31)Қылмыс құрамының түсінігі және маңызы. Қылмыстың және қылмыс құрамының арақатынасы.

Қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын эле-менттер жиынтығы, қылмыс құрамының жалпы түсінігін береді, ал қылмыс құрамы жасалған әрекетті қылмыстык немесе кыл-мыстық емес деп тануға және оны дұрыс саралауға негіз бола алады. Осы қарастырылған теориялық қағидаларды іс жүзінде қолдану үшін қылмыс қүрамдарын жіктеудің, яғни оларды белгілі бір түрлерге бөлудің маңызы зор.

Қылмыс құрамдарын жіктеудің негізіне әдетте әрекеттіц қогамга қауттілік децгейі, к,ылмыс қурамыи зацда сипаттау тәсілі және қылмыстыц объективтік жагыныц қурылысы сияқ-ты критеришер алынады.

Әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесіне байланысты қыл-мыс құраъдары:

негізгі',

саралатан (ауырлататын, саралаушы белгілері бар);

артықшылықты (жеңілдететін белгілері бар) болып бөлінеді.

Қылмьістьщнегізгі қүрамы — бұлбелгілі біртүрдегі әрекеттің негізгі, тұрақты белгілерінің жиынтығы бар қүрам және ол жа^алған әрекеттің қоғамға қауіптілік деңгеиін кәтеретін немесе темендететін қосымша белгілерді қарастыр-майды. Мысалы, ҚК-тің 96-бабының бірінші бөлігтде көздел-ген адам өлтірудің қүрамы осындай болып табылады.

Егер қылмыс құрамында осы тектес әрекеттің негізгі белгілерімен қатар жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар да керсетілсе, онда мұндай қылмыс құрамы сараланған құрам деп аталады.

Мүндай саралайтын белгілер әртүрлі мән-жайлар болуы мүмкін: қылмыстың әлденеше рет қайталануы, тәсілі (аса қатыгездік, зорлық, т.б.) соттылық, ұйымдасқан топ, бас пай-даны ойлау, т.б.

Қылмыстың сараланған құрамы әдетте ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабының әртүрлі бөліктерінде болады. Бүған — ҚК-тің 96-бабының екітиі бвл/г/ядекөзделген адам өлтірудің сараланған құрамын мысалға келтіруге болады.

Негізгі белгілерінің болуымен қатар жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлары да бар қылмыс құрамы а р т ы қ ш ы л ы қ т ы қ ү р а м деп аталады. Ол не ҚК-тің Ерекше бөлімінің бір бабының әр түрлі бөліктерінде, не белек батгга болуы мүмкін, мысалы, адам елтірудің артыкщылықты қүра-мы жаңа туған баланышешесі өлііргевде (ҚК-тің 97-бабы), ондай қылмыстыжанкүйзелісіжағдайындажасағавда (ҚК-тің 98-бабы), қажетті қорғаныс шегінен асып жасағанда (ҚК-тің 99-бабы), қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шараларды асыра қолданғанда (ҚК-тің 100-бабы) болуы мүмкін.

Юылмыс құрамының белгілерін завда сипаттау тәсіліне бай-ланыстықылмыс құрамдары жащ курделіжәне балама (күрделі құрамға қатысты) болып бөлінеді.

Қылмыстыңжай құрамыдегенімізқұрамныңқандаида бір элементінің күрделенуі болмайтын құрам. Онда бөліктері немесе кезеңдері өзінше белек қылмысты құрамайтын, бір әрекеттің сипаттамасы баяндалады, яғни құрамның элемент-терінің әрқайсысы бір нұсқада ғана беріледі.

Қылмыстың күрделі құрамы дегеніміз құрамның қандайда бір элемвнтінің (объектінің, объективтік жағының, субъективтік жағының) күрделенуі орын алатын қүрам Мы-салы, қарақшылық жасағанда (екі объектіге қастандық жаса-лады — меншікке және адамның жеке басына), зорлағанда (бірнеше әрекет жасалйды — психикалық әсер ету немесе күш көрсету не жәбірленушінің дәрменсіздігін пайдалану және жыныстық қатынас жасау), айыптың екі нысаны болса т. б. (алып жапсыру үшін немесе басқа қажетке адамның органда-рын немесе тінін еріксіз алуға мәжбүрлеуде ондағы абаисыз-дықтан адамның қаза табуы) құрам күрделі болады.

