ГIАЛГIАЙ-ЭРСИЙ ДОШЛОРГ

ГIАЛГIАЙ МЕТТА АБАТ

Алап	Алапий цIи	Алап	Алапий цIи
А	а	TI тI	тI
Аь аь	аь	У у	У
Б б	бэ	Ф ф	Ф
В в	вэ	Х х	хэ
Г г	гэ	Хь хь	хьа
ГI гI	гla	XI хI	xla
Д д	дэ	Ц ц	цэ
Е е	е	ЦI цI	цIа
Ё ё	ё	Ч ч	чэ
Ж ж	жэ	ЧI чI	чI
З з	зэ	Ш ш	шэ
И и	и	Щ щ	щэ
Й й	йот	ъ	чIоагIа хьарак
К к	кэ	ы	ы
Кх	кх	ь	кIаьда хьарак
Къ къ	къа	Э э	э
KI кI	кIа	Ю ю	ю
Л л	лэ	Я	я
М м	мэ	Яь яь	яь
Н н	нэ	I I	Iа
О о	о
П п	пэ
ПI пI	пla
Р р	рэ
С с	сэ
Т т	тэ

ГIАЛГIАЙ-ЭРСИЙ ДОШЛОРГ

ГIАЛГIАЙ МЕТТА АБАТ

Алап	Алапий цIи	Алап	Алапий цIи
А	а	Р р	рэ
Аь аь	аь	С с	сэ
Б б	бэ	Т т	тэ
В в	вэ	TI тI	тI
Г г	гэ	У у	У
ГI гI	гla	Ф ф	Ф
Д д	дэ	Х х	хэ
Е е	е	Хь хь	хьа
Ё ё	ё	XI хI	xla
Ж ж	жэ	Ц ц	цэ
З з	зэ	ЦI цI	цIа
И и	и	Ч ч	чэ
Й й	йот	ЧI чI	чI
К к	кэ	Ш ш	шэ
Кх	кх	Щ щ	щэ
Къ къ	къа	ъ	чIоагIа хьарак
KI кI	кIа	ы	ы
Л л	лэ	ь	кIаьда хьарак
М м	мэ	Э э	э
Н н	нэ	Ю ю	ю
О о	о	Я	я
П п	пэ	Яь яь	яь
ПI пI	пla	I I	Iа

Ингушский научно-исследовательский институт гуманитарных наук им. Ч. Ахриева

ГIАЛГIАЙ-ЭРСИЙ

ДОШЛОРГ

А. И. Бекова, У. Б. Дударов, Ф. М. Илиева, Л. Д. Мальсагова, Л. У. Тариева

Iилмана кулгалхо: л. У. Тариева

24 ООО дош

ИНГУШСКО-РУССКИЙ

СЛОВАРЬ

Нальчик

ГП КБР «Республиканский

полиграфкомбинат им. Революции 1905 г.»

2009

Словарь рекомендован к печати решением Ученого совета Ингушского НИИ гуманитарных наук им. Ч. Ахриева

Редакционная коллегия:

З. М. Баркинхоева, А. И. Бекова, И. А. Дахкильгов, Р. М. Зязиков, Р. М. Илиева, Л. Д. Мальсагова, X. А. Накастоев, Л. У. Тариева, З. М. Тумгоева, Р. Р. Хайрова, X. Р. Хайрова, С. А. Шадиев

Рецензенты:

доктор филологических наук, профессор Ф. Г. Оздоева, доктор филологических наук, профессор А. М. Мартазанов

Ингушско-русский словарь

Читателю предлагается экстенсивный ингушско-русский словарь. В него вошли 24 ООО словарных статей. Словарь подобного типа выходит впервые. Он представляет собой ценное пособие для ингушского языкознания. При его составлении учтен опыт предшеству­ющих лексикографических изданий. Словарь должен помочь овладеть навыками грамотной речи, он предназначен для научных работников, преподавателей, студентов, писателей, пере­водчиков, работников СМИ, а также для всех, кто интересуется ингушским языком.

ISBN 978-5-88195-965-4

© Ингушский НИИ ГН, 2009 © ГП КБР РПК, 2009

Дешхьалхе

ГIалгIай мотт Кавказе дахача къамай метташта юкъе къаьнахчарех цаI ба. ГIалгIай мотт лебу нах ширача хана денз дукхагГбараш Пинбухьерча Кав­каза лаьтташ тIа юккъера моттиг дIадоаиаш ба. ПалгТай метто диалекташ къоастаяц. из чубоагIа кадкааорча меттай малхбоалехьарча тоабан чу.

Лоамашкеи лохе ядача веда аренашкеи бIаьшерашка яхача гIишлонаш тIа (гIалаш, элгацаш, ердаш, кашамаш...) корайоагIа цхьаццайола андиргаш (элементаш), гIалгIай къаьннра суртан Гхоазуви идеографически йоазуви хил ар белгалдеш йола.

