51)Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші.

Қылмыстық заңның күші белгілі бір аумақ боиынша шек-телген. Осыған байланысты оның күші тарайтын белгілі бір кеңістіктің анықталуы қатаң максатты сипатқа ие. Бұның мәні біріншіден, Қылмыстық кодекстің қылмыстан қорғау және сақтандыру сияқты негізгі міндеттерінің орындалуьшен бай-ланысты; екіншіден, қылмыстык заңның кеңістіктегі күші мәселесінің зандылық, азаматтардың заң мен сот алдындағы тендігі немесе қылмыстықжауаптылық пен жазадан құтылмай-тындық сияқты қылмыстык құкық қағидаттарының іске асы-рылу міндеттерімен анықталатындьгғында; үшіншіден, бүл мәселелерді шешуге әсер ететін халықаралық құқық нормала-рының және тиісті конвенциялардың болғандығында. Мұнда мемлекеттік шекара, сол сиякты азаматтықтың түсінігін беретін конституциялық қүқықтың нормалары да елеулі роль аткара-ды. Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші жөніндегі нормалар-да жүйелі түрде мынадай екі қағидат: аумақтық және азамат-тық қағидаттар жүзеге асырылады.

ҚК-тің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасыньщ аума-ғында қылмыс жасаган адам ҚР ҚК бойынша қылмыстык жауаптылыққа тартылуға тиіс.

Қазақстан Ресітубликасының 1993 жылғы 13 қаңтардағы "Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы" заңының 1-бабына сәйкес, Ресітублика аумағының шегін қүрғақ кұрлық, су, жер қойнауы және әуе кеңістігі шегін айқындай-тын сызық және осы сызық бойынша өтетін беткі қабат күрайды. Мемлекеттік шекара Қазақстан Республикасының Парламентімен бекітілген Қазақстан Республикасынын ха-лыкярялык келісіңдерімен анықталады.

Мемлекеттік шекара былай белгіленеді:

қүрғақ аумаққа — жер бедерінің сипатты нүктелері және сызықтары жатады;

су аумағына — Қазақстан Республжасының ішкі сулары-нан басқа, аумақтық теңіз жағалауындағы теңіз суларының кеңістігі жатады;

әуе кеңістігі аумашна — Қазақстан Республикасының құрлық және/немесе су аумағы үстіндегі аспан кеңістіктері жатады.

Каспий теңізіндегі ішкі су аумақтарына жататын акватория Казақстан Республикасының халықаралық келісімдерімен анықталады.

Қылмыстық заң Республикамыздың құрлықтық шельфінде және ерекше экономикалық аймағында жасалған қылмыстарға да қолданылады (ҚК-тің 6-бабының екінші бөлігі).

Шелъф — аумаққа тиесілі судың астыңғьг (200 м және одан да терең) және үстіңгі кеңістігі болып табылады.

Қойнау (жер қойнауы) — шаруашылық және басқа да кажеттіліктерді қанағаттандыру үшін пайдаланылатын құрлык және су аумағындағы кеңістік — табиғи ортаның бір бөлігі (жер қойнауының астыңғы және үстінгі қабатындағы пайдалы қаз-балар, өнімдер).

КК-тін 6-бабының ушіншібөлігінесәИкос Қазақстан Респуб-ликасының портына тіркелген, Қазақстан Республикасының шегінен тыс ашық су немесе әуе кеңістігінде жүрген кемеде қылмыс жасаған адам, егер Қазақстан Республикасының ха-лықаралықшартында өзгеше кезделмесе ҚР ҚК бойынша қыл-мыстық жауапқа тартылады. Қазақстан Республикасының әске-рРІ кораблінде немесе әскери әуе кемесінде қылмыс жасаған адам да оның қайжерде болуына қарамастан ҚР ҚК бойынша қылмыстық жауапқа тартылады.

Дипломатиялық өкілдермен және иммунитетті пайдалана-тын езге де азаматтармен қатынасқа түскен сәттен бастап қыл-мьтстық заң, аумақтыққағрвдаттарға сүйеніп және соған сәйкес іске асырыла бастайды.

ҚК-тің 6-бабының төртінші бөлігінде шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдерінің және иммуниттеті пайдаланатын өзге де азаматтардың қылмыстық жауаптылығы туралы мәсе-ле осы адамдар Қазақстан Республикасының аумағында қыл-мыс жасаған жағдаңда халықаралыққүқьіқ нормаларына сәйкес шешіледі делінген.

Шет мемлекеттердің дипломатиягаық өкілдері мен қызметкер-леріне берілген қүқықтар мен артықшылықтардың жиынтығы — диготоматиялық иммунитет деп аталады.