Күрделі қүрамның басқа бір түрі — балама к$рам\ онда қылмыстық әрекеттің (әрекетсіздіктің) бірнеше нүсқасы (варианты) болады, олардың әрқайсысы қылмыстық жауап-тылықтың негіздері бола алады, мысалы, заңды кәсіпкерлік қызметке бөгет жасау, заңсыз кәсіпкерлік, түтынушыларды алдау.

Қылмыстьщ объективтік жағының құрылысьша байланысты қылмыс құрамдарын жіктеудің практикалық маңызы зор.

Осы критерий бойынша қылмыс қүрамдары материалдык,, формальды және қиылган болып бөлінеді.

Қылмыстың салдары оның аяқталуының қажетті белгісі болып табылатын қылмыстың қүрамдарын қылмыстың материалдық құрамдары деп атайды. Егер әрекет жасау нәтижесіндеқылмыстың мүндай қүрамында қарастыры-лған салдар туындамаса онда әрекет не қылмыс деп танылмаи-ды (мысалы, абайсыз деликттерде), не қылмыс жасауға даиын-далу немесе оқталу деп сараланады (көрсетілген салдарға жетуге бағытталған қасақана әрекетте).

Қылмыстың формальды қүрамдары дегеніміз қылмысты аяқталған деп санау үшін қылмыстық заида кезделген әрекетті жасау жеткілікті болатын қүрамдар; бүл жерде салдардың қылмыстың міндетті белгісі болуы шарт емес. Мысалы, мемлекетгік сатқындық, шпионаж, зорлау формальды құрамға жатады. Егер де қоғамға қауіпті салдар іс жүзінде туындаған болса, онда ол формальдықұрамда не саралаушы белгілер ролін (мысалы, зорлау әрекеті арқылы жәбірленушіге соз ауруын жұқтыру) атқарады, немесе жаза тағайындағанда ескеріледі.

Кей жағдайларда заң шығарушы қылмыстың аяқталу кезін алдын ала қылмыстық әрекет кезеңдерінің біріне — қылмыска дайындалу немесе оқталу кезіне жатқызады. Мұндай қылмыс аяқталды деп танылу үшін қылмыстық зардаптың болуы да, оны тудыратын әрекетті аяғына дейін жеткізу де қажет емес. Қылмыстыңмұндайқұрамдарықиылған құрамдардеп аталады (мысалы, қарақшылық, бандитизм және т. б.)

32)Қылмыс обьектісі және олардың түрлері.

33)Қылмыс санаттары.

10-бап. Қылмыс санаттары

1. Осы Кодексте көзделген әрекеттер сипатына және қоғамдық қауiптiлiк дәрежесiне қарай онша ауыр емес қылмыстарға, ауырлығы орташа қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға бөлiнедi.

2. Жасалғаны үшiн осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза екi жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшiн осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес қылмыс деп танылады.

3. Жасалғаны үшiн осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшiн бес жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс деп танылады.

4. Жасалғаны үшiн осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екi жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп танылады.

5. Жасалғаны үшiн осы Кодексте он екi жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза немесе өлiм жазасы көзделген қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады.

34)Қылмыс субъектісі

Есі дұрыс, қылмыс жасаған кездекылмыстық заңда көздел-ген белгілі бір жасқа толған жеке адам қылмътстық зан бой-ынша қылмыс субъектісі бола алады.

Қылмыс субъектісінің белгілері жайлы ҚК-тің 14-бабының бірітиі болігінде былай делінген: "Есі дұрыс, осы Кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауаттқа тартылуға тиіс".

