I тµ´µмэх. Тыл баайа

1 §. Нуучча тылын кыбытыы

Саха тылын µ³рэ±эр Э.К.Пекарскайтан са±алаан лексика±а куруук бол±омто ууруллар. Ол тµмµгэр би´иги тылбыт баайа баччаа²²а диэри балачча ч³л сылдьар диэххэ с³п.

Тыл баайын харыстыырга лексика±а саха т³рµт тыла уонна киирии тыл диэн ³йд³бµл олохсуйбута улахан суолталаах. Дьон-сэргэ ону билэр, араарар буолан тылы ыраастык туттарга кы´анар. Ол да буоллар, манна билигин да±аны ыарахан элбэх, нуучча тылын сабыдыала м³лт³³б³т. Онтон а±ыйах суолу бэлиэтиэххэ с³п [Петрова Т.И., 1996. – С. 12].

1 №. Били²²и ыччат кэпсэтэр тылын-³´µн бол±ойон исти². Нууччалыы тылы кыбыппакка эрэ сахалыы этиэххэ с³п дуо?

1) Автобуска: - Толкайсы гыныма эрэ! – То±о, мин десять рублей заплати гынным дии! – Уой, манна остановите, пожалуйста. – Ручкаттан обеими руками тутус. – На следующей тµ´µ³хпµт.

2) Остолобуойга: - Очередька туру² эрэ! – То±о без очереди киирэ±ит? – Миин с чем? – Почем бу компот? – Сдачабын а±алы².

3) Кинотеатрга: - Ваще мощнай киинэ эбит. – Отстой со±ус киинэ дииллэр ээ. – Главнай актер кимий? – Убийца били актриса эбит дии.

4) ¥³рэнэр сиргэ: - Чэ, столовка±а барыахха. – Даа, суумкабын подержи-ка. – Обычно кини онно олорооччу. – Жестко аччыктаатым.

5) Олорор уопсайга: - Мин спать пошла. – Домашка о²оробун. – Крутой мииини бу´арбыккын. – Быылы протри. – Ужин бэлэм. (И.Тарабукина МИ эмтиир дьыала 1 кууру´ун устудьуонун хомуйуута).

2 №. Саха тэлэбидиэнньэтигэр дьон туттар тылын-³´µн бол±ойон исти². Маннык са²а-и²э саха тылын дьыл±атыгар туох сабыдыаллаа±ый?

Учебно-воспитательнай программаны защиталаатыбыт; кабинетнай система тубуста; трудовой лаа±ырбыт кэккэ сити´иилээх; комнатнай растениенан дьарыктанабыт; сайын µµннэрбит о±уруоппутун горячай а´ылыкка туттабыт; лаа±ыр тэрийиэхтээхпит, ону глава наслега поддержкалаабыта; круглогодичнай теплица а´ыллан µлэлиир; саамай главнайа – централизованно тэрийиэххэ; µс-тµ³рт семья кытты´ан µлэлиирэ кыайыылаах буолуо этэ… (В.Сивцев. МИ педиатрия салаатын 1 кууру´ун устудьуона «Дойдум барахсан» биэриини кэтээн истиитэ).

3 №. Били²²и икки тыллаах саха ки´итэ са²а тылы µ³скэтэригэр араас ньыма баар буолбут. Онон т³р³³бµт тылбыт атын са²алыы «тириини кэппит».

Ыччат туттар тыла (жаргон, сленг)

1) тыл ситимин оннугар -ка суффиксалаах нууччалыы тартарыылаах биир тыл оІоруу: оржаІка (Орджоникидзе болуоссата), столичка (столичнай ырыынак), общага (студент олорор уопсай дьиэтэ), миска (Кэрэ Куо), окошка (дьарык икки ардыгар быыс), пушка (национальнай библиотека), газировка (газтаах утах), вечерка («Якутск вечерний» хаґыат).

2) нууччалыы тыл оло±ор -лаа сыґыарыыны эбэн хайааґыны бэлиэтиир тыл: стреляйдаа (имнэн), предъявалаа, возникайдаа (була сатаа, буулаа), зайчиктаа (кіІµлэ/билиэтэ суох сырыт), тачкалаа (таксинан бар), шоулаа (быраа´ынньыктаа), бухайдаа (ис-аґаа, арыгылаа).

3) нууччалыы туохтуурга буол, гын к³м³ туохтууру холбоо´ун: трати гын (матайдаа), гноби гын (ата±астаа, самнар), ломайсы буол (ыарыыр-чэпчиир), теребись буолума (тµбµгµрµмэ), валяйсы буол (кµн дьарыга суох ки´и).

4) кіспµт суолталаах нууччалыы жаргон: тема (кµµлэйдээ´ин), шишка а±алаах (дуоґунастаах, баай тойон), чувиха кэллэ (кыыс), ботаник олорор (туйгуннук µ³рэнэр о±о), труба ба±айы (ку´а±ан).

5) нууччалыы тылы кылгатыы, кіспµт суолта±а туттуу: препод (учуутал), ГУК (µ³рэх кылаабынай корпуґа), КЦ (университет сынньала² киинин дьиэтэ), СРС (студент бµччµм µлэтин кµнэ), ДП 2 (Правительство 2 №-ээх дьиэтэ).

6) нууччалыы -ый, -ая сыґыарыынан бµтэр «прилагательнайдаах» сыстыы ситими биир тылынан биэрии: декреккэ барбыт (декретнэй уоппуска), курсовой суруйар (курсовой µлэ), диплом суруйар (дипломнай µлэ), академ ылбыт (академическай уоппуска), сотовайыгар эрий (сотовай телефон).

7) сахалыы олохтоох тылга нууччалыы араас суффиксаны эбии: махталитет, ынырыктивнай, боростейшн.

Бол±ойу²! Жаргон диэн биир интэриэстээх дьон б³л³±³ эрэ ³йдµµр, туттар тыла-³´³ ааттанар. Тыл кимнээх тутталларыттан к³р³н араас буолар, холобур, атыы´ыттар ж., саллааттар ж., ыччат ж., студент ж., уоруйахтар ж. о.д.а.

¥гµс µ³рэхтээх дьон жаргон уопсастыба оло±ор уонна национальнай литературнай тылга тар±анарын мэ´эйдиир, киртитэр к³стµµ бы´ыытынан сыаналыыллар. Жаргон тыл-³с култууратын т³´³ да намтатарын µрдµнэн, кэпсэтэр тыл, са²арар са²а хайа эмэ дьаптал±ата буоларын умнуллуо суохтаах.

Жаргону суруйааччылар уус-уран айымньыга герой майгытын-сигилитин, характерын арыйарга тутталлар. Оттон публицистика±а жаргону то±оостоох сиргэ кыбытыы корреспондент киэ² ара²а±а, норуокка ³йд³нµмтµ³ гына суруйарын туо´ута буолуон с³п.