ГIалгIай метта дешаш хана йоахала Iалашдаьд цкъарчоа гуржий, Iарбий, латински, цул тIехьагIа синхронически эрсий метта графикаца.

Ширдаьнна гIалгIай йоазув лархIа доагIа VIII—XIII бIаьшерашка вай заманчохь хиннар. Гуржий мохк дегIабенна, нийсбенна дIаэтта ха лоархI цох. Цу хана хьалдетта хила тарлу ГIалгIайче цхьа иттех кераста киназ.

«ГIалгIайче археологически оахамаш деча хана, кораяь хиннай цхьац­цайола топпара муралгаш, царна тIа гуржий алапашца яздаь йоазув долаш дар, из дашха цу хана вIаштIехьдаланзар. Уж мурилгаш Орджоникидзе яхача шахьаре гIалгIай музее чу ядар хьалха» (Чентиева М. Д. ГIалгIай-нохчий йоазувна истори. Грозный, 1958. С. 13).

ДIахо гIалгIай мотт дегIабара никъ Кавказе бусалба ди баржариа дувза- денна да. «Археологически оахамаша тешал ду гIалгIай кхыча къамашца исторически а культурни а баьржа бувзам хинналга, цу хьаькъехьа - Iарбий бахача Малхбоалехьанца а (Аьрзера тамашийна геза гIаьлеувзарг Iарбий йоа­зув тIа а долаш VIII бI., цул совгIа, Алкуне корадаь говрий нувраца хинна дошо меттигаш (украшения), Ахки-юртара дотои дошои, куфически ахча IХ бIаьшарера ишт. кх. дI...).

Iарбий графикаца дувзаденна йоазув гIалгIашкахьа хилар белгалду арадаьннача цхьаццадолча балхаша, царех цаI, В. М. Куркиев яздаьр Ле­нинградски библиотеке долаш да.

Къона йоазув дола кавказски метташ дегIадоагIаш, цар массехка гра­фически лардаш хийцай, цу хьаькъехьа кхо-йиъ белгалъе йиш я: гуржий графикаца бувзам болаш хиннари, Iарбий графикаца йоазонаш дувзаденна хинна хаи, тIаккха латинскии, цул тIехьагIа эрсий графикаца ювзаеннари. Iарбий графика Iомае хала хиларал совгIа, цо кавказерча меттай фонетика йоагIача тайпара шаьра гучайоаккхаш хиннаяц, цудухьа I92I шера латиница эттар, тIаккха, тIехьагIо 1939-ча шера цо эрсий графикана никъ битар.

Эггара хьалха гIалгIай мотт латински графике баккха гIортам бир XIX бIаьшере чакхйоалаш. Цу хьаькъехьа масал да М. Д. Джабагиевас от- тадаь гIалгIай абат.

ГIалгIай исполкома амарца II.07.I920 шера комисси Iалашйир, тIавилар Мальсагов Кураза Зоуврбик а волаш. Цунна декхарийла оттадир гIалгIай мотт латински графика тIа баккха кийчо е. Комиссе тахкар Зоврбикас от- таяь проект. Техкачул тIехьагIа цо оттаяь из проект мога а яь, чIоагIйир. ТIехьагIа 1921 шера мара бокъонца чIоагIдинзар гIалгIай аббат латински графика тIа даккхар. Цу аббата чудоагIар 33 цхьалхеи, I0 шолхеи алап. I923 шера Мальсагов Зоврбика оттадаь арадалийтар хьалхара латински графиках латта ГIалгIай аббат.

В 1938 шера Н. Ф. Яковлев яхача лингвисто гIалгIай аббат кириллице даккхар проект хьалчуеллар. Йийца а йийца тахкачул гIехьагIа, из цу шера мога а яь, чIоагIйир.

Тахан гIалгIай йоазув кириллицах латт. ПалгIай аббата чудоагIа 45 алап. Баьржа консонантни оттам болаш, вокальни оазаш а йолаш ба гIалгIай мотт.

Синхронно гIалгIай метта масехка доIплоргага да, царна чу гуладаьд массяйтта эзар дош.

Укх экстенсивни дошлорга оттам вIаштIехьбаьккхаб 2002 шера Тариева Лилияс. Цо укх дошлорга чулоацам Iалашбеш гIалгIай лексикографически Iаьдал тахкад, цох пайда а эцаш оттаяьй цо укх дошлорга макрострукту- реи, медиаструктуреи, микроструктуреи. Цул тIехьагIа Iилман-тохкама институтерча гIалгIай метта отделе чубоагIача Iилманхой ер дошлорг оттаде болабелар 2002 шера, март бетта.

О гтамга дилача, ер дошлорг 23-25 эзар деша статьяш чулоацаш хила деза аьнна лаьрхIадар.

Дошлорго чулоац: гIалгIай а эрсий а метта оттабаь метамотта, дехкама лоацдаьраш, абат, дешхьалхе (гIалгIай а эрсий а меттала), грамматически тIатохам, библиографи.