ҚК-тің 14 бабының екінші бөлігінде қылмыстық заңнъщ аса маңызды қағидаттарының бірі — азаматтардың заң алдында тең екендігі заң жүзінде бекімін тапқан: "Қылмыс жасаған адам-дар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық Және мүліктік жағ-дайына, жынысына, нәсіліне, үлтына, тіліне, дінге көзкарасы-на, сеніміне, қогамдық бірлестіктерге қатыстылығына, түрғы-лықты жеріне немесе езге де кез келген мән-жайларға қарамас-тан заң алдында бірдей". Бүл қағидат сонымен қатар, консти-туциялық та болып табылады, себебі, ол ҚР Конституциясы-ның 14-бабына негізделген. Тек жеке адам ғана қылмыс субъектісі бола алады.

ҚК-тің 14-бабының бірінші болігіндештыятш жеке адамдар — Қазақстан Республикасының азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары; бұл ҚК-тің 6 және 7-бапта-рының мазмұнынан туындайды.

Қылмыс субъектісі ретінде тек жеке тұлғаларды тану — заң-ды тұлғалар, яғни мекемелер, кәсіпорындар, үйъшдар, партия-лар, қоғамдық бірлестіктер қьглмыс субъектісі бола алмайды дегенді білдіреді¹

Қылмыс субъектісініц қажетті белгілерініц бірі — қыдмыс жасаган адамныц есініц дурыстыгы.

Есі дұрыстық — қылмыстық занда көзделген қоғамға қауіпті өрекетті жасаған кезде адамның өз әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипатын және қоғамға қауіптілігін ұғынып, соған ие болу қабілеті.

Есі дұрыстық — адамды қылмъістық жауапқа тартудың және оны жазалаудың қажетті шарты болып табылады.

Қылмыстық заңның нормалары, әр кезде де, төңірегіндегі жағдайды дұрыс пайымдап, өз әрекетінің маңызын түсіне ала-тын, оған ие болу қабілеті бар, психикасы қалыптан ауытқы-маған адамдарға бағытталады. Мұндай қабілеті жоқ адамдар психикасы бұзылғандықтан өз әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипатын және қоғамға қауіптілігін ұғына алмаиды, әрекетіне ие бола алмайды, сондықтан да олар есі дүрыс емес деп танылады және қылмыстық жауапқа тартылмайды (ҚК-тің 16-бабы).

Қылмыс субъектісініц есі дурыстықпен қатар және бір міндетті белгісі — қылмыс жасаган кезде адамныц зақда белгіленген жасқа толуы. Өз іс-әрекетін дүрыс бағалау, жаса-ған әрекетінің әлеуметтік маңыздылығын үғыну, әрекетіне ие болу қабілеті белгілі бір жаста пайда болады, ол кезде адам есейеді, адамгершілігі дамиды, рухани өседі. Кәмелетке жет-пегендерде (14жасқа толмағандарда) мүндагі қасиеттер болмай-ды, сондықтан олар қылмыс субъектісі деп танылмаиды.

Адамның есінің дурыстыгы және қылмыстық заңда белгіленген жасқа толуықылмыс субъектісінің жалпызаңдық белгілері болып табылады, олар қылмыстардың барлық қүрам-дары үшін міндетті, бүлардың ең болмағанда біреуінің болмауы әрекетте қылмыс қүрамының жоқ екендігін көрсетеді

Қылмыс субъектісін сипаттаған кезде оның жауаптылығын анықтауда және оған жаза тағайындауда қылмыскердің жеке

¹АҚШ, Англия, Франщы және басқа бірқатар мемлекегтердщ қылмыс-тық заңыңда чинды түлралардың қылмысгық жауяптылығы козделгсп басының белгілері маңызды роль аткарады. "Кылмыс субъектісі" және "қылмыскердің жеке басы" ұғымдары бірдей емес. Қылмыскердіц жеке басы—қылмыс субъектісіне қараған-да кең түсінік береді. Қылмыскердің жеке басы дегеніміз — қылмыскерді жалпы адам ретінде сипаттайтын барлық әлеуметтік қасиеттердің, байланыстардың жәнеқатынастардьгң жиынтығы: оның әлеуметтік (саяси, еңбек, тұрмыстық, отба-сылық, т.б.) байланыстары; өнегелік-саяси қасиеттері (дүние-танымы. сенімі, құштарлығы); психолошялық қасиеттері мен ерекшеліктері (интеллекті, еріктік қасиеттері, сезімдік ерекшеліктері, қызбалығы); демографиялық және дене жара-тыльгс ерекшеліктері (жынысы, жасы, денсаулық ахуалы); өмірбаяны, өмір тәжірибесі, білімі, қоғам алдында сіңірген еңбегі және кінәсі.

