14.Вызваленчы рух на Беларусі ў 1 палове хіх ст.

Р.П. – шляхец дзярж. Шляхта ганарылася сваім паходжаннем. У Расіі такога не было. Шляхта хацела вярнуць сваю дзяржаву.. да шляхты далучалася вышэйшае кола мяшчанства, адукаваная частка насельніцтва, навучэнская моладзь. Усе былі супраць Р.І. а вось гараджане і с\насельн. Не вельмі сумавалі па былой РП. Агранізацыя “Віленскія асацыяцыі”. Мэта- адраджэнне былой дзяржавы. Створана ў 1796г., а ў 1797 – разгромлена.

У к.18 – пач. 19 ст. у РІ і на тэр. Бел. модна было ствараць легальныя арг-і масонскія ложы. На тэр. Бел. у1пал.18ст. дзейнічалі:

1812г. у Відзах масонская ложа “Ваенная вернасць”, яна аб’ядноўвала афіцэраў коннай гвардыі. Сам вялікі князь Канстанцін быў яе удзульнікам.

1813г. – у Вільні “Руплівы ліцвін” (24 чал.), узначальваў прафесар Віл.ун-та Мяноўскі, членамі былі знакаміты мастак Русман, Кампаў.

У 1 чв.18ст.на тэр Бел.налічвалася каля 500 масонаў. Ідэалогія: сэнс жыцця кожнага чал. заключ. у тым, каб пабудаваць сваё унутранае царства дабрабыту, справядлівасці і роўнасці. Паколькі зрабіць гэта не проста, то чал.павінен пераадолець знешні уплыў. Масоны параўноўвалі вых-га чал.з апрац-й дзікага каменю. Ідэалам масонаў выступала павага да рэлігіі. Яны павінны былі процідзейнічаць штучнай роўнасці, трэба праверыць яе. На тэр.Бел.захоўв.прыгоннае права, масоны разглядалі праекты па яго адмене.яны жадалі не змяняць існуючага ладу, а рэфармаваць яго.

У 1821г. масонскія ложы на Бел.былі распушчаны, тайная дзейн-ць да 1914г.

Грам-пал жыц актывіз. Востра стаяла польск пытанне. Бел у мін час была паланізав, таму знаходз пад моцн уплыв польск нац-вызв руху. Шляхта- асярод з як выходз змагары за ўвядз капітал парадкаў і скасав перажыт феад ладу. Сваеасаб рух буржуаз – масонства. (перш у 70-х 18 ст). Кіруючым цэнтр масон – капітул “Храм спакою” у Нясвіжу. Усе кір-кі тайных тавар – масоны. 1816 – па ініц Т. Зана- “Тавар філаматаў” (аматараў навук, Міцкевіч, Чачот)., 1819-“Тавар сяброў”, “Прамяністых”. 1821 – філарэты. Усе кір філаматамі. У перш гады мэты не былі дакладна вызнач. Як і ў Еўр дэвіз: “Айчына. Навука. Госнасць”. (удаскан ведаў, маст густаў, літ творч). На сходах абмярк навук дакл. Іх дзейн аказ уплыў на грам жыццё Віл накук акругі. Атрым расп ідэі рус двар рэв-дзекабр.Выст за ліквід самадз, нацыяналіз часткі памешч зямлі, адм прыг права з надзял сялян зямлёй. 1825- “Тавар ваен сяброў” – ліквід самадз. Паўст 1830-31 гг. у Польшчы і яго водгук у Бел. Пасля разгр дзекабр і польск “Патр тавар” – спакойна. 1828- ствар нов тайн арг- курсанты школы падхарунжых. Мэта – вызвал Польшчы ад Рас прыгн шляха узбр паўст. – Паўст (чуткі, што Мік 1 хоча выкар пол арм на падаўл паўс у Франц). – падаўл. 1831 – створ Нац кансервац савет з Чартарыйскім, узнав дзейн польск “Патр тавар”. Асн ядро паўстанц – польск або спаланіз бел шляхта. Сяляне і мяшчане – па прымусу не былі зацік. – Падаўл. Палітыка царызму. Страц давер да паланіз часткі – русіфік края. Створ следч каміс- вызнач ступень віны. Той, хто уцягн прымус і з павіннай – нічога не было, астатніх у Сібір, канфіск памесц. 1832 – “Асобны камітэт па справах зах губ” з гр Качубеем. “Разбор шляхты”. 1832-закр Віл універ. Справавод з пол на рус. 1836 забар выклад пол мову. Скарач катал святар-ва. Дух-ва пазб мець землю. Наступл на уніяц царкву.

1817г. у Вілен.ун-це тайная студэнцкая арг.”Філамата” (Міцкевіч, Ян Чачот, Тамаш Зан). Філаматы – любіцелі навук. У першыя гады – вывучалі літ-ру, знаеміліся з тв-цю мастакоў, абмяркоўвалі даклады. Задача: вых-не чал.адук-га, маральнага, разумнага.

Яны лічылі, што трэба стварыць новую сістэму адукацыі. Палітычна яны выказваліся за адноўл.РП 1772г. за выключэннем Бел.і Літвы. Спач.трэба аднавіць РП, а тады будзе вырашана нац.пыт.усіх народаў, якія уваз.у РП. Галоўнай сілай Філаматы ліч.шляхту.

