар жауды түніменен”, “Көктемдей бейне айрылған ерте көріктен”, “Шақырды дала, шақырды кел деп Алатау”, т.б. өлеңдерінен де астарлы мағыналар аңдалып қалып отырады. Көктеммен бірге Тұманбай жырларында күзгі суреттер де көп кездеседі. Жан дүниесін мұң жаулаған кезде осы күзгі мезгілді жырлауға бейім екендігі де байқалады. Кейде жыл мезгілдерінің әрқайсысынан белгілі бір мағына тауып алып отыратыны бар.

Барлық жыл мезгілдеріне үмітпен, суреткерлікпен қарайтын ақынның қалай болғанда да көбірек жырлайтыны – көктем мезгілі.

Атап айтқанда, «Ертең көктем келеді Алматыға”, “Бізді көктем соңына тастамасын”, “Көктемнің соңғы күні – бүгінгі күн”, “Тағы да көктем келді”, “Көңілімде менің бір көктем”, т.б. өлеңдері оқырманға жақсы әсер ететін образдарға бай. Ақын ылғи да жылдың осы мезгілінен шабыт алып, тебірене жырлауға бейім.

Бір қызығы оның махаббат жырлары табиғатпен тығыз байланыста көрінеді, әсіресе көктем мезгілі оған махаббаттың символындай әсер етеді. Көктем күніндегі тамшылар қыз жанарынан түскен көз жасын елестетсе, жасыл жапырақтар желкілдеген сезім ұшқындары сияқты көрінеді.

Тұманбай өлеңдерін оқып отырып, ақын бойындағы ғашықтық сезімі туған табиғатты арқылы келгендей күй кешесің. Табиғатты таза да, нәзік көңілімен сүйген ақынның жырлары неге соншалықты мөлдір болып келетінін түсінесің.

Барлық жақсы ақындар сияқты оның пайым-парасаты туған ауылы, өскен ортасы, көрген өмірі, Отанды, адамды сүю сезімдерімен тығыз байланыста дамыиды. Оның лирикалық қаһарманы үнемі ой-толғаныс үстінде. Бұл кейіпкерге жұмсақ мұң, ойлы сезімталдық, болашаққа деген сенім тән болып келеді. Өлеңдерінде лирикалық кейіпкердің өзінен басқа жаны жайсаң адамдар, нәзік сезімді арулар, мейірімді аналар көбірек көрінеді. Ақынның тыным таппай, үздіксіз жырлайтыны - өмірдің қарапайым құбылыстары, адамның қилы-қилы тағдыры, жастық пен Алатау бауырындағы өзінің туған жері.

Бұрынғы ақындарда сан айтылған тақырыптар мен ситуацияларды Т.Молдағалиев әсерлі етіп, құлпырта жазады. Мәселен, ол «Ақ шашты атадан қорқам» өлеңінде «ақ шашты атадан», «мүрделі жотадан», «шимай-шимай әжімнен», «сықырлаған таяқтан», «тықылдаған сағаттан», күз келсе, гүлдердің солуынан, зулаған жүйрік күндердің қанаты бір күн талуынан, т.б. әрқайсысынан жеке-жеке қорқатынын әсерлі жеткізеді. Сөйтіп, әр детальдың астарынан өмір философиясын табады. Тіпті болашағынан, келер күндерінен қорқатынын да жасырмайтынын айтқан кезде оқырман еріксіз ойланады.

Ақын ылғи да оқырманын толғанысқа бөлеп отырады. Адамның шаттық кезін ғана емес, қапаланған сәтімен де кең түрде суреттеу, жан-жақты қарастыру, жан дүниесіне үңіле білу үлкен сезімталдықты қажет етеді. Бұның адамның сыр-сипатын жан-жақты ашу талабымен ұштасып жатқанын көреміз.

...Өмір деген – алысқа аттаныс,

Қайда ұшсаң да, қасиетіңді сақтап ұш.

Бүгін дырдай көрінгенмен, күні ертең

Мен сендерге бола алам ба мақтаныш?

– деп, өз болашағына күмәнмен қарағандай болады.

