Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Ghalghai doshlorg.docx
Скачиваний:
106
Добавлен:
29.09.2019
Размер:
2.38 Mб
Скачать

Дошлорга метамотт

  1. Дошлорга xlapa дош гIалгIай алфавита aprlax латт, масала:

ага сущ. д (д), -аш, -о, -аца люлька, колыбель; дахчан Деревянная люлька.

база (корсам) сущ. я (я), -аш, -о, аца, ель, сосна; ~ Iай а баьццара хул. Ель и зимой бывает зеленая.

ваьрас сущ. в, я (б), -аш, -а, -аца опекун; берий Опекун детей.

  1. Дошлорга микроструктура чудоагIача грамматический даькъа тIеххьа эрсий метта таржам доагIа цхьаккха зам (знак пунктуации) юкъе а йоацаш, масала:

автосоалоз сущ. я (я), -аш, -о, -аца автосани; СибарегIа чIоагIа на- къайоал Автосани находят в Сибири широкое применение.

  1. Цхьан деша статья кхыйолча деша статьяйца соцамца (пробелаца) вIаший къоастаяьй, масала:

aprla сущ. я (я), -аш, -о, -аца очередь; хьай - лелае. Соблюдай свою очередь.

лохера прил. нижний; ~ лагIа. Нижняя ступень.

  1. Дошлорга чу мел доагIача керттерча деша грамматически а стилистиче­ски а белгалонаш гойташ дола дехкама лоацдаьраш курсиваца къоастадаьд, масала: нареч.; детск.; грам.; прил.; потенц. и. кх. дI.

айхьаза прил. фамильярный, нескромный, развязный; - нах лац аз. Я не переношу фамильярных людей.

айхьаза нареч. нескромно, развязно; сов - лела ма гIерта. Не старайся вести себя слишком развязно.

  1. ЛугIата юкъе омонимаш йоалаяьй, уж ах-Iаьржача цифрашца белгалъяьй, масала:

цу 1 мест, этот, этому; - сага раьза ва со. Этому человеку я рад. цу2 сущ. б (только в ед. ч.), -но, -нца мука из жареной кукурузы, ячменя; - дарбане ба. Мука из жареной кукурузы полезна.

  1. Нагахьа санна дошлорга чудоаладаь дош эрсий меттацара хьаийца дале, цунна тIехьа лакхе седкъилг оттабу, масала:

адрес * сущ. д (д), -аш, -о, -аца адрес; цIагIара Домашний адрес, зам 2* сущ. уст. я (я), -о, -аш, -аца знак препинания; - оттае. Поста­вить знак препинания.

йод '* сущ. я (цхь. т. мара), -о, -аца йод; - хьакха. Смазать йодом.

  1. Xlapa деша тIехьа эрсий метта таржам доаладаьд, масала:

Нала1 сущ. я (я), -аш, -о, -аца 1) дворец, башня; лакха Высокая башня; 2) город, станица; Магас яха - тоалуш iioarla. Город Магас становится краше.

  1. Xlapa деша тIехьа из дош юкъе а долаш гIалгIай меттала калам йоалаяьй, из эрсий меттала а яьккхай, масала:

къулба сущ. я (я), -аш, -о, -аца компас; киса лелаю Карманный компас.

  1. Дошлорга чудоаладаь xlapa гIалгIай доши цу дешаца йоалаяь калами ахIаьржача шрифтаца белгалъяьй, масала:

кхы1 нареч. еще, больше; - саг вий ара? Еще есть кто на улице? кхы 2мест, иной, другой; - саг. Другой человек.

  1. Керттера дош предложене юкъе хьалхарча кепе латташ да, масала:

боалоз сущ. б (только в ед. ч.), -о, -аца воск; - тоъаш ба. Воска до­статочно.

  1. ЛугIата чудоаладаь керттера дош предложени юкъе тильдаца (~) бел- галдаьд, масала:

боарамза нареч. вне меры, неограниченно; - гулъе. Собрать вне меры.

  1. Шин зулача такаца вIаший къоастаяьй керттерча дешай эршаш (вари- анташ), масала:

во // мо1 прил. дурной, нехороший, злой; - хIама. Нехорошее дело, аьтто // аьттув1 прил. б (только в ед. ч.), -но, -нца удача, успех; <> - хилба! Удачи!

  1. Нагахьа санна керттерча деша тIехьа йоалаяь калам фразеологизм яле, из <> (ромба) тIехьа дIаязъю, масала:

барт 1 цIерд. б (только в ед.ч.,)- о, -аца договор; <> - баьб. Заключен договор.

  1. Дошлорга чудоаладаьча дешай керттера маIан хьалхадоагIа, тГатеха кертерза маIанаш тIехьа доагIа. Цу aprlax, деша xlapa керттерча маIана тIехьа, фразеологизмаши кицаши латт, масала:

ваттIа (ваттI, ваьттIар, ваьттIав, ваттIаргва) глаг. 1) разбиться; - мег хьо цигара чукхете. Ты можешь разбиться, если свалишься оттуда; 2) перен. расколоться (о человеке); тешаме вац из, сиха - мег. Он не надежен: может быстро расколоться.

  1. Кицай а, фразеологизмай а, предложеней а таржам литературни хьисапе даь да. Нагахьа санна дошлорга юкъедоаладаьча деша эрсий меттала экви­валент еце, цу деша эрсий меттала доаржадаь таржам доаладу, масала:

белхий сущ. б (только в ед. ч.), -а, -ца коллективная помощь в пользу одного человека, одной семьи; оаха - баьб селхан. Мы вчера провели субботник.

  1. ВIашагIкхийтта дешаш (цхьа маIан белгалду) къаьсттача дошлорга ста- тьяйх латт: хьалхарча деша хьалхарча алапага хьежжа, масала:

къажъуха йIовхараш сущ. я (только во мн.ч.), -а, -ца коклюш; - я бера. У ребенка - коклюш.

лампа кад сущ. б (д), -аш, -о, -аца абажур; сийна беса Абажур си­него цвета.

  1. Дукха маIан долча дешай xlapa маIан Iарбий цифрашца белгалдоаккх,

масала:

лаца1 (лоац, лаьцар, лаьцад, лоацаргда) глаг. однократн. действ. 1) на­нять; квартира Снять квартиру; 2) поймать, схватить, схватиться,

держать; бер - кхийра са. Я успел схватить ребенка; 3) задержать, арестовать; зуламхо Задержать преступника.

  1. МаIан гаргадола синонимаш вIаший цIомолгаца къоастаю, хIаьта маIан хийродараш - тIадам-дIомолгаца къоастаю, масала:

лачкъа (лачкъ, лечкъар, лечкъад, лачкъаргда) глаг. однократн. действ, спрятаться, укрыться, затаиться; укхаза - деза. Надо спря­таться здесь.

лелхар масд. взрыв; треск, лопание; ахкаргий Лопание шари­ков.

  1. Цхьа маIан дола, классни гойтамашца башхлуш дола керттера дешаш шоай алфавита aprlax овттаду, масала: вала, дала и т. д.

вала(ле, велар, веннав, лургва) глаг. однократн. действ. 1) предо­ставить, дать; новкъостал де к1аьнк - веза цунна. В помощь ему надо послать мальчика; 2) подать (иск); суде - веза из. Надо на него подать в суд.

дала (лу, делар, деннад, лургда) глаг. однократн. действ, дать, вы­дать, предоставить; пурам Дать разрешение.

  1. Оаза йГоахал деша маIан белгалдеш яле, цу оаза лакхе тохара хьарак оттаду, масала:

бага1 сущ. б (д), -аш, -о, -аца лучина; - лотабаьб. Зажгли лучину. бага2 нареч. во рту; са ~ оачув да. У меня во рту квасцы.

  1. Xlapa цIердеша тIехьа цхьоален таьрахьа классни гойтами, хIаьта къовларгашта юкъе дукхален таьрахьа классни гойтами боалабаьб. Царна тIехьа цIердешай дукхален таьрахьеи, дереи кечалеи дожарий чакхенаш латт, масала:

къулг сущ. б (д), -аш, -о, -аца маслобойка; - лелае. Использовать маслобойку.

  1. Нагахьа санна цIердош дукхален таьрахье доаккхаш, е дера дожаре оттадеш цу деша овла-лард хувцалой, грамматически даькъе цу цIердеша цхьалхха чаккхе а ца йоалаеш, дизза дош доаладу, масала:

йиш сущ. я (я), ашараш, ашаро, ашарца мотив, мелодия, музыка, напев; - лекха. Напевать мелодию.

  1. Щердешаш хьалхарча кепе латт: цI.д, цхь.т. Нагахьа санна цIердош цхьа таьрахь мара доацаш дале, из къовларгашта юкъе белгалду: (только в ед. ч.), (только во мн. ч.), масала:

кIомал сущ. я (только в ед. ч.), -о, -ца; острота, горечь; - йоаллаш хила. Содержать горечь.

  1. Цхьан деша шин классни гойтамо лексически маIана чудоагГа маIанилгаш (семаш) къоастаду, масала:

кIозилг сущ. я, д (д), -аш, -о, -аца 1) локон; 2) свисающий в беспорядке завиток волос; ~ Iоул. Завиток волос свисает.

вир сущ. д (д), вараш, -о, -аца 1) осел, ишак; берашта зоопарке - бIар- гадайра. Дети в зоопарке видели осла; 2) перен. зн. я (я) ослица; - яц со, беза мухь текхабе. Я не ослица: тягать тяжелую ношу.