Дипломатиялықиммунитетмәселелерін реттейтін халықара-лық қүқықтың нормалары 1961 жылғы дипломатиялық қаты-настар туралы Вена Конвенциясында кодификацияланып, бекітілген.

Шет мемлекет екілдерінің иммунитеті — дипломатиялық өкілдердің түрғын-жайларына қол сұғылмаушылықты белгілейді. Дигаломатиялық өкілдердің келісімінсіз олардың тұрғын-жайларына мемлекет тарапынан кіруге болмаиды. Шет мемлекеттің Қазақстан Республикасы аумағында дипломатия-лық иммунитетке ие болған дипломатиялық өкілдері жеке ба-сына қол сұғылмаушылықты қолдана алады, яғни өкілдіктің басшысын қамауға немесе ұстауға, оны сот тәртібімен қылмыс-тық жауаптылыкқа тартуға болмайды.

Дипломатаялықжәнеконсулдар өкілдіктері туралы ережеге сәйкес жеке басына қол сұғылмайтындығы иммунитетін елші, өкіл, сенімді өкіл және дипломатиялық өкілдіктің басқа да мүшелері: кеңесшілер, сауда өкілі және оның орынбасары, әскери, әскери-теңіз, әскери-әуе атташелері және олардың көмекшілері; бірінші, екінші және үшінші хатшылар, архива-риус-хатшылар пайдаланады. Жеке басына қол сұғылмаушы-лық және қылмыстық жауаптылық иммунитеті құқығын олар-дың өздерімен біргетұратын Қазақстан Ресгтубликасыньщ аза-маты болып танылмайтын отбасы мүшелері де пайдаланады.

Осы негіздерге сәйкес, сондай-ақ еліміздің азаматы болып танылмайтын әкімшілік-техникалық қызметшілер және олар-мен біргетұратын, отбасы мүшелері болып табылатын адамдар да осьшдай иммунитетті пайдалана алады. Бірақ, мұндаи құқықты тек қызмет барысындағы міндетті атқару кезінде қьтл-мыс жасаған ^еттерде ғана пайдалана алады. Әрине, мұндай құқық, дипломатиялық өкілдіктердің қызметтерінде ез иммунитеттерінпайдаланып, заңсыз әрекеттер жасасын дегенді білДірмейді. Заң осы аталған адамдардың қылмыстық жауап-тылығы дипломатріялық жолмен шешілетіңдігін белгілеиді.

ҚР Президентінің 1995 ж. 19 маусымдағы "Қазақстан Рес-публикасындағы шет ел азаматтарының құқықтық жағдаила-ры туралы" з. к. б. Жарлығының 28-бабына сәйкес мұндай адамдар белгілі бір уақыт ішінде Қазақстан Республикасы аума-ғынан кетіріледі.

ҚК-тің 6-бабының екіншіболігінесәйкес, Қазақстан Респуб-ликасының аумағында басталған немесе жалғастырылған не аяқталған әрекет Қазақстан Республикасының аумағында жа-салған қылмыс дептанылады. Мысалы, шпионаждык, әрекеттің жасалған орны ҚК-тің 166-бабында қарастырылған әрекет-тердің біреуі болса да жасалған орын болып есептеледі; мемлекеттік құпияны құрайтын мәлімет Қазақстан аумағында ұрланып, басқа мемлекетке берілген болса да, кінәлі адам қылмыстық жауаптылыққа Қазақстан Республикасының Қыл-мыстық кодексі бойынша тартылады.

Егерқылмыс істеугедаярланғандықнемесе қылмыс істеуге оқталғандық шекарадан тысқары жерде жүзеге асырылып, біздің елімізде аяқталса, қылмыс Қазақстан Республикасы аумағында жасалған дептанылады. Осы секідді қылмысқа қаты-су, қылмысты ұйымдастыру немесе қылмыс жасауға азғыру-шылық әрекеттері үшін де жауаптылық дәл осындай тәртіппен белгіленеді.

Кылмыстық заңның кеңістіктегі күші аумақтық қағидат-тармен ғана шектеліп қоймайды. Ол Қазақстан Республика-сының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған ҚР азамат-тарына қолданылатын азаматтық қағидаттармен де толықты-рылады.

Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 20 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы" Заңы төмендегілерді орнықтырды:

"осы Заң күшіне енгізілген күнге дейін Қазақстан Респуб-лжасында тұрақты тұратын:

осы Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының азаматты-ғын алған адамдар Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылады". Осы заңның 6-бабына сәйкес "Қазақстан Ресгтубликасы территориясындағы және оның азаматтары емес адамдар барлық құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Конституциясында, зандары мен мемлекетаралық шарттарында белгіленген барлық міндеттерді атқарады, бұған олардың Қазақстан Республика-сының шарттары мен мемлекетаралық шарттарында белгіленіп алып тасталғандары қосылмайды".

Қылмыстық Заңның Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған адамдарға қатысты қолданы-луы ҚК-тің 7-бабымен анықталады: "Қазақстан Республика-сының шегінен тыс жерлерде қылмътс жасаған Қазақстан Рес-публикасының азаматтары, егер олар жасаған әрекет ол аума-ғында жасалған мемлекетте қылмыс деп танылса, егер бұл адам-дар басқа мемлекетте сотталмаған болса, осы Кодекс боиын-ша қылмыстық жауапқа тартылады. Аталған адамдарды соттау кезінде жазаны аумағында қылмыс жасаған мемлекеттің заңын-да көзделген санкцияның жоғары шегінен асыруға болмайды Азаматтығы жоқ адамдар да осындай негіздерде жауапты бо-лады.

Басқа мемлекеттің аумағында қылмыс жасаған адамның соттылығының және өзге де қылмыстық-құқықтық зардапта-рының, егер Қазақстан Республикасының халықаралық шар-тында өзгеше көзделмесе немесе басқа мемлекеттің аумағында жасалған қылмыс Қазақстан Республикасының мүдделеріне қатысты болмаса, бұл адамның Қазақстан Республикасы аумағында жасаған кылмысы үшш қылмыстық жауаптылығы туралы мәселені шешу үшін қылмыстық-құқықтық мәні бол-майды.

Қазақстан Республикасьшъщ одан тыс жерлерде орналасқан әскери бөлімдерінің әскери қызметшілері шет мемлекеттің аумағында жасаған қылмысы үшін, егер Қазақстан Республи-касының халықаралық шартында өзгеше көзделмесе, осы Ко-декс бойынша қылмыстык жауапқа тартылады.

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қыл-мыс жасаған шетелдіктер қылмысы Қазақстан Республикасы-ның мүдделеріне қарсы бағытталған жағдайларда және Қазақ-стан Республикасының халықаралық шартында көзделген жағдайларда, егер олар басқа мемлекетте сотталмаған болса және Қазақстан "Республикасының аумағында кылмыстык жауаггқа тартылса, осы Кодекс бойынша қылмыстык жауапқа тартылуға тиіс".

52)Қылмыстық заңның кері күші.

5-бап. Қылмыстық заңның керi күшi

1. Әрекеттiң қылмыстылығын немесе жазаланушылығын жоятын, жауаптылықты немесе жазаны жеңiлдететiн немесе қылмыс жасаған адамның жағдайын өзге де жолмен жеңiлдететiн заңның керi күшi болады, яғни осындай заң күшiне енгенге дейiн тиiстi әрекет жасаған адамдарға, оның iшiнде жазасын өтеп жүрген немесе жазасын өтеген, бiрақ соттылығы бар адамдарға қолданылады.

2. Егер жаңа қылмыстық заң адам сол үшiн жазасын өтеп жүрген әрекеттiң жазаланатындығын жеңiлдетсе, тағайындалған жаза жаңадан шығарылған қылмыстық заң санкциясының шегiнде қысқартылуға тиiс.

3. Әрекеттiң қылмыстылығын немесе жазаланушылығын белгiлейтiн, жауаптылықты немесе жазаны күшейтетiн немесе осы әрекеттi жасаған адамның жағдайын өзге де жолмен нашарлататын заңның керi күшi болмайды

53)Қылмыстық заңның санкциясы және оның түрлері.

Санкция — ерекшебелімбаптарында белгіленген жаза-ның түрі мен мөлшерін анықтайды. Қылмыстық заңның бап-тарында санкцияның екі түрі қолданылады: салыстырмилы-айқындалган (относительно-определенные) және балама (аль-тернативные).

Салыстырмалы айҚындалган санкция жазанын, түрін және мөлшерін көрсетеді. Оны екі негізгі түрге бөлуге болады: жа-заньщ жогарәыжәп& төменгіш&гт анықтайтын санкция. Алдыц-гысыныц мысалы: ҚК-тің 101-бабының бірінші ббш'г/"Абайсыз-да кісі өлтіру", 134-бабының біріншібөлігі"Бал.яны ауыстыру", және т. б. баптар бола алады.