У 1820г. у Вілен.ун-це з дазволу кіраўн. створ.”Таварыства прамяністых” (Тамаш Зан). Студэнты абмяркоўв.пыт.свайго унутр.жыцця, але даходзіла і да паліт.пыт.(за РП 1772г.). калі кіраўн.зразумела, што студэнты выходзяць за рамкі дазволенага – забаранілі. Пераіменавалі у тав-ва Філарэтаў (тайнае) праіснавала да 1823г. Усе удзельн.Філаматаў у 1820 пасля забароны пераходзяць у “Тавар.прам-х”, а потым у Філарэтаў, і мэты іх перадаюцца. Удзельн.тав-ваў пакараны, высланы ў Піцер, Маскву, Урал.

У 1820 г. у Пецярб. адбыл.паўст.у Сямен. палку.супраць кам.палка. афіцэраў паўстанцаў разаслалі на аддаленныя гарнізоны. Частка на Бел. (Лунін, Бястужаў, Гарбачэўскі). Кіраўнік Мураўёў пачаў пісаць у Віц. “Канст-ю”, закончыў у Мінску. Дзекабрысты выступл.супраць цара на Бел.у Бабр.крэпасці. план прызнаны не своечасовым.

Паўстанне 1830-1831гг.

Пасля падаўл.паўст.дзек-ў.царскі урад прыняў меры каб спыніць стварэнне новых тавар.на Бел. у к.20-п.30-х гг. У Еўр.пач.шэраг рэв-й. рускі цар паслаў войскі у дапамогу ФР імп-ру. Палякі паважна ставіліся да фр-ў.11.1830г. у Варшаве пач.паўст.супраць расквартэраваных рас.войск, далуч.курсанты шк.харунгваў. створаны для кіраўн.паўст.урад узнач. Чартарыйскі. Мэта: РП 1772г. у 1830г. рашэннем польскага сейма рас.цар пазбаўл.права на польск.карону. паўст.дзейн без перашкод. Кансерват.плынь – Чартар., левая – Лелявель. Намеснік цара Дзібіч накір.у Польчшу армію праз Вільню, лічыў, што усе спакойна. Мясцовая шляхта паўн.р-наў Бел падтр паўст. Выступіць самаст.шл.не магла. У Вільці ствар.цэнтр.Пауст.кам-т. у Літву і бел.накір. атрады Хлапошскага, з іх дапам-й мясцовыя паўст-цы збіраліся узяць Вільню. Штурм прызначаны на 19.06.1831г. , але падаулена. Паўст зак 08.1831г. адменена дзейн-ць СтатутаВКЛ 1588г. на тэр Віц і Магіл губ. Канфіскацыя маемасці шляхты, высылалі у сібір, не дваран аддавалі у салдаты. 115 маенткаў канф-лі, 38,5 тыс сялян перадалі ў казну.

1831г. чарговы разбор шляхты, калі не пдцвярджалі запісвалі у у аднадворцы ці гараджан (10тыс чал).

1832 пры цары створ спец кам-т па справах Зах губ.. ЗАЧЫНЕНЫ Вілен ун-т.

1836г. навучанне на рус мове, польск забаронена. 1839 на Пол. Саборы ліквід уніяцтва, ператв у правасл. 1841 усе дух-ва пазбаўлена права мець зямельн уласн-ць.

15. У 1802 г. у Расіі створ Міністэр народ асветы. Школ сіст будав па прынц адзінства і пераемнасці: пераход у школу ажыц без экзам, на падст дакум аб заканчэн папярэдняй школы. Навуч аб'яўлялася бясплатным. Сістэма адукацыі: прыходскія вучылішчы з гадавым тэрмінам навучання (пачатковая школа), двухгадовыя павятовыя вучылішчы, чатырохгад гімназіі і універс. У 1828 г. быў выдадз новы статут навучаль устаноў. Замест адзінай сістэмы пераемна звязаных паміж сабой тыпаў школ, створанай паводле Статута 1804 г., уводзіліся дзве сістэмы, сфармірав па саслоўн прынцыпе: адна з іх павінна была даваць элементар адукацыю для ніж саслоўяў (прыход вучыл з 1 - 2 г навучання, затым трохгад павят вучыл), др- сярэд і выш адукацыі — пераваж для дваран (дама навучанне, сямігадовая гімназія, універсітэт). Пашыр свецкія формы адукацыі. Замест царкоўнапрыходскіх школ адкр нар вучыліш. Манастыр вучыліш пераўтварал у гімназіі. Узн прафесійныя навучальныя ўстановы. 3 к 30-х г пры гімназіях адкр агранаміч і агратэхн курсы, , а ў 1840 г. пачало дзейнічаць Горы-Горацкае земляробчае вучылішча. У 1848 г. на базе яго быў створаны Горы-Горацкі земляробчы інстытут Вышэйшую адукацыю -у Віленскім універсітэце, а пасля яго закрыцця — у Маск, Пецярб, Кіеўс універсітэтах. Наука. Навуковае беларусаз. Грыгаровіч Беларускі архіў”, Даніловіч “Летапісец Літвы і руская хроніка”, “Акты заходняй Расіі”, “Кнігі пасольльскія Вялікага княства Літоўскага”. “Гісторыя літоўскага народа” Т.Нарбут 9-тамоў, Без=Карніловіч “Гістарычныя звесткі аб знамянальных мясцінах”, Іван Насовіч “Слоўнк беларускай гаворкі”, Павел Шпілеўскі “Падарожа па Палессі і беларускім краі”і “Беларусь у характарыстычных апісаннях і фантастычных яе казках”. Яўстафій і Канстанцін Тышкевічы, Адам Кіркор.