  1. Хандош хьалхарча (инфинитивни) кепе доаладаьд: дунна тIехьа къов- ларгашта юкъе цу хандеша йола, яхаяьнна, гуш яха, хургйола ханаш йоа­лаяьй, масала:

ювца1 (ювц, йийцар, йийцай, ювцаргья) глаг. плести; маьчеш Пле­сти обувь.

бIёхдала (вала, бала, яла) (бIехлу, бIехделар, бIехденнад, бIехьлургда) глаг. 1) запачкаться, пачкать, пачкаться; гата ~ мег. Полотенце может запачкаться; 2) опорочиться Опорочиться.

  1. Хандош чоалхане даьржа къамаьла дакъа доландаь, дошлорга юкъе йоалаяьй цун йиъ кеп: инфинитивни (хьалхара), масдарни, потенциальни, понудительни, причастии, масала:

чуотта (чуотт, чуэттар, чуэттад, чуоттаргда) глаг. однократн. действ. заскочить, зайти ненадолго, мимоходом (в гости); доттагIа волча Заскочить к другу.

чуотта (чуоттар) прич. заходящий; ден-денна со волча - лоалахо. Заходящий ко мне ежедневно сосед.

чуоттадала (чуотталу, чуоттаделар, чуотталургда) потенц. от чуотта;

  • мег тхо. Возможно, мы сможем заскочить мимоходом, чуоттар масд. визит, посещение; тIехвоалаш Зайти мимоходом, чуоттийта (чуоттийт, чуоттийтар, чуоттийтаргда) понуд. от чуотта;

  • веза воI даь-да волча. Попросить сына зайти к дедушке.

    1. Хандеша понудительнии потенциальнии формашца уж хьаяьнна хан­дош доаладаьд, цул совгIа царца къовларгашта юкъе цу хандешай йолеи, гушъяхаи, хургйолеи ханаш йоалаяьй, масала:

вахийта (вохийт, вахийтар, вохийтаргва) понуд. от ваха; ара Раз­решить пойти на улицу.

вугавала (вугалу, вугавелар, вугалургва) потенц. от вига; тахан ~ мег кIаьнк цергий лор волча. Возможно, сегодня получится отвезти мальчика к зубному врачу.

  1. Масдараштеи причастештеи тIехьа эрсий меттала таржам доаладаьд, нагахьа санна цу деша эрсий металла эквивалент еце, уж хьадаьнна ханде- шаш оттадаьд, масала:

бохар масд. разлом, развал; нед Развал бочки, дегадар масд. от дегаде; кIувсаш Вытряхивать ковры.

  1. Хандешай цкъа хилареи дукхаза хилареи кепаш курсиваца белгалъяь- хай, масала:

хьовза (хьовз, хьайзар, хьайзад, хьовзаргда) глаг. однократн. действ. повернуться, совершить оборот; маркъилго ~ тигац. Юла не может вращаться.

хьувза (хьувз, хьийзар, хьийзад, хьувзаргда) глаг. многократн. действ, поворачиваться; вращаться, совершать обороты, виться (о волосах); сиха Быстро вращаться.

  1. Кхычунга доалеи ца доалеи хандешаш курсиваца белгалдаьд, масала:

белгалдаккха (белгалдоаккх, белгалдаьккхар, белгалдаьккхад, бел- галдоаккхаргда) глаг. объект в ед. ч. однократ. действ. 1) приметить;

2) определить; 3) выделить; 4) обозначить; доазув Обозначить гра­ницу.

белгалдаха (белгалдоах,белгалдаьхар,белгалдаьхад,белгалдоахарг- да)глаг. многократн. действ, примечать; определять; указывать; массаза - . Постоянно примечать.

  1. Чоалхане хандешай шоллагIадола дакъа классни гойтам болаш дале: дала (дала, бала, яла), ве (де, бе, е), уж чаккхенаш курсиваца белгалъю,

масала:

вIашагIдала (вала, бала, яла) (вIашагIдоал, вIашагIдаьлар, вIаша- гIдаьннад, вIашагIдаргда) глаг. субъект в ед.ч. однократн. действ. расчлениться; распасться, разорваться, развалиться; тишденна истол - мег. Старый стол может развалиться.

хьовзаде (ве, бе, е) (хьовзаду, хьовзадир, хьовзадаьд, хьовзадергда) глаг. однократн. действ, повернуть, поворачивать, заводить; виль­нуть; чГега дIоагIа -. Повернуть ключ замка.

  1. Причасте лоIамза форма хьалха оттаяьй, хIаьта лоIамеяр къовларгашта юкъе йоалаяьй, масала:

оагаду (оагадер) прич. встряхивающий, качающий, раскачивающий; лаьтта - низ белгалбаккха хьажа. Попытаться определить силу, рас­качивающую землю.

оза (озар) прич. тянущий; муш - къонах. Муясчина, тянущий ка­нат.

  1. Белгалдош хьалхарча кепе латт: цI. д., цхь. таьрахь, масала:

дарха прил. гневный, злой, свирепый; - аькха. Свирепый зверь, дарша прил. безрогий; ~ етт. Безрогая корова.

  1. Къаьстача деша статьяшка доаладаь таьрахьдешаши цIерметтдешаши хьалхарча кепе латт: цI. д., цхь. таьрахь, масала:

бIаь числит, сто; - сагах латта эскар. Армия в сто человек.

со мест, я; - Iац. Я не остаюсь.

уж мест, они; - вайца боагIа. Они идут с нами.

  1. Куцдешаш шоай алфавита aprlax чудоаладаьд дошлорга юкъе, масала:

соахка нареч. в прошлом году; - дIайийннай ер га. Это дерево по­садили в прошлом году.

юхалург нареч. взаймы; - ма эца. Не бери взаймы.

  1. Хоттаргаш дошлорга къаьсттача статьяшка доаладаьд, масала:

а союз и, да; воша - йиша И брат, и сестра.

духьа союз чтобы; даьна хала ца хетийтар цIагIа Iийра со. Чтобы не расстроить отца, я остался дома.

  1. Дакъилгаш дошлорга къаьстача статьяшца белгалдаьд, масала:

а 4 частица даже, и; сога - техаяц зIы. Даже мне не дали теле­грамму.

а 5 частица, усиливающая оттенок отрицания, ни; цхьаннена - дицлургдац тIема денош. Никто не забудет военные дни.

  1. ДештIехьенаши дешхьалхенаши алфавита aprlax чудоаладаьд, дошлорга къаьстача статьяшка латт уж, масала:

тIа 2 послелог (обозначает направление действия или нахождение на чем-то) на; баьца ~ Ioxa. Сесть на траву.

тIа * глагольная приставка. обозначающая направление действия на поверхность чего-либо, чаще передается приставками на-, до-, под-; ханнахьа эшар -да. Вовремя поднести необходимое.

  1. Айдардешаш алфавита aprlax дошлорга къаьстача статьяшка латт, ма­сала:

айяхь межд. ах! выражает удивление, восхищение, восторг; - ! Ма хоза я из! Ах! Как она красива!

  1. Грамматически тIатохам боалабаьб дошлорга юкъе.

Метаязык словаря

    1. Ингушский ввод, с относящейся к нему словарной статьей (микрострук­тура словаря), располагается в алфавитном порядке, например:

ала 1 сущ. б (д), -ш, -но пламя; - баьлар. Пламя разгорелось. баргIа сущ. я (я), -аш, -о, -аца особый вид сорняка; цона тIа - мара ягIац. На лугу для косьбы только сорняк.

    1. Одна словарная статья отделяется от другой пробелом, например:

бажа 2 сущ. в (б), -аш, -а, -аца свояк; са - ва из. Это - мой свояк, бажар масд. выпас; етт Выпас коровы.

    1. В микроструктуре словаря между грамматической частью и следующим за ней эквивалентом на русском языке нет специального пунктуационного знака, например:

бил сущ. д (только в ед. ч.), -о, -аца хна; мосаш тIа - дила. Покрасить волосы хной.

    1. Условные сокращения нареч.', детск.; грам.; прил.; только в ед. ч.\ потенц. и т. д. вводятся курсивом ко всем вводам, например:

баийта (буийт, баийтар, буийтаргба) понуд. от баа; унахочунга дира чкъаьра - йиш яц. Нельзя позволять больному есть соленую рыбу, бай 1 сущ. б (д), баып, баьво, баьца луг, лужайка; ~ гучабаьлар. По­казалась лужайка.

бай 2 прил. нетяжелый, легкий, легковесный; - тIорми. Легкая сумка.

бай 3 нареч. легко; ~ боаккхар салтечо ког. Солдат шагал легко.

    1. Омонимы приводятся в отдельной словарной статье и отмечаются полу­жирной арабской цифрой, например:

цу 1 мест, этому; ~ сага раьза ва со. Этому человеку я рад. цу2 сущ. б (только в ед. ч), -но, -нца мука из жареной кукурузы, яч­меня; - дарбане ба. Мука из жареной кукурузы полезна.

    1. Звездочкой сверху в углу помечаются вводы, заимствованные из русского языка, например:

лак 3* сущ. д (только в ед. ч.), -о, -аца лак; - хьакха. Покрыть ла­ком.

йод '* сущ. я (только в ед. ч.), -о, -аца йод; - хьакха. Смазать йодом.

    1. К каждому заглавному слову имеется перевод на русский язык, напри­мер:

rlajra сущ. я (я), -аш, -о, -аца 1) дворец, башня; - лакха я. Башня вы­сокая; 2) город, станица; Магас яха Город Магас.