Бірақ ақынның еңбекқорлығы мен таланты бұндай күмәнға орын қалдырмайды. Өз замандастарының жан дүниесіне үңілген ақын оның рухани байлығын барлайды, өмір жайлы, жақсылық пен жамандық, махаббат пен құштарлық жайлы сыр шертуден жалықпайды. Оның лирикалық кейіпкері – қашанда игілікке құштар, сұлулыққа ғашық.

Махаббат тақырыбын көп жырлаған Тұманбай Молдағалиевтың бұл тақырыпты жырлауында өзіне тән көркемдік үрдіс айқын сезіледі. Алдыңғы буын ақындарды қайталап алмай, сезім күйін жаңаша жеткізуге ұмтылысы да сәтті шығып жатады.

Өлеңдеріндегі лирикалық тыныс мейлінше кең әрі жан-жақты. Ақынның махаббат туралы өлеңдерінде мұңаю, елжіреу, өкіну т.б сезімдері алдыңғы планда. Лирикалық кейіпкердің әсем кестеленген махаббат сезімі үнемі дерлік көркем де әсерлі болып келеді.

Махаббатты айта отырып, Тұманбай адам жанының қалтарыс-құпияларын өзінше жеткізеді:

Сұлу едің, көрікті едің, ұяң ең,

Көңілдегі қырды кезген қиял ең.

Сол бір үнсіз жанарыңа, жан сәулем,

Тірлігімді, нұр күнімді қияр ем,

– деп жырласа, енді бірде:

Сыр берместен, өлсем-дағы тегі мен,

Көзімдегі жасты сүртіп жеңіммен.

Ауылыңнан мен алыстап кеткенше,

Қимай қарап қалды деген сеніммен...

– деп шын көңілден тебіренеді.

Отаны, елі, жерінің тағдыры – ақын жырларының өзекті тақырыбы. Ол өзіне біткен бүкіл дарынымен, шығармашылық өмірімен, адамдық болмысымен туған еліне, жеріне қарыздар сезінеді.

Қайда жүрсем, ойлап сені жүремін,

Сүйікті елім, момын елім, ұлы елім.

Саған ғана арқамды мен сүйедім,

Саған ғана аяғымды тіредім,

– дейді ақын.

Тұманбай Отан деген асқақ ұғымды көктен алмайды, өзінің от басы, ошақ қасынан тарата отырып, елінің адамдарын, туған жерін, оның көркем табиғатын осы ұлы ұғыммен астастырып жібереді:

Мен тудым кең далада, еркін өстім,

Кеудемді желге тостым, күнге тостым.

Жаз бойы таң атқанша жұлдыз санап,

Ақ бұлтпен жел айдаған бірге көштім.

Көзімді жұмып, төсегіме жатып ап,

Ойлансам бір туған ауыл, атырап.

Алдыма кеп тұра-тұра қалады,

Бәрі соның жүрегіме жақын-ақ.

Міне, осы шумақтардан көрініп тұрғанындай, ақын тағдыры өзі өскен өңірмен, өмір сүріп отырған ортасымен тығыз байланысты. Тау мен дала перзенті Отан ұғымын жалаң қабылдай алмайды, айналасы арқылы ой түйіп, Отанды образбен көруге бейім. Ақын үшін туған анасы, ересек ағалары, үлкен аға, кіші іні, биік тауы, кең даласы, шалқыған өзені, теңізі, құмы – бәрі оның қимас Отаны.

Тұманбайдың ана туралы өлеңдері де оптимистік рухта болып келеді. Ана махаббатының баласына күш-қуат беретіні “Құлайын деп бара жатам құлдырап” деген өлеңінде қисынды көрінеді. “Қалдырған үйі сол болар”, “Соғыс бітті”, “Әкем әлі тірі жүрген сияқты”, “Туған жерге оралмаған солдаттың”, т.б. өлеңдерінен соғыстан қайтпай қалған әкесі мен ағаларын екі көзі төрт болып күткен, жол күзеткен бала сезімін айқын танимыз.

Балалық пен жастыққа кәрілікті қарама-қарсы қою үрдісі ақын поэзиясындағы философиялық пайымдаулардың бір парасы.

Біреулер кеп ат байлайды қораңа,

Құда түсіп келгендер-ау балама.

Қызым ерге шығам дейді кешікпей,

Той жасауға асықпасқа бола ма?

...Асығыстық маған басшы боп алды,

Тыныш өмір тағы қайта жоғалды.