Қылмыскердің жеке басына қатысты барлық қасиеттердің ішінен қылмыс субъектісі ұғымы езіне қылмыскердің жеке ба-сын сипаттайтын белгілердің ең аз ғана жиынтығын қамтиды (есі дұрыстық, қылмыстық жауапқа тартылу жасына толу); бұл белгілерсіз қылмыстың құрамы болмайды.

Қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері жаза тағайын-дағанда, оң^І жеке-даралағанда (ҚК-тің 52, 53, 54-баптары), шартты түрде соттау туралы (ҚК-тің 63-бабы), қылмыстьтқ жауаптылықтан және жазадан босату туралы (КК-тің 65, 66, 67, 68, 69 баптары), жазадан мерзімінен бұрын шарттьг түрде босату немесе жазаның өтелмеген бөлігін жеңілірек жазамен ауыстыру туралы (ҚК-тің 70, 71-баптары) мәселелерді шешу-де және басқа жағдайларда маңызды болып табылады.

35)Қылмысқа дайындалу.

24-бап. Қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу

1. Тiкелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын iздестiру, әзiрлеу немесе бейiмдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды iздестiру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшiн өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркiне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейiн жеткiзiлмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады.

2. Ауыр немесе ерекше ауыр қылмысқа дайындалғаны үшiн қылмыстық жауаптылық басталады.

3. Тiкелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған iс-әрекет (әрекетсiздiк), егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейiн жеткiзiлмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады.

4. Қылмыстық жауаптылық ауырлығы орташа, ауыр немесе ерекше ауыр қылмыс жасауға оқталғаны үшiн ғана басталады.

5. Қылмыс жасауға дайындалғаны және қылмыс жасауға оқталғаны үшiн қылмыстық жауаптылық осы Кодекстiң аяқталған қылмысқа арналған бабы бойынша, осы баптың тиiстi бөлiгiне сiлтеме жасай отырып басталады.

36)Қылмысқа көмектесуші және оның жауаптылығы.

ҚК-тің 28-бабының бесітиі бөлігіне сәйкес қылмыстың жа-салуына жәрдемдесіп қолдау көрсеткен тұлға, сол сияқты қылмыскерді, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге қүралда-рын, қылмыстың ізін не қылмыстық жолмен табылған заттар-ды жасыруға күні бұрын уәде берген түлға, сондай-ақ, осын-дай заттарды сатып алуға немесе өткізуге күні бұрын уәде бер-ген тұлға көмектесуші деп танылады. Қылмысты жасауға кемекті: кеңес, нүсқау беру арқылы, ақпаратпен, қылмыс жа-сайтын кару немесе қүралдармен қамтамасыз ету, кылмысты жасауға кедергілерді жою арқылы беруге болады.

Үйымдастырушы не айдап салушы сияқты, көмектесуші де қылмысты жасауға тікелей өзі қатыспайды. Көмектесуді руха-ни және қаражатпен демеушілік, белсенді әрекет (мысалы, қылмысты орындаушыға қару тауып беру), сол сияқты қыл-мыстың алдын-алу жөніндегі өзінің қызметтік міндеттерін қаса-қана орындамау сиядты әрекетсіздік арқылы да жүзеге асы-руға болады.

Көмектесу түріндегі қылмысқа қатысу көмектесуші түлға-иың орындаушының қылмысты гшғылдары туралы хабардар болуына және оған олардың орындалуына көмектесуіне негізделеді.

Орындаушы қылмысты жасаудан өз еркімен бас тартқан кезде, көмекшінің әрекеттері қылмыс жасауға дайындык үшін жауапты болуы тиіс. Орындаушы қылмысты өз еркінен гьгс себептер бойынша аяғына дейін жеткізбесе, көмектесуші қылмыс жасауға оқталуға көмектескендік үшін жауапка тар-гылад