    1. Иллюстрации приводятся к каждому заглавному слову в виде высказы­вания, например:

къулба сущ. д (д), -аш, -о, -аца компас; киса леладу Карманный компас.

    1. Ввод и иллюстрации на ингушском языке приводятся полужирным шриф­том, например:

лалла 1 (лалл, лаьллар, лаьллад, лалларгда) глаг. расплавиться, пла­виться; растопиться, топиться; - доладелар. Начал плавиться, лалла 2 нареч. рядом сбоку; сона - Ioxa. Сядь рядом со мной.

    1. Ввод в иллюстрации приводится в исходной форме, например:

къу сущ. в, я (б), -й, -но, -ца вор, грабитель; - лаьцав! Поймали вора!

босбаха прил. бледный ( о человеке); - саг латтар духьал. Передо мной стоял бледный человек.

    1. Тильдой в иллюстрациях указывается ввод, например:

дитт 1 сущ. д (д), -аш, -о, -аца острие; - хьокхадала. Порезаться о лезвие.

дитт2 сущ. я (я), -аш, -о, -аца тутовник; коа ягIа Растущий во дворе тутовник.

    1. Две косые линии обозначают вариативную подачу заглавных слов, на­пример:

во // мо 1 прил. дурной, плохой, злой; - оамал. Плохая привычка, аьтто // аьттув1 сущ. б (только в ед. ч.), -но, -нца удача, успех; Дала - боаккхалба хьа! Да пошлет тебе Бог удачу!

    1. Если иллюстрация является фразеологизмом или поговоркой, то она вводится после значка ромб <>, например:

барт 1 сущ. б (только в ед. ч.), -о, -аца договор; <> - баьб. Заключен договор.

    1. Иллюстрации и фразеологические сочетания слов, пословицы и пого­ворки приводятся при тех значениях слова, к которым они относятся. Если иллюстрации относятся к нескольким значениям, то они приводятся сразу за последним из них, например:

говза прил. 1) умелый, опытный; <> - кулгаш. Умелые руки; 2) ис­кусный, мастерский; - кулгтохардар из. Это был мастерский подход; 3) хитрый; - саг. Хитрый человек.

ваттIа (ваттI, ваьттIар, ваьттIав, ваттIаргва) глаг. однократн. действ. 1) разбиться; - мег хьо, цигара чукхсте. Ты можешь разбиться, если свалишься оттуда; 2) персн. расколоться (о человеке); тешаме вац из, сиха - мег. Он не надежен, может быстро расколоться.

    1. Перевод пословиц и поговорок дается в литературной форме, а в скобках приводится русское соответствие, если таковое имеется или, в случае необ­ходимости, - пояснение, описательный перевод, например:

белхий сущ. б (только во мн. ч.), -а, -ца коллективная помощь в пользу одного человека, одной семьи; ~ баьб селхан. Вчера провели суббот­ник.

    1. Составные сочетания слов (равные одной лексической единице) приводятся отдельными словарными статьями по алфавиту первого слова, например:

лампа кад сущ. б (д), -аш, -о, -аца абажур; - IажагIа бар. Абажур был желтого цвета.

ланаш тохар масд. подковка; говра - деза. Необходимо подковать коня.

    1. Каждое из значений полисемного слова дается полужирными арабскими цифрами со скобкой, например:

лаца (лоац, лаьцар, лаьцад, лоацаргда) глаг. однократн. действ. 1) нанять; фатера - ха я. Время снять квартиру; 2) поймать, схватить, схватиться, держать; бер - кхийра са. Я успел схватить ребенка; 3) задержать, арестовать; зуламхо - ха еза. Задержать преступника нужно время.

    1. В переводе синонимы, близкие по значению, отделяются запятой, более далекие - точкой с запятой, например:

мерзо нареч. обворожительно, соблазнительно; ~ дувц Iа. Ты обворожительно рассказываешь.

лелхар масд. взрыв; треск; лопание; ахкаргий Лопание шариков.

    1. Одни и те же слова, разнящиеся классными показателями, приводятся на своем месте в алфавитном порядке без ссылки на исходное слово, напри­мер: вала, дала, бала, яла.

вала(лу, велар, веннав, лургва) глаг. однократн. действ. 1) предо­ставить, дать; новкъостал де кIаьнк - веза цунна. В помощь ему надо послать мальчика; 2) подать (иск); суде Подать в суд. дала (лу, делар, деннад, лургда) глаг. однократн. действ, дать, вы­дать, предоставить; сона ахча - дагавий хьо? Ты собираешься дать мне деньги?

    1. Долгота гласных, выполняющих смыслоразличительную функцию, от­мечается ударением, например:

мича 1 нареч. куда; - вода хьо? Куда ты идешь?

мича2 //мичахьа нареч. где? в каком месте? - латта из? Где он стоит?

    1. При каждом существительном приводится классный показатель имени в форме единственного и множественного числа, формы эргативного и ору­дийного падежей единственного числа, например:

гIулакх 1 сущ. д (д), -аш, -о, -аца 1) дело; из са - да. Это - мое дело; 2) деятельность; аз леладу - да из. Это - моя деятельность; 3) услуга; доттагГчун - де. Оказать услугу другу.

гIулакх2 сущ. д (д), -аш, -о, -аца событие, явление; тамашне Стран­ное явление.

    1. Если при образовании форм множественного числа существительного появляется наращение или изменяется основа слова, то приводится полная форма лексемы, например:

йиш 1 сущ. я (я), ашараш, ашаро, ашарца мотив, мелодия, музыка, напев; халкъа Народная мелодия.

    1. Имена существительные даны в исходной форме (им. п., ед. ч.). Если существительное употребляется в форме одного числа: единственного или множественного, то ввод снабжается соответствующей пометой (только в ед. ч.), (только во мн. ч.), например:

к!омал сущ. я (только в ед. ч.), -о, -ца острота, горечь; - йоалл цох. Она содержит горечь.

наркаш сущ. я (только во мн. ч.), -а, -ца облепиха; - гулъе. Собирать облепиху.

    1. Слова с двумя разными классными показателями приведены в соответ­ствующем месте, например:

кIозилг сущ. я, д (д) -аш, -о, -аца 1) локон; 2) свисающий в беспорядке завиток волос; - Iоул. Завиток волос свисает.

    1. Глаголы даны в исходной инфинитивной форме. После ввода приводят­ся форма настоящего времени, две формы прошедшего и форма будущего времени, например:

ювца (ювц, йийцар, йийцай, ювцаргья) глаг. плести; маьчеш Пле­сти обувь.

эга (эг, ийгар, ийгад, эгаргда) глаг. многократн. действ, качаться, раскачиваться, дрожать; шорттига -. Медленно раскачиваться.

    1. В словаре приведены четыре грамматические формы исходного глагола: масдарная, потенциальная, понудительная, причастная, например:

чуотта (чуотт, чуэттар, чуэттад, чуоттаргда) глаг. однократн. действ. заскочить, зайти ненадолго, мимоходом (в гости); доттагIа волча Заскочить к другу.

чуотта (чуоттар) прич. заходящий; ден-денна со волча - лоалахо.

Заходящий ко мне ежедневно сосед.

чуоттадала (чуотталу, чуоттаделар, чуотталургда) потенц. от чуотта; ~ мег тхо. Возможно, мы сможем заскочить мимоходом, чуоттар масд. визит, посещение; тIехвоалаш Зайти мимоходом, чуоттийт 1 (чуоттийт, чуоттийтар, чуоттийтаргда) понуд. от чуотта; - веза воI даь-да волча. Попросить сына зайти к дедушке.

    1. Понудительные и потенциальные глаголы вводятся с соответствующей пометой: понуд., потенц. в отдельной словарной статье. После заглавного слова приводятся формы настоящего, прошедшего, будущего времени, за­тем приводится не эквивалент ввода, а лексема, от которой образовалась данная форма, например:

дашийта (дошийт, дашийтар, доигийтаргда) понуд. от даша; - йиш яц лоа. Нельзя дать снегу растаять.

    1. Масдарная и причастная формы приводятся в порядке алфавитной оче­реди в отдельных словарных статьях. Если эквивалент в русском языке отсутствует, после этих форм приводится лексема, от которой образовалась данная форма, например:

бартбоаккха (бартбоэккхар) прич. целующий; бера - нана. Мать, целующая ребенка.

чудоалла (чудоаллар) прич. от чудалла; ~ Iaca Iexap. Теленок в за­гоне мычал.

эшар масд. проигрыш; со ~ саго зийнзар. Мой проигрыш никто не заметил.

листар масд. наматывание, сматывание, мотание (ниток, пряжи); тай ~ чакхдаккха. Завершить наматывание ниток.

    1. Глаголы однократного и многократного действия приводятся с соответ­ствующими пометами в порядке алфавитной очереди в отдельной словарной статье, например: однократн. действ., многократн. действ.

майрадовла (майрадовл, майрадайлар, майрадовргда) субъект во мн. ч. однократн. действ, набраться храбрости, расхрабриться, осмелеть, отважиться; ~ деза вай. Нам надо отважиться.

майрадувла (майрадувл, майрадийлар, майрадийннад, майрадувргда) глаг. многократн. действ, храбриться, дерзать, сметь; цу хIама ~ эшац. Для этого не нужна храбрость.

