1. Булт-алт
Нууччалыы µ³рµйэх |
Туруору тылбаас |
Сахалыы µ³рµйэх |
Охота на зайцев Загнать зайцев |
Куобахха бултаа´ын Куоба±ы кµрэтии |
Куобах булда Куобах кµрэ±э |
Рыбный лов |
Балыкка бултаа´ын |
Балык булда |
Ловить рыбу неводом |
Му²халаа´ын |
Му²ха |
Стрелять на уток |
Кустаа´ын, ку´у ытыы |
Сааскы ытыы, кустуу барыы |
|
Силки (на уток) |
|
Куска тиргэ иитэр |
|
Петлю (на зайца) |
|
Куобахха ту´ах иитэр |
Ставит |
Капкан (на волка, лису, песца) |
уурар |
Б³р³±³ ... сохсо иитэр |
|
Самострел (на лося, медведя) |
|
Тайахха ... айа тардар |
|
Верши (на карасей, гольяна) |
быра±ар |
Собо±о ... туулуур/туу угар |
Билэ±ин дуо?
1. Собо(то) – хатырыктаа, µ³л, µт, µ³стээ, и´ин ороо, мииннээ, ы´аарылаа, у²уо±ун ыл±аа, истэ±ин уур; лыыбырар.
2. Куобах(та) – сµл, астаа, эттээ, буутун араар, и´ин хайыт, ороо, бµ³рµн/быарын/сµрэ±ин µтэн сиэ.
3. Кус(та) - µргээ, эттээ * моомууттас
баай
(плести)
