13.2.1. Төхтүрүтэлиир көрүҥ

74 №. Туохтуур (тыаһы үтүктэр тыл) олоҕуттан төхтүрүйэр көрүҥү үөскэтиҥ. Холобур: Кэнниттэн ытыалаан бачыр+±аппыттара да±аны, таппатахтара быһыылааҕа... (И ХХ)

1. Тыаллаах күҥҥэ буспут сэлиэһинэй, сатала суох улахан иһиттээх кыыймыт арыылыы, дохсун-дохсуннук (долгуй). 2. Кыра ньирэйдэрин моонньуларыттан кууһа-кууһа оҕо курдук (таптаа). 3. Остуол муннугар олорор аҕам киһи, хаҥас иэдэһин ибирдэтэ-ибирдэтэ саҥаран (добдуй). 4. Кини Гай сырдык күөх көстүүмүн, үрүҥ солко соруочукатын абарбыт курдук (көр). 5. Икки киһи атаҕын тыаһа ыраахха диэри (хоочур). 6. Оччоҕо дьон кэтэһэн көрөн баран, көхсүлэрин этитэ-этитэ үлэҕэ барардыы таҥнан (хачыгыраа). (Афанасий Фёдоров. “Күөх кырыс”).

13.2.2. Тиэтэтэр көрүҥ

75 №. Тиэтэтэр көрүҥү булуҥ. Хайдах үөскүүрүн бол±ойуҥ.

1. Холлой итиччэни истэн баран, хаана дьэ ситэ оргуйда, уҥуоҕа илибирэс буола түстэ. 2. Атыыр оҕус күрдьүөттээн баран, соҕотохто буута түрдэс гынаат, супту түһэрин курдук, күтүр өстөөх кыайан хаампатахха дылы хасхаҥныыр бэйэтэ, итиччэ үлүгэр хапсаҕайы хантан булан ылбыта эбитэ буолла, били икки ардыгар бурдугун сиксийэ турар сордооххо ойон кэлбитэ баар буола оҕуста. (Амма Аччыгыйа. “Балаҕан иһигэр”).

76 №. Тиэтэтэр көрүҥнээх туохтуур-кэпсиирэни ситэрэн ааҕыҥ. -махтаа, -бахтаа сыһыарыынан үөскэтэргитин умнумаҥ.

1. Наум Петрович бөппүрүөскэтин иҥсэлээхтик (обор). 2. Никонор улаханнык саҥарбытыттан сылайан өрүтэ (тыын). 3. Иван, сирэйэ чоххо баттаабыт курдук буолан, тарбаҕынан буору (хаһый). 4. Трактор киһитин санаатын өтө сэрэйэр курдук, суостаахтык дьигиһийэр, күүскэ (дьүккүй). 5. Онуоха суотчут симириктиирэ ордук хойдор, кубарыйбыт сонун сиэптэрин (хастын). 6. Всеволод Николаевич тохтуу түстэ, көхсүн этиттэ, уҥа ытыһынан сүүһүн (имэрин, ыл). (Софр. Д. СТТ). 7. Онтон икки кулгааҕа, мэктиэтигэр тыс-тыс тыаһаан ыла-ыла, бүрүтэ (ыл) хам (тутун, кэбис). (ЭЭ Х).

13.2.3. Кылгыыр көрүҥ

77 №. Кылгыыр көрүҥнээх холбуу кэпсиирэлээх этиини ситэрэн аа±ы².

1. Үүтээн хаҥас өттүгэр баар суорба таас кэннигэр туох эрэ ... (гын) (Д К). 2. Эмээхсин Сэмэнчик сигэммититтэн эргиллэн өрө имэрийэн баран, сыллаан ... (гын, ыл). 3. Атахтара уйбакка суол чигдитигэр ... (гын, олор, түс) (И ХХ). 4. Өстөөҕүн сирэйигэр силлээн ... (гын). 5. Ол аайы Иван Максимович, оройго оҕустарбыт оҕолуу ... (гын, түс). (НБ ДьККД). 6. – Манна... Кинилэр билбэт сирдээхтэр, (кэл, тарт). (ДТ ККХ).. 7. Эн мин уҥа өттүбэр чокуурдаах бинтиэпкэҕин туппутунан баар (буол, оҕус) (АФ У).

Туһан: барыс, лах, ньыкыс, пал, сык.

13.2.4. Саҕалыыр көрүҥ

78 №. Саҕалыыр көрүҥнээх этиини ситэрэн суруйу².

1. ... били маанылаах сиэн оҕолоро мэник харахтарын (дьэргэт, бык, кэл). 2. Хачыгыр көһүйбүт көхсүгэр тоттук оҕо сутуруга (битий, бар). 3. Онтон Хачыгыр харахтарыттан кыымнар (бырдаҥалаа, түс). 4. ... Бачыгыратар Баһылай, кыламмытынан ыстанан кэлэн, өрө көрө (түс, бар) хара быарга (тиҥилэхтээ, кэбис). 5. Хачыгыр иҥиир-ситиитэ (тарт, кэбис) өрө (тэй, түс) нусхас (гын). 6. Ыт буоллаҕына киһи мэйиитигэр хатаныах курдук сып-сытыытык (часкый, түс) баҕалыы, түөһүнэн (сыыл, хаал). (Эрилик Эристиин. “Хачыгыр”).