    1. Переходный и непереходный глаголы сопровождаются соответствующей пометой, например:

вочадовла (вочадовл, вочадайлар, вочадайннад, вочадовргда) глаг, субъект во мн. ч. однократн. действ, подурнеть, испортиться, обез­образиться; ~ мег сибаташ. Внешний вид может испортиться. вIашагIтасса (вIашагIтосс, вIашагIтессар, вIашагIтессад. вIашагIтоссаргда) глаг. объект в ед. ч. однократн. действ, скрепить, соединить, сцепить; зIанара ши чIуг - еза. Нужно соединить два крючка цепи.

    1. У глаголов, имеющих в конце слова вторую часть с классными показате­лями (дIахьожаве (де, бе,е),и кегадала (вала, бала,яла) элементы классных показателей выделяются курсивом в скобках, например:

могаде (ве, бе, е) (могаду, могадир, могадаьд, могадергда) глаг. одо­брить, одобрять, восхвалять; разрешить, разрешать; дика гIулакхаш

  • деза. Надо одобрять хорошие дела.

вIашагIдала (вала, бала, яла) (вIашагIдоал, вIашагIдаьлар, вIашагIдаьннад, вIашагIдаргда) глаг. субъект в ед. ч. однократн. действ. расчлениться; распасться, разорваться, развалиться; тишденна истол

  • мег. Старый стол может развалиться.

  1. Причастия самостоятельные и зависимые приводятся в одной словарной статье; самостоятельная форма приводится в скобках, например:

оагаду (оагадер) прич. встряхивающий, трясущий, качающий; цIе- нош - низ. Сила, трясущая дом.

сза (озар) прич. тянущий; муш - къонахий. Тянущие канат муж­чины.

  1. Имя прилагательное дается в исходной форме: именительный падеж, единственное число, например:

дарха прил. гневный, злой, свирепый; - аькха. Свирепый зверь, дарша прил. безрогий; ~ етт. Безрогая корова.

  1. Числительные и местоимения приводятся в отдельной словарной статье в начальной форме: именительный падеж, единственное число, например:

бIаь числит, сто; - сагах латта эскар. Воинское подразделение - в сто человек.

со мест, я; - вагIац. Я не иду.

уж мест, они; - вайца боагIа мотташ вар со. Я думал, что они идут с нами.

  1. Наречия приводятся в отдельной словарной статье, например:

соахка нареч. в прошлом году; ~ дIайийннай ер га. Это дерево по­садили в прошлом году.

юхалург нареч. взаймы; - деннад ахча. Деньги дали взаймы.

  1. Союзы приводятся в отдельной словарной статье, например:

а союз и, да; воша ~ йиша И брат и сестра.

духьа союз чтобы; даьна хала ца хетийтар цIагIа Iийра со. Чтобы не расстроить отца, я остался дома.

  1. Частицы приводятся в отдельной словарной статье в порядке алфавитной очереди, например:

а 4 частица даже, и; сога - техаяц зIы. Даже мне не дали теле­грамму.

а 5 частица, усиливающая оттенок отрицания, ни; цхьаннена ~ дицлургдац тIема денош. Никто не забудет военные дни.

  1. Послелоги и приставочные слова приведены в отдельной словарной ста­тье, например:

тIа глагольная приставка, обозначающая направление действия на поверхность чего-либо; передается чаще всего приставками на-, до-, по-, под- (подо-): маькха - даьтта хьакха. Намазать масло на хлеб, чакх 2 - глагольная приставка, обозначающее действие, движение, направление через, сквозь какое-либо препятствие, предмет; пхо ардакхах -баьлар. Пуля прошла сквозь доску.

  1. Междометия и междометные глаголы приводятся в отдельной словарной статье, например:

айяхь межд. ах! выражает удивление, восхищение, восторг; - ! Ма хоза я из! Ах! Как она красива.

  1. Имеется грамматическое приложение.

ГIАЛГIАЙ МЕТТА ФОНЕТИКА

Метта оазий чулоацами уж хувцаялари Iомадеча языкознане дакъах фо­нетика оал. Метта юкъе оазаша леладеча гIулакхага хьежача, уж дхьатарра яд. Цхьайолча оазаша деша лексико-грамматически маIан белгалдоах. Царех фонемаш оал. Вокхар деша маIан къоастадеш rlo дац, уж фонемаш яд.

МУКЪАЧА ОАЗИЙ СИСТЕМА

ГIалгIай метта мукъача оазий оттам чоалхане а баьржа а ба. Цунна чуй- oarla цхьалха мукъа оазаш (монофтонгаш) а, цхьан дешдаькъах хула шолха мукъа оазаш (дифтонгаш) а. Цул совгIа, дукхагШола лоацеи йIаьхеи мукъа оазаш фонемаш я.

ГIалгIай метта укх тайпара фонемаш-монофтонгаш я: [а]- (йIаьха), [а] - (ло- аца), [аь, и, у, о, э].

[а:] - йIаьха оаз, лохерча айдаларахи, тIехьашкарча мугIахи йола йIаьха мукъа бордаза фонема я. Из хьахулаш бордаша дакъа лацац.Из а: массе ио- зицешка нийслу [а:]та, д[а:]ттIа, б[а:]га, бетт[а:];

[а] - лоаца оаз, лохерча айдаларахи тIехьашкарча мугIахи йола бордаза фо­нема я. Массе позицешка нийслу, масала: д[а]ха, б[а]га, [а]ла, в[а]ха, саг[а]л;

[аь] — лоаца а йIаьха а хул, юкъерча айдаларахи хьалхашкарча мугIарахи я. Бордаза оаз я, дийлача дешдаькъе латте, ЙIаьха хул, масала: [аь:]ла, бI[а- ь:]ри, л[аь:]ча, м[аь:]же, аьннанд[аь:]; къайлача дешдаькъе латте, лоаца хул, масала: м[аь]кх, м[аь]л, [аь]шк, п[аь]шк, [аь]рдиг, из цхьа фонема я;

[и] - лакхерча айдаларахи хьалхарча мугIарахи йола фонема я. Бордаза оаз я, [и] массе позицешка нийслу, лоаца мара хилац, масала: кI[и]р, м[и]мар, м[и]ска, кI[и]нг, [и]ра, д[и]ра, талгЦи], тIорм[и];

[у] - бордий, лоаца фонема я. Из лакхерча айдаларахи тIехьашкарча мугIа- рахи я, массе позицешка нийслу, масала: [у]рхе, [у]зам, д[у]га, [у]ст, н[у]скал, ш[у], б[у];

[о] - бордий, лоаца фонема я. Из юкъерча айдаларахи тIехьашкарча му- гIарахи я, [о] яха оаз кхыча грамматически кепашка [ие] яхача дифтонгаца хувцалуш хилча из [уо] яхача дифтонга хьалхара дакъа да, масала: корта - керта, соц - сеца, хувцалуш ца хилча лоаца оаз [о] я, масала: д[о]с -досаца, дот[о] - дотоца.

ГIалгIай метта деша юкъе оазаша дIалоацача меттигага хьежжа массехк редуцировании оазаш (фонема эршаш) белгалйоал:

[а:], а, ае бе-башха йола оазаш я, маIан къоастадеш, шоайла фонематически духьаллатт уж, масала: цу деш[а:] - деш[а] дакъа: сиха [да:ла] - кинижка [дала], кулгаш дил[аг] - кулг дил[а:]; доккха кх[а:], кх[ж] дац; деш[ае] кинижк[ае], ханнахьа [да:р], гIулакхаш дукха [дар], цIенош [дар] сиха хил[аг]р, [а] - йIаьхеи, а - ахйIаьхеи фонемаш я, масала, д [а:]р - д [а] р; [а] - яхача фонема эрш ае да, масала: сиха деш[а] - деш[ае] кинижка; [ае] чIоагIа редуцировании оаз я, юкъерча мугIарахи юкъерча айдаларахи, масала, улгаш дил[ж], сатийна ал[аг].

[э] — бордаза, лоаца оаз я. Из юкъерча айдаларахи хьалхарча мугIарахи латт, масала: I[э]ттIа, [э]ззал.

МУКЪА ОАЗАШ ЯЗДАРА БОКЪОНАШ

Нагахьа санна деша хьалхарча даькъе шекон лоаца мукъа оаз а е е хозаш хуле, цига массаза е язде деза, масала, генарг, тепча, цIено.

Нагахьа санна деша хьалхарча даькъе шекон мукъа оаз е е и хозаш хуле, цига масаза е язде деза, масала: тIехьале, дехьа, сехьа, тIехьашка.

Нагахьа санна хьалхарча дешдаькъе шекон лоаца мукъа оаз и е у хозаш хуле, цига масаза а у (ю) язде деза, масала: Iуйре, гуйре, дуне, уж, юстара.

Белгалдаккхар: йиша яха доши, цунах хьадаьннараши йи долаш язду (йиш, йижарий).

Нагахьа санна деша хьалхарча даькъе шекон лоаца мукъа оаз а е и хозаш хилча, цига масаза и язде деза, масала: хила, хилар, хиннад; диса, дисар, дис- ад; дига, дигар, дигад; диета, дистад.

Нагахьа санна йовш йола лоаца мукъа оаз а деша тIехьа хозаш хуле, цига а язде деза, масала: ворда, моза, хозагIа, дикагIа, тIехьара; хIаьта из йовш йола оаз а деша юкъе хозаш хуле, цига а язде дезац, масала: мангалхо, дешархо, болхло, юртхо.

А, аь, у, э яхача мукъача оазашта хьалха й хозаш хилча , цига йа, йаь, йу, йэ ца а яздеш, я, яь, ю, е язду, хIаьта и, о яхача мукъача оазашта хьалха й хозаш хилча, йи, йоязду, масала: яа, яха; яшай, яьстай, ювса, юхь; ела, еша; амма: йитай, йижай, йорт, йол.