Ер гIалгIай-эрсий дошлорг вIаштIехьадоаккхаш кхаь шера къахьийгараш ба гIалгIай метта отделера пхи Iилман болхло, уж ба: профессор Мальсагова Лидия, цо гулдаь чудоаладаьд укх алапех латт дешаш: Д, ЧI, Ш, Щ, Э, Ю, Я, ЯЬ, I; филологически Iилман кандидато Тариева Лилияс болх баьб укх алапашца: Б, KI, Л, М, Н, О, OA, Ч; Iилман болхлочо Дударова Урусхана А, АЬ, Е, Ё, Ж, 3, И, Й К, КХ, КЪ яхача алапех латта дешаш гулдаьд; Iилман болхлочо Илиева Фаризас укх алапашца баьб болх: В, TI, У, Ф, X, ХЬ, XI, Ц, ЦI; Iилман болхлочо Бекова Амината Г, ГI, П, ПI Р, С, Т - яхача алапашца чудоалдаьча дешашца къахьегаш хиннай.

Грамматически тIатохам Iалашбаьраш дошлорга автораш ба: Iилман болхло Дударов Урусхан, профессор Мальсагова Лида, Iилман болхло Илиева Фариза, Iилман болхло Матиева Амина, филогогически Iилман кандидат Тариева Лилия.

Дошлорга микроструктура Iилманхоша вIаштIехъяьккхай лаьрххIа цу гIулакха Тариева Лилияс кийчъяьча системаца, цун гIонца 2002-2005 шш. карагIдаьннад дошлорга чудоаладаь дешаш гулде а, уж хьакъоастде а, царех деша дефиницеш хьае а.

Болх чакхбоалаш Iилман-тохкама института Совета лоархIамца дошлорга Гилмана редактора Тариева Лилия хургъя, аьнна оттадаьд.

Директора Дахкилгов ИбраьхIима дошлорга чулоацам къоастам болаш редактировать де деза аьнна оттадир. Цу хьаькъехьа хьахержар литературни отделера Iилман болхлой: Шадиев Султани Ноакъастоев Хаважи.

2007 шера ер дошлорг редактировать деш хилар директор НИИ И. А. Дахкильгов; института гIалгIай метта отделера лингвисташ: директора за­меститель Л. У. Тариева, Iилман болхло 3. Баркинхоева, Iилмап болхло Р. Зязиков, Iилман болхло X. Р. Хайрова. Iилман болхло Р. Р. Хайрова. Шера болх баьчул тIехьагIа кепатеха арадалийта кийчдир цар экстенсивни гIалгIай-эрсий дошлорг.

ГIалгIашта шоай мотт харал совгIа эрсий мотт а дика хов. Цудухьа оттадаь долаш дола дошлорга чуйоагIа 24 эзар деша дефиници эрсий меттала яьккха а, цул совгIа, хIарача деша тIехьайоагIа гIалгIай предложени а эрсий меттала та ржам даь а. Укх дошлорга юкъейоалъя шовзткъе итт ироцентал совгIа иллюстрацеш язъяр а, уж эрсий метала яхар а Тариева Лилия я.

Укх дошлорга чу гIалгIай метта эггара яьржа лексика гулъяй.

Ер оттадеш гIалгIай меттаца дувзаденна лексикографически белхаш техкад, уж да: И. Гюльденштедта, П. С. Палласа, А. В. Старчевске, М. Г. Ужахова, 3. К. Мальсагова, Д. Д. Мальсагова, Х.-Б. Муталиева. И. А. Оздоева, А. С. Куркиева, М. Картоева иштт. кх. дI.

Дошлорга кечал Iалашъяьй, доагIаш дола Iилмана белхаш тахкарца, исбахьлена литература тахкарца, гIалгIай мотт лебу зIамига а боккхий а наьха къамаьл дIаяздарца.

Боккха боарам бола гIо-новкъостал дир ер дошлорг яздараи кепатохий- тараи ГIалгIай Паччахьалкхен Президента Зязиков Мурата.

Ер дошлорг лоархIаме, деза, махболаш пособи да гIалгIай мотт тохкаши Гомабеши мелболчарна.

Дошлорг накъадаргда, цкъа-дале, Iилман болхлошта, шозлагIа-дале, хьехархошта, лакхерчеи юкъерчеи дешара заведенешка багIача студенташта, кхозлагIа-дале, СМИ болхлошта, гIалгIай мотта Iомабеш мелболчарна.

Ер дошлорг оттадеш цхьаццадола гIалгIай дешаш цаховш юкъе ца дена хила тарлу, гIалат юкъедита а хила тарлу. Цудухьа оаха дега чура баркал аргда цу хьаькъехьа тхога хоам мелбаьчарга. Тха адрес: шахьар Магас, Зязик-наькъан И. урам, 4 цIа.