Тағайындалған жазаның ең төменгі мөлшері болып жаза-лаудың ең төменгі шегі айтылады. Жазаның төменгі шегінің мөлшері егер жаза түрі бас бостандығынан айыру болса — 6 ай, бас бостандығын шектеу болса — 1 жыл, қамауға — 1 ай, айып-пүлға — Қазақстан Республикасы Зандарымен белгіленген жи-ырма бес айлық есептік керсеткіш болып белгіленеді. Салыс-тырмалы-айқындалған санкцияның екінші түрінің мысалына ҚК-тің 162-бабы "Жалдамалылық", 181-бабының екінші бөлігі "Қорқытып алушылық", 241-бабы "Жаппай тәртіпсіздіктер" сияқты баптарының санкцияларын жатқызуға болады.

Балама санкция Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарындағы жазаның екі немесе одан да көп түрлерінің тек біреуін ғана қолдануға мүмкіндік береді. Мысалы, жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру үшін балама жаза болып, бас бостандығын шектеу, қамау немесе бас бостанды-ғынан айыру тағайындалуы мүмкін (ҚК-тің 98-бабы). Атыс қаруын ұқыпсыз сақтау (ҚК-тің 253-бабы) түзеу жүмыстары-на немесеқамауға не бас бостандығынан айыруға жазаланады. Қылмыстық заңның ерекше бөлімінің баптарындағы диспози-цияның бар болуы немесе санкіщя түрлерінің бекітілуі мүқият ойластырылған. Оларды қылмыспен күресуде дұрыс пайдала-ну, қылмыстық нормаларды қолданудың нәтижелі болуына мүмкіндік туғызады.

54)Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысушылықтың түсінігі және маңызы.

55)Қылмыстық құқықтағы себепті байланыс және оның маңызы.

Материалдық деп аталатын қылмыстар жасалғанда адамның әрекеті (әрекетсіздігі) мен келген зиянды салдар арасындағы себепті байланыстың бар-жоқтығы жайында мәселе туындай-ды. Қазіргі қылмыстық құқық "зиянды салдар адамның іс-әрекетімен (әрекетсіздігімен) себепті байланыста болған жағ-дайда ғана ол адамды айыпқа қалдыра отырып оған таңылуы мүмкін" деген қағқдатты бекем ұстанып отыр.

Себепті байланыс мәселесі қылмыстық құқық теориясын-дағы ең күрделі және даулы мәселелердің бірі.

Қылмыстық құқықта себепті байланыстың нақты мәселелерінің шешілуін бірқатар ғалымдар табиғат қүбылыс-тары мен қоғамдық емір арасындағы бізден тысқары, объективті байланыстар ретіндегі философиялық категориялар негізінде жүргізуде.

Жалпыалғанда, субъектінің әрекеті (әрекетсіздігі) мен одан келген зиянды салдар арасында себепті байланыстың бар екендігіндекүмән жоқ. Алайда, субъектінің қызметімен тікелей байланысты емес белгілі бір мән-жайлардан субъектінің мінез-құлқы мен келтірілген зардап арасындағы себептілікті анық-тау қиынға түссе, әрине, көптеген күдік туындаңды. Мұндай жағдайларда нақты себептік-салдарлык қатынастарға мұқият талдау жасау қажет, көптеген объективті байланыстардың ішінен біреуін — себепті байланысты бөліп алу керек

Себептілік — қүбылыстардың арасындағы объективті байланыстардың бір бөлігі ғана екендігін ескерсек, себепті бай-ланыстың барлық затын зерттеудегі мақсат — себепті баила-нысты басқа объективтік тәуелділіктен ажырататын межені анықтау. Мәселенің басын ашқанда объективтік шындықтың құбылыстары арасьшдағы қажеттіжәне кездейсоқ себепті бай-ланыстарды ажырату қажет.

Себепті байланыстың бар екендігі адам әрекетінің қажетті зардаптарына қатысты ғана танылуға тиісті, бұл жерде әңгіме сол нақты жағдайда сол әрекетті жасағанда болуы әбден мүмкін жәнетуындауы да занды зардаптар жайында больтп отыр. Адам-ның мұндай іс-әрекетінен туындайтын барлық кездейсок зар-даптардың қылмыстық құқық үшін құндылығы жоқ.

Себепті байланыс объективтік шындықта қандай болса, сол күйінде зерттеліп анықталады.