ДИФТОНГАШ

Дифтонгаш оал цхьан дешдаькъе латтача шин мукъача оазех. Цу оазий артикуляци вIашийювзаенна я: хьалхарча оаза чаккхении цун тIехьайоагIача оаза дIайолаелареи артикуляцеш вIашкаозалу, иштта хьахул уж оазаш. ГIалгIай метта дифтонгаш я: иэ, уо, ий, ой, эй, ов, ув (или у:), уй, оа. Дифтонгаш ЙIаьха а лоаца а хул.

[иэ], [уо] - айлу дифтонгаш я. Цу дифтонгай тIехьара ши оаз йIаьха ло- apxlaui я, дешдакъа хьакхолла оазаш я уж; [э], [о] орфографе дIаязъю, амма хьалхара оаз язъяц, масала, д [е] за хIама - д [е]за гали

[оа] - лохлу дифтонг лоархI, дешдакъа кхоллар хьалхара оаз я цун. Метта юкъе лелаш [о], [оа] хувцалу меттигашца, масала, вола - воа, аьнначун- на - аьнначоа.

Нагахьа санна дешдакъа кхолла оаз хьалхараяр яле, царех лохлу дифтон­гаш оал: ий, ой, эй, уо, ов, уй. Дешдакъа кхоллараш шоллагГайола оазаш я: [й], [у (в)]. Дийлача дешдаькъе латте дифтонгаш ЙIаьха хул, масала, диэ:за, со:ца, бовза, къайлача дешдаькъе - лоаца хул: иэц, дувц, бовз и. кх. дI.

ДИФТОНГАШ ЯЗЪЯРА БОКЪОНАШ

Оа, ов, ой яха дифтонгаш шоаш мел хозача метте язъю, масала: оамал, лоа; овла, овсара, довла, ловза; бой, кой, йойла.

Белгалдаккхар: доккха (йоккха, воккха, боккха) яха мишталли белгал- дешаш а доацаш язду.

у(ю) дIаьха хозаш хилча, цунна тIехьа в язду, масала: ювза, сувца, бувша.

ай, ей , эй , мел хозача ай язду, масала: сай, дай, гIайгIа, айле.

уо, иэ яха дифтонгаш хозача метте о, э (е) язду, масала: беша, сега, хьеха. Цхьабакъда, предложене бувзамца къоаста ца луш а, дешача хана харцахьа кхето йиш йолаш а хуле, цига уо, иэ мегаргда, масала: хь [уо], д [уо] rla, д [иэ]лар.

и дIаьха мел хозача метте цунна тIехьа й язду, масала: бийса, цIий, де- шийта, пхийтта.

Юкъерадаккхар: шин е кхы дукхагГча дешдаькъех латтача цхьадолча цIердешай цхьоален таьрахьа цIера дожара чаккхе духхьала и долаш язъю, масала: гали, кортали, чокхи, чами, воти.

МУКЪАЗАЧА ОАЗИЙ СИСТЕМА

ГIалгIай метта мукъазача оазий оттам баьржа ба. Цар оттам бувзабенна ба оазаш къора // зовне хиларцеи, уж мишта хьахинай хьежжаи, къамаьла маьженашка диллача, мича хьахинай хьежжаи. Уж мукъазаоазаш белгалъю керттера хьисапаш да.

Белгалдаккхар: йиша яха доши, цунах хьадаьннараши йи долаш язду (йиш, йижарий).

Нагахьа санна деша хьалхарча даькъе шекон лоаца мукъа оаз а е и хозаш хилча, цига масаза и язде деза, масала: хила, хилар, хиннад; диса, дисар, дис- ад; дига, дигар, дигад; диета, дистад.

Нагахьа санна йовш йола лоаца мукъа оаз а деша тIехьа хозаш хуле, цига а язде деза, масала: ворда, моза, хозагIа, дикагIа, тIехьара; хIаьта из йовш йола оаз а деша юкъе хозаш хуле, цига а язде дезац, масала: мангалхо, дешархо, болхло, юртхо.

А, аь, у, э яхача мукъача оазашта хьалха й хозаш хилча , цига йа, йаь, йу, йэ ца а яздеш, я, яь, ю, е язду, хIаьта и, о яхача мукъача оазашта хьалха й хозаш хилча, йи, йоязду, масала: яа, яха; яшай, яьстай, ювса, юхь; ела, еша; амма: йитай, йижай, йорт, йол.

ДИФТОНГАШ

Дифтонгаш оал цхьан дешдаькъе латтача шин мукъача оазех. Цу оазий артикуляци вIашийювзаенна я: хьалхарча оаза чаккхении цун тIехьайоагIача оаза дIайолаелареи артикуляцеш вIашкаозалу, иштта хьахул уж оазаш. ГIалгIай метта дифтонгаш я: иэ, уо, ий, ой, эй, ов, ув (или у:), уй, оа. Дифтонгаш ЙIаьха а лоаца а хул.

[иэ], [уо] - айлу дифтонгаш я. Цу дифтонгай тIехьара ши оаз йIаьха ло- apxlaui я, дешдакъа хьакхолла оазаш я уж; [э], [о] орфографе дIаязъю, амма хьалхара оаз язъяц, масала, д [е] за хIама - д [е]за гали

[оа] - лохлу дифтонг лоархI, дешдакъа кхоллар хьалхара оаз я цун. Метта юкъе лелаш [о], [оа] хувцалу меттигашца, масала, вола - воа, аьнначун- на - аьнначоа.

Нагахьа санна дешдакъа кхолла оаз хьалхараяр яле, царех лохлу дифтон­гаш оал: ий, ой, эй, уо, ов, уй. Дешдакъа кхоллараш шоллагГайола оазаш я: [й], [у (в)]. Дийлача дешдаькъе латте дифтонгаш ЙIаьха хул, масала, диэ:за, со:ца, бовза, къайлача дешдаькъе - лоаца хул: иэц, дувц, бовз и. кх. дI.

ДИФТОНГАШ ЯЗЪЯРА БОКЪОНАШ

Оа, ов, ой яха дифтонгаш шоаш мел хозача метте язъю, масала: оамал, лоа; овла, овсара, довла, ловза; бой, кой, йойла.

Белгалдаккхар: доккха (йоккха, воккха, боккха) яха мишталли белгал- дешаш а доацаш язду.

у(ю) дIаьха хозаш хилча, цунна тIехьа в язду, масала: ювза, сувца, бувша.

ай, ей , эй , мел хозача ай язду, масала: сай, дай, гIайгIа, айле.

уо, иэ яха дифтонгаш хозача метте о, э (е) язду, масала: беша, сега, хьеха. Цхьабакъда, предложене бувзамца къоаста ца луш а, дешача хана харцахьа кхето йиш йолаш а хуле, цига уо, иэ мегаргда, масала: хь [уо], д [уо] rla, д [иэ]лар.

и дIаьха мел хозача метте цунна тIехьа й язду, масала: бийса, цIий, де- шийта, пхийтта.

Юкъерадаккхар: шин е кхы дукхагГча дешдаькъех латтача цхьадолча цIердешай цхьоален таьрахьа цIера дожара чаккхе духхьала и долаш язъю, масала: гали, кортали, чокхи, чами, воти.

МУКЪАЗАЧА ОАЗИЙ СИСТЕМА

ГIалгIай метта мукъазача оазий оттам баьржа ба. Цар оттам бувзабенна ба оазаш къора // зовне хиларцеи, уж мишта хьахинай хьежжаи, къамаьла маьженашка диллача, мича хьахинай хьежжаи. Уж мукъазаоазаш белгалъю керттера хьисапаш да.

Нагахьа санна дешашца вIаший лалла мукъаза ши шолха алап нийсделча, царех хьалхарча алапа тIехьа доагIа уж шолха доаха х, ъ, ь, I яха алапаш яздеш хилац, масала: боккхарг, диткъа , яттIа, лаьрххIа, чкъаьра.

МОРФОЛОГИ

ЦIЕРДОШ

ЦIердешай классаш

ГIалгIай метта деррига цIердешаш классашца декъалу. ЦIердешай ялх класс я. Классаш белгалйоах классгойтаргаша. Уж йиъ я: в-, й-, б-, д-. Клас- сгойтаргаш морфологически цIердеша юкъе йолхац.

ХIаьта йоI, воI,Iйу]хь, бухь, духь, [йу]къ, букъ яхача дешашка хьалха латта й-, в-, б-, д- къаьнара классгойтаргаш хиннарг лоархI. Уж тахан хьакъоасталац цу дешашта юкъера.

ГIалгIай метта цIердешай ялх класс я. Хьалхарча шин классе чудоагIа цГердешаш кхетаме да, хIаьта юхе йисача йиъ класса чудоагIараш кхетамза цIердешаш да.

    1. ра класс. Укх классе чудолх маIанах белгалбоаха цIердешаш. Цхьоален таьрахье в яха классгойтарг я, дукхален таьрахье б я. Масала: кIаьнк ва - кI- аьнкаш ба. во! ва - къонгаш ба, воша ва — вежарий ба.

    2. гIа класс. Кхалнах белгалбоаха цIердешаш чудолх укх классе. Цар клас­сгойтарг цхьоален таьрахье й я, дукхален таьрахье б я. Масала: нана [йа] - но- аной ба, йиша [йа] — йижарий ба, сесаг [йа] — истий ба.

Вер, нускал, адам яха цIердешаш кхетаме хIаман цIи йоаккхе а, лакхе йолаяьча шин класса юкъе долхац. Уж кхыча д-д яхача классаца лел.

    1. гIча классе чудолхача цГердешай цхьоален таьрахье а дукхален таьрахье а й- гойтам ба: москал [йа] - москалаш [йа], ворда [йа] — вордаш [йа], уйла [йа] — уйлаш [йа]. Эрсий меттацара хьатГаийца цГердешаш дукхагIа долча даькъе 3-гIча классе чудолх: фонема [йа] - фонемаш [йа], фестиваль [йа] - фе- стивалеш [йа].

    2. гIча классе чудолх цхьоален таьрахье а дукхален таьрахье а б- гойтам бола цIердешаш: хох ба — хохаш ба, хьач ба - хьачаш ба.

    3. гIа класс. Укх классе чудолхача цIердешай цхьоален таьрахьа гойтам б ба, дукхален таьрахье д ба: хьаст ба - хьасташ да, уст ба — шерч да; хьастам ба — хьастамий да.

    4. ча классе чудолхача цIердешай гойтам цхьоален а дукхален а таьрахьаш- ка д- ба: урс да — урсаш да, хьазилг да — хьазилгаш да, нускал да — пускалаш да.

Цхьаццадола цIердешаш, масала, дешархо, хьехархо, лор, шуча - I-чи 2-чи классашца лел. Уж цIердешаш саго леладу гIулакх хьахьокхаш е цун профессе ц!и йоаккхаш да.

Грамматически классай таблица

Таьрахь / / Классаш

1

2

3

4

5

6

МаIача наьха класс

Кхалнаьха класс

Кхыча хIамай классаш, кхетамза хIамай классаш

Цхьоален таьрахь

в

й

й

б

б

д

Дукхален таьрахь

б

б

й

б

д

д

Щердешай таьрахь

ГIалгIай метта цIердешай ши таьрахь да: дхьоалени дукхалени. ДукхагIа дола цIердешаш шаккъе а таьрахь долаш да: гIанд — гIандаш, къоалам - къоа- ламаш. Цхьадола цIердешай е цхьоален е дукхален таьрахь мара хилац. Цхьо­ален таьрахь мара хилац укх тайпарча цIердешай: 1) хГамаш белгалъеча цГер­дешай: цГаста, тух, шекар; 2) гулдара цIердешай: сом, жагIа; 3) белгалои дари белгалдеча цГердешай: хозал, эздел, йГонхал; 4) Галамца хулараш белгалдеча цГердешай: Га, ахка, екхан; 5) саго леладу гГулакх белгалду цГердешай: доал, ноанал, лорал ишт. кх. дГ.

Дукхален таьрахье мара хилац ер цГердешаш: бГаргсинош, йГовхараш, чураш, тувгГараш.

ЦГердешай дукхален таьрахь хьахул цхьоален таьрахье латтача цГердеша суффиксаш -аш (//-ш, ош, -еш), -ий (//-й), арч, -арий тГакхетарца. Масала: лоам — лоамаш, жГали — жГалеш, моастагГа — моастагГий, да — даьй, кхок- ха — кхокхарч. Цхьаццадолча цГердешай дукхален таьрахьага доалаш овлан оаз хувцалу, масала: къа — кьинош, дог — дегаш, буц - баьцаш.

Чаккхе -арий тГакхетарца массехк дош мара хилац дукхален маГан долаш: йиша — йижарий, воша — вежарий, нус — несарий, найц — найцарий.

Цхьадола цГердешай дукхален таьрахь хьахул дешай еррига лард хувца- яларца: йоГ — мехкарий, воГ — къонгаш, саг - нах.

ЦГердешай дожараш

ГГалгГай метта керттера 8 дожар да: цГера, доала, лура, дера, кечала, хотта- лура, меттига, дустара. Цул совгГа, массехк меттига дожар да гГалгГай метта.

Г. ЦГера дожаро жоп лу мала? фу? яхача хаттарашта. ЦГера дожаре латтача цГердешаша белгалду дар деш вола саг е хГама. ЦГера дожаре латта цГердош кхычунга ца доалача хандешашца подлсжащи-субъект санна лел, кхычунга доалача хандешашца карардар санна лел: дешархо ишколе вода; мангалхочо йол хьекхай.

ЦГера дожаре латта цГердешаш цГера оттама сказуеме цГера дакъа санна а лел: Палаикоев Мурад — суртанч ва.

ЦГера дожаре латтача цГердешаех тГадерзар а хул: кГантий, сихагГа гулле!

      1. Доала дожаро жоп лу хьан? сен? яхача хаттарашта. Цо хьахьокх хГама сага е хГаман доалахь хилар. Доала дожара лардо кхыдола эрга дожараш кхолл.

Доала дожара аффиксаш я:

-а: дог — дега, дег! — дегГа, бог - бега;

-а: даьтта — даьтта, корта — керта;

-ан//-н: аьхки - ахкан, гуйра - гуйран, бо - бон;

-е: маьчий — маьче, мании — нане, вотий - воте.

Аффикс -ан//-н къаьнара аффикс я. -й цу аффиксах хьаяьннарг лоархГ сонорни н Годожарца.

Доала дожара дукхален таьрахь кхолл -й яха аффикс тГакхетарца: гГандий, цГеной, уйчений.

Предложенешка доала дожаре латта цГердешаш хул: 1) къоастам: Дега йГовхал дукха яйнай сона цунгара; 2) кхоачам: Берий дукха яр ловзоргаш; 3) лоаттам: Гаьна тГа дагГа оалхазар.

Доала дожаре латта цГердешаш относительни белгалдешаш хинна дГадаха йиш я. Укх наькъах доала дожара чаккхенах дошкхоллара аффикс хул: цогала цГог, гуйран ди.

      1. Лура дожар доала дожара лардах кхолл -на//-а аффикс тГакхетарца. Цун хаттараш да хьанна? сенна? Масала: сага, дегГа, балха, истола.

ЦГердеша ларда чаккхенга йГаьха мукъа оаз е дифтонг хуле, е доала до­жаре -н яха суффикс хуле, лура дожара суффикс -на я: йиший - йишийна, галий -галена,даь - даьна, арен - аренна,хьехархочун — хьехархочунна.

Лура дожара дукхален таьрахь аффикс -та тГакхетарца хьахул: истолашта, гIандашта, уйнашта.

Предложене лура дожаре латта цIердешаш кхоачам санна лел: тГехьвиса- чунна гIод техар. Хоадаллар хандешашца субъект санна лел:

Шийна-м везар, бабийна везац — тIерача барзкъана биркъа ва яхаш (ГIалгIай илли).

      1. Дера дожаро хьан? сево? яхача хаттарашта жоп лу. -ас, - к, -е, -о, -во яха аффиксаш цIера дожара ларда тГакхетарца кхолл дера дожар. Уж аффиксаш кхетамеи кхетамзеи цГердешашка хьежжа екъалу: -ас, - а, -е духхьал кхетама цIердешаца мара лелац: дас, кIаьнка, нане, воте.

-о, -во яха аффиксаш кхетама а кхетамза а цIердешашца лел: хиво, къоа- ламо, йоIо, беро.

Дукхален таьрахье массадолча цIердешашца -й яха аффикс лел: даьша, ноаноша, тIехкараша.

Дера дожара маIан да кхычунга доалача хандешаца субъект санна лелар: Хозача дешо лакха лоам бошабаьб.

      1. Кечала дожаро жоп лу хьанца? сенца? яхача хаттарашта. Из кхолл цIера е доала дожара лардах -аца яха аффикс тГакхетарца: наькъаца, вордаца.

Кечала дожаро белгалдоаккх малагГча кечалца, оатхалца е хГаманца дер хьаду: басарашца суртдулл цо.

      1. Хотталура дожаро жоп лу хьанах? сенах? яхача хаттарашта. Их хьахул доала дожара лардах -х//-ха яха аффикс тГакхетарца: наькъах, вошах, цIе- нах.

Хотталура дожаро хьахьокх хГама сенах хьаяьннай е хьаяьй: ловзорг дах- чах яьй.

Предложене хотталура дожаре латтача цГердешаех кхоачам хул.

      1. Меттига дожаро жоп лу хьанга? сенга? яхача хаттарашта. Исторически уж хьахиннад дештГехьенаш тГакхетарца. Меттига дожараш тайп-тайпарча маГанца лел: субъект а, кхоачам а, къоастам а, меттига лоаттам а санна.

ЙоГага дГакхайкар нана.

Локатив къаьнара дожар да. Цо жоп лу мича? мичахьа? яхача хаттарашта. Локативо белгалйоаккх дер хула моттиг. Предложене из массаз меттига лоаттам санна лел: цГагГа саг вац.

      1. Дустара дожаро жоп лу хьанал? сенал? яхача хаттарашта. Дустара дожар хьахул доала дожара лардах суффикс -л тГакхетарца: йишал, балхал. Дустара дожаре латтача цГердешаша нах е хГамаш шоайла юст.

Дустара дожаре латта цГердешаш предложене кхоачам санна лел: Ахьмадал лакхагГа ва из.

ЦГердешай легар

ЦГердешаш дожарашцеи таьрахьашцеи хувцалуча хана, цар лардий а чак- кхений а оазашка хулача хувцамех легар оал.

ЦГера дожара ларда чаккхенгеи, эргача дожарий овлан мукъача оазашкеи хьежжа цГердешаш кхаь легара декъалу.