Адамның іс-әрекеті сыртқы дүниеге келген зардаппен егер бұл зардап сол іс-әрекеттің нәтижесінде туындағанда ғана емес, айталық, ауыр дене жарақатын салғандықтан жәбірленуші қаза тапса, сонымен қатар адамның іс-әрекеті ауыр зардаппен ерек-ше жағдайларда да, не жәбірленушінің немесе озбырлық жа-салатын заттың ерекше қасиеттері немесе әрекеттің ерекше дамуы немесе қылмыс жасау жағдайының ерекшеліктері нәтижесінде де белгілі бір байланыста болады. Мына істің си-паты бүған мысал бола алады: Бесжасар қызыныц артынан таяқ сілып қуып келе жапщан он үш жасар К-ні көріп, С. оны бірнеше рет басынан урып жібереді. Содан кейін К. кешке дейін сиыр бага-ды; табанЪсты халі нашарлап, торт куннен кейіи қайпіыс бола-ды. К-ніц бас суйегін ашқанда анықталганы — урганныц ттижвстде бас суйектіц тігісі ажырап, кулақ түсындагы бурынгы ісік қайта қозьт ми қабаттарыиа тарал, оліміне себеп болган. Бүл жерде жәбірленушінің денсаулығының ерекшелігін ескер-сек, оның өліміне басқа тиген соққы себеп болғанын байқай-мыз. К-нің өлімі С-нің әрекетімен себепті байланыста. Бірақ, С. қылмыстық жауапқа тартылуға жатпайды, себебі қылмыс-тың субъективтік жағы жоқ — оның өлтіру ниеті болмаған және ол абайламай іс-әрекет жасаған. Іс-әрекет пен зиянды салдар арасындағы себепті байланыс әрекет тек келген зардаптың ал-дында болғанда ғана, яғни (немесе) зардап/салдар әрекеттен кейін болған жағдайда ғана болуы мүмкін.

Егер зиянды салдар сол әрекеттің занды жалғасы болып келмесе, онда қылмыстық салдар адам әрекетінің кездейсоқ зардабы болып табылады. Мысалы, адамға жеңіл дене жарақа-ты салынсын делік, ал ол адам жарақатты емдеу кезінде қаны-на тараған инфекциядан қайтыс болады. Бұл жағдайда адам-ның іс-әрекеті мен ауыр зардаптың арасында /ш/с/қажетті бай-ланыс жоқ, тек таза сыртқы баі^іланыс, жағдайдың кездейсоқ өрбуі бар.

Зиянды зардап тек іс-әрекеттен ғана емес, әрекетсіздіктен де болуы мүмкін. Адамның әрекетсіздігі — болып кеткен салдармен қажетті байланыста болады, бұл жерде адамның өзіне жүктелген міндетті орындамауы зиянды зардапқа әкеп соғады. Сондықтан да, адам белсенді әрекет жасауға міндетті болған жағдаізда ғана, атап айтқанда, әрекетсіздік жолыменма-териалдық қылмыс жасағанда, оның әрекетсіздігі жайында сөз болады.

Шетелдердің қылмыстық қүқық теориясында себептіліктін екі концепциясы кең тараған: "сопсІШо зіпе ^иа поп" концеп-циясьг және "барабар себептілік" концегшдясы.

"СопсІШо зіпе ^иа поп" концегщиясына сәйкес адамның әрекеті сол салдардың болуының қажетті шарттарының бірі болса, онсыз бұл салдар келмейтін болғанда ғана адамньщ әрекеті келген қыдмыстық салдардың себебі деп танылады. Бұл пікірді қүптайтын криминалистер оқиғаның алдындағы барлық жағдайлардың тендігін мойындайды. Бұл жағдайлардың әрқай-сысын олар оқиғаның болуының себебі деп қарастырады. Бұл концепция объективтік санат ретінде оқиғалардың сыртқы түйісуі ретінде қарастырылады, ал себептік-салдарлық байла-ныста ішкі зандылық бар екендігіне мән берілмейді.

Бұл концепцияның кемшілігі — жазалау органдарына жа-салған қылмыстың өте кеш болатын зардаптары үшін қылмыс-тық жауаптылықты негіздей алатындай мүмкіндік беретіндігінде.

"Барабар себептілік" концепциясы бойынша салдардың себебі — нақты жағдайлар ғана емес, жалпы алғанда, сол қыл-мыстық салдарды туғызатын әрекеттер ғана бола алады. Бұл салдар езі сәйкес келетін және өзіне барабар белгілі бір әре-кетке ғана тән. "Барабар себептілік" тұрғысынан алғанда, жо-ғарыда келтірілген С. деген азаматтың ісінде әрекет пен сал-дар арасында себепті байланыстың жоқ екендігі танылуы кажет еді, себебі К-нің басына алақанмен небәрі жай ғана бірнеше ретұрыпқал ғаннан оның құлақтұсында бұрынан бар ісігі қайта көтеріліп елімге себеп болға