Хьалхарча легаре чудоагГача цГердешай цГера дожаре ларда чаккхен тГех- хьара яр мукъаза оаз я. Г-ра легар шин даькъа декъалу: 1) хьалхарча даькъе чудоагГа эргача дожарашка овлан мукъа оаз хувцалу цГердешаш: дог-дега, моз-меза, болх-белха, бос-беса; 2) шоллагГча даькъе чудоагГа эргача дожарашка овлан мукъа оаз хувца ца лу цГердешаш: кГаьнк, горинг, гГанд.

ШоллагГча легара чудоагГа цГердешаш цГера дожара чаккхенга мукъа оаз йоагГаш да. Из легар а шин даькъах латт: 1) хьалхарча даькъе чудоагГа чаккхенга мукъа оаз е дифтонг йола цГердешаш: корта, лоами, хачи, лаьтта; 2) шоллагГча даькъе чудоагГа эргача дожарашка аффиксаи лардаи юкъе -ч(у)- яха наращени хула цГердешаш: гГалгГа-гГалгГачун, дешархо-дешархочун, доттагГа-доттагГчун.

КхоалагIча легара чудоагIа дукхагIча даькъе цхьан дешдаькъах латта цГердешаш: фу, да, тай, бий, хий, лоа. Царех дукхагIдараш эргача дожарашка овлан мукъа оаз хувцалуш да.

ЦIердешаш кхоллар

ГIалгIай метта цГердешаш кхолл суффиксаш тГакхертацеи, йиза е лоацъяь лардаш вГашагГтохарцеи (чоалхане дешаш), белгалдешаш цГердешашка далар- цеи. Дешахьалхенаши суффиксаши цхьана тГатохарца кхелла дешаш кГезига да. Цхьалхха дешхьалхенашца кхелла цГердешаш гГалгГай метта дац.

ЦГердешаш кхолла суффиксаш гГалгГай метта дикка яьржа я:

    1. Нахи цар леладу гГулакхи белгалдоаха суффиксаш:

а) -хо. Цун маГан да: а) наха дер е професси белгалъяккхар: дешархо, ахар- хо, судхо, наькъахо; б) наха юкъера гаргало бегалъяккхар: дезалхо, лоалахо, ноанахо; в) нах бахеи хьабаьннеи моттиг белгалъяккхар: наьсархо, хьулхо, хамхо.

б) -ло. Укх суффиксо белгалдоаккх наха леладу гГулакх: болхло, гГашло, дошло. Суффикс -ло гГалгГай метта кГезига лел;

в) -о. Из тГатохарца нах хьабаьнна моттиги тайпеи белгалдоаккх: кхоарто, гГаьбарто;

г) -е. Из суффикс тГакхетарца къаман цГераш белгалйоаха цГердешаш хьа­хул: черсе, хГире, гурже, немце;

д) -ча. Укх суффикса маГан -хо яхача суффикса маГана тара да: наха леладу гГулакх белгалдоаккх цо: гГонча, говзанча, Гилманча;

е) суффикс -ар // аьр гулдара маГан долаш да. Из тГатохарца дезал е гаргало белгалйоаха цГердешаш хьахул: Мухьмадар, вотаьр, нанаьр.

    1. Абстрактни цГердешаш кхолла суффиксаш:

а) -л. Укх суффикса маГан да: а) саго леладу гГулакхи хьали белгалдаккхар: доал, кулгал, хьакимал; б) мишталли белгалцГерах белгало е хьисап хьокхаш дола цГердешаш кхоллар: массал, хозал, цГел;

б) -лга тIатохарца хандешаех хьахул дер хьахул моттиги дер хьаде тарой белгалйоккха цIердешаш: вахалга. водалга, дувцалга;

в) -ло тIатохарца миштали белгацГерех отвлечении кхетам бола цГердешаш хьахул: гаргало, эгГазло;

г) -о тГатохарца мишталли белгалцГерех отвлечении цГердешаш хьахул: йГовхо, паргГато;

д) -е тГатохарца куцдешаех моттиг белгаллйоаха цГердешаш хьахул: лохе, лакхе, чухье, аре;

е) -м тГатохарца цхьаццадолча хандешаех отвлечении кхетам бола цГерде­шаш хьахул: теркам, хьехам, сакъердам;

ж) суффикс -р тГатохарца моллагГача хандешах хьахул масдар (отглагольни цГердош): вахар, вадар, сакъердар.

    1. ЦIердешаш зГамигала, эсала, доастамала е хьастара маГанга доаха суф­фиксаш:

а) суффикс -г (//-рг, -нг, -лг, -иг) гГалгГай метта яьржа лел. МоллагГча цГ­ердеша, кхыча меттара хьатГаийцачоа а, тГатоха йиш я из суффикс. Масала: гГандилг, кодилг, истолг;

б) суффикс -кГиг тГатох херца хГамаш белгалъеча цГердешашта: тухкГиг, хьоаракГиг;

в) суффикс -и хьастара маГан долаш я. ХГанза дукха лелаш яц. Масала: воши, нани.

Хьастара е зГамигдара маГан дола суффикс -г (ший фонетически вариан- ташца) цхьаццадолча цГердешашта юкъе из хьалхара маГан доацаш я: хьазилг, вординг, кулг, бГарг.

Дешаш е лардаш вIашагIтохарца дешаш кхолла никъ тоъал баьржа ба гIалгIай метта.

Чоалхане цГердешаш дукхагIйолча хана шин дешах латт: хьунсаг, сапало- атторг. Кхаь дешах латта чоалхане дош наггахьа мара дац: кхосабарг.

Чоалхане цГердешаш кхоллаш массехк никъ ба:

цхьаттара синтаксически маIан дола ши дош: ков-карт, да-иана, дика-во, хьал-торо;

цхьа дош белгало хьокхаш хул: цIастапхьар, бочабIар, къахььэсти, гота- хьазилг;

цхьа дакъа цIерах латташ хул, шоллагIа дакъа хандешах -р, -м, -г яха суф­фиксаш тГатохарца хьахиннача цГердешах латт: салоГам, тГехтохам, пхьегГ- ашлоатторг, сапауллорг.

ЦГердешай яздара бокъонаш

Г. ЦГердешаш хул доалареи юкъареи: Руслан, Магас - доалара цГердешаш; саг, цГи - юкъара цГердешаш. Доалара цГердешаш доккхача алапаца язду: Наьсаре, ГГалми, Хьава, Магас.

2.ЦГердешай керттера суффиксаш язъяра бокъонаш:

а) цГердешай -г, -лг, -нг яхача суффиксашта хьалха шекон мукъа оаз хозача метте массаза и язде деза. Масала: аьттиг, буртиг; вошилг, Гасилг; вординг, йолхьинг;

б) цГердешай -рг яхача суффиксана хьалха шекон мукъа оаз хозача метте массаза а язде деза, масала: хьандарг, ахкарг, чГагарг;

в) шин е кхы дукхагГча дешдоакъоех латтача цГердешашка -ло, -хо, -ча яхача суффиксашта хьалха хозаш йола лоаца оаз белгалъеш дола а яздац. Масала: болхло, дешархо, хабарча.

Белгалдош

ГГалгГай метта мишгаллии (хоза), относительнии (цГаста), тГаозареи (цо- гала) белгалдешаш да. Белгалдешаш хувцалу классашца, таьрахьашца, до- жарашца.

Классашца хувцалу белгалдешаш дукха дац: воккха (доккха, боккха, йок- кха); вГаьха (дГаьха, бГаьха, йГаьха); векъа (декъа, бекъа, екъа); ваьсса, варста, веза, вГайха, виткъа.

Таьрахьашца хувцалу воккха, зГамига яха белгалдешаш: воккха - боккхий, зГамига - кагий.

Дожарашца хувцалу деррига белгалдешаш.

Лакхе аьннача бесса, цхьаццадолча относительни белгалдешай формеи доала дожаре латтача цГердешай формеи цхьатарра я: дахчан маьнги, наГара ко.

Цхьаццадола белгалдешаш меттига дожаре латтача цГердешах хьахинна да: юртара, лоамара.

ЛоГамеи лоГамзеи белгалдешаш

Белгалдешаш къамаьла юкъе лел шоаш белгалдеча цГердешаца а, из дош шоашца доацаш а. Шоаш белгалдеча цГердешаца цхьан доаладаьча цГердешаех лоГамза белгалдешаш оал: хоза йоГ, лакха га, эздий къонах.

Шоаш белгалду дош шоашца доацача белгалдешай формах лоГаме оал. ЛоГаме белгалдешаш хьахул гГон хандешах яьнна -дар (-вар, -яр, -бар) яха аффикс лоГамзача форма тГакхетарца: хозаяр, лакханр, эздийвар.

ЛоГамза белгалдешай ши дожара форма я: цГера дожара формеи, эрга до- жарий формеи. Эргача дожарий форма хьахул юхьерча форман -ча яха чаккхе тГакхетарца. Масала: хоза йоГ - хозача йоГо, зГамига бер - зГамигача беро.

ЛоIаме белгалдешаш цIердешаш санна лег. Уж предложене чухь, цГерде­шаш санна, кертера а кертерза а маьженаш хул.

Мишталли белгалдешай дистара лагIаш

Мишталли белгалдешаша хьахьокх хIаман дукхагIа е кIезигагIа хилара белгало: кIаьда гIанд – кIаьдагIа гIанд. Из хьахьокх цар дистарчеи лакхерчеи лагГашца. Уж ши лагIа хьахулача белгалдеша формах юхьера лагIа оал: цГена, лакха, шийла.

Мишталли белгалдешай дистарча лагIо хьагойт цхьан хIаман моллагIа белгало вокх хIаман чухь йолча белгалонал дукхагIа е кIезигагIа хилар: хоза- хозагIа.

Хьахилара хьисапага хьежжа дистара лагIа ши форма йолаш да: цхьал- ханеи, чоалханеи.

Цхьалхане форма хьахул юхьерча лагIа ларда -rla // -aria яха аффикс тГак­хетарца: дика — дикагГа, майра — майрагГа.

Чоалхане формаш хьахул дистарча лагГа хьалха геттара, дуккха, цул яха дешаш увттарца: дукхха дикагГа, цул майрагГа.

Мишталли белгалдешай лакхерча лагГо хьагойт цхьан хГаман чухь йола мол- лагГа белгало вокх хГаман чухь йолчул эггара дукхагГа е кГезигагГа хилар.

Миштталли белгалдешай лакхера лагГа хьахул дистарча лагГай формашта сов, эггара, къаьстта яха дешаш хьалхаовттарца. Масала: дархагГа ча- эггара дархагГа ча.

Белгалдешай дистареи лакхереи лагГай а я лоГамеи лоГамзеи формаш: лак- хагГа цIа - лакхагГдар; эггара дархагГа ча - эггара дархагГъяр.

Мишталли белгалдешай легар

Мишталли белгалдешай лоГаме а лоГамза а формаш дожарашца хувцалу. ЛоГамзача белгалдешай цГера дожара формеи эргача дожарий формеи мара яц:

Цхьоален таьрахь Дукхален таьрахь

ЦГ. кГай чокхи кГай чокхеш

Дл. кГай-ча чокхе кГай-ча чокхей

Л. кГай-ча чокхен кГай-ча чокхешта

Д. кГай-ча чокхе кГай-ча чокхеша

К. кГай-ча чокхеца кГай-ча чокхешца

X. кГай-ча чокхех кГай-ча чокхеех

М. кГай-ча чокхега кГай-ча чокхешка

Дс. кГай-ча чокхел кГай-ча чокхеел

Белгалдешай лоГаме формаш цхьоален а дукхален а таьрахь долаш я. ЦГер­дешашта санна, чаккхе -аш тГакхетарца хьахул лоГамеча белгалдешай дукхален таьрахь. ЛоГаме белгалдешаш цГердешаш санна лег:

Цхьоален таьрахь Дукхален таьрахь

ЦГ. кГайдар кГайдараш

Дл. кГайчун кГайчар

Л. кГайчунна кГайчарна

Д. кГайчо кГайчар

К. кГайчунца кГайчарца

X. кГайчунах // кГайчох кГайчарех

М. кГайчунга кГйчарга

Дс. кГайчул кГайчарел

Относительный тIаозареи белгалдешай легар

Относительнии т!аозареи белгалдешаш мишталли дараш санна лоIамеи лоIамзеи формаш йолаш хул. Относительнии тIаозареи белгалдешай ло!аме формаш мишталли белгалдешай лоIаме формаш санна лег.

Хаи моттиги белгалъеча относительни белгалдешай мара кхыча относи­тельнии тIоазареи белгалдешай лоХамза формаш эргача дожарашка хувцалац: лоамара к!аьнк, лоамарча к!аьнка...

Дукхален таьрахь

Цхьоален таьрахь

Щ. дахчан маьнги, берий ловзорг Дл. дахчан маьнге, берий ловзорга Л. дахчан маьнгена, берий ловзорга Д. дахчан маьнге, берий ловзорго К. дахчан маьнгеца, берий ловзоргада X. дахчан маьнгех, берий ловзоргах М. дахчан маьнгега, берий ловзарга Дс. дахчан маьнгел, берий ловзоргал

маьнгеш

маьнгей

маьнгешта

маьнгеша

маьнгешца

маьнгеех

маьнгешка

маьнгел

дахчан дахчан дахчан дахчан дахчан дахчан дахчан дахчан

Белгалдешаш кхоллар

Белгалдешаш кхоллаш массехк никъ ба: суффиксальни, дешаш вIашагI- тохар, аналитически.

Белгалдешаш кхолла керттера никъ ба - суффиксаци.

ДукхагIа лелаш йола суффиксаш ераш я:

-е: гешам-е, айп-е;

-а: берз-а, цIаст-а, хьоар-а;

-ра: лоалаха-ра, соахка-ра;

-не: зе-не, найда-не, у-не;

-н: лаьтта-н, ц!е-щ

-за: те-за, метта-за, айхьа-за:

-ла: даькъа-ла, дега-ла.

Дешаш вIашагIтохарца хьахинна белгалдешаш: догцIена, цIихеза, Iимерза, сапарг!ата. Дукха да аналитически наькъаца хьахинна белгалдешаш: сабар долаш, денал долаш, оаз йоагIаш. Царех цхьаццадолча дешай суффиксальни наькъаца кхелла синонимаш я: сабар долаш //сабаре, эздел долаш // эздий.

Белгалдешай яздара бокъонаш

  1. Мишталли белгалдешай дистара лагIа чаккхе массаза a -rla долаш язду: дикаг!а, хозагГа, гIийлагIа, мерзагIа, кIайгIа.

  2. Цхьоален таьрахье долча лоIамеча белгалдешай эргача дожарий чаккхе- наш пхелагIча легара чудоагIача цIердешайяраш санна язъю: хозадар, хозачун, хозачунна, хозачо, хозачунца, хозачунах (чох), хозачунга, хозачул.

  3. ЛоIамеча белгалдешай -дар-, -яр-, -бар-, -вар- яхача суффиксашта хьалха белгалдеша лард цхьан е шин дешдаькъах латташ хилча, а ше хоззача бесса язде деза: дикадар, хозаяр, сийнабар, майравар.

  4. Эрсий меттацара хьаийцача белгалдешай -ый, -ая, -ое, -ий яха чаккхенаш гIалгIай меттала -и долаш язъю: классный — классни, арендная — арендни, спуниковый — спутникови.

Белгалдаккхар. Эрсий меттацара хьатIаийца чаккхенаш -ая, -ое, -ой йола белгалдош: заказной, заказная, заказное - гIалгIай метта чаккхе -ой йолаш язду:заказной.

Таьрахьдош

МаIанга, хьахиларга, синтаксически гIулакхага диллача гIалгIай метта таьрахьдешаш укх разрядашта декъалу: массалийдараш, гулдара, декъара, доакъой, белгалза-массалийдараш, аргIандараш.

Массалий таьрахьдешаш

Шоай оттамга диллача, массалийдараш кхаь тайпара хул: цхьалхане, чо­алхане, оттаме.

1) цхьалхане таьрахьдешаш цхьан овлах латт. Уж дукха дац:

1 – цаI

2 – шиъ

3 – кхоъ

4 – диъ

5 – пхиъ

6 – ялх

7 – ворхI

8 – бархI

9 – ийс

10 – итт

20 – ткъо

100 – бIаь

1000 – эзар

2) чоалханедараш шин овлах хьахинна да:

11 – цхьайтта

12 – шийтта

13 – кхойтта

14 – дийтта

15 – пхийтта

16 – ялхайтта

17 – вурийтта

18 – барайтта

19 – ткъеста

40 – шовзткъа

60 – кховзткъа

80 – дезткъа.

ГIалгIай метта ткъаьнешца дагарду (ткъо...шовзткъа...кховзткъа и кх. дI.), вешта аьлча, гIалгIай метта дагардара система ткъаьнен система я. Цудухьа лоарх!ача ларде «ткъо» латт:

шозза ткъо – шовзткъа

кхозза ткъо – кховзткъа

диазза ткъо – дезткъа

3) юхе мел диса таьрахьдешаш оттамедарашта юкъе а долх, къаьст-къаьста а язду. Царех лархIадоагIа «ткъо», «шовзткъа», «кховзткъа», «дезткъа» яхача дешашта цхьаннегара ткъестанега кхаччалца дараш (I-I9) тIакхетарца хьахулараш:

24 -ткъаь диъ (20+4)

55 - шовзткъе пхийтта (40+15)

21 - ткъаь цаI (20+1)

31 - ткъаь цхьайтта, ишт. кх. дI.

Таьрахьдешай ши форма я: лоIамеи лоIамзеи. ЛоIамеча формех латт уж, нагахьа санна царна тIехьа дагаръеча хIамай цIераш ца хилча. ЛоIамзача формах латт уж, хIаманцIерца лелаш хилча. Масала:

лоIаме форма лоIамза форма

цаI цхьа кор

шиъ ши кор

кхоъ кхо кор

пхиъ пхи кор.

Вайна гучча бесса, тIехьара «ъ» лоIамеча формаца йолаш яле а, лоГамзача формацаяц.

Массалийдарий морфологически керттера башхало я уж дожарашца хув- цадалар. Уж дожарашца хувцалуш лоIамечеи лоГамзечеи формашта юкъе йола башхалонаш гучайоал. ЛоIамеча массалийдарий легар хIаманцIера легара тара да.

ЛоIамза массалийдараш дожарашца хувцалац, «цхъа», «ши», «кхо», «пхи», «ткъо» яхараш ца лаьрхIача. ЦIера дожаргара дIа мел ийккхача е формат хул цар: цхьан, шин, кхаь, пхе, ткъаь. Кхы мел долча массалийдарий дерригача дожарашка ц!ера дожараяр санна форма хул.

Оттаме таьрахьдешаш дожарашца хувцалуча хана тIехьара дош мара хув­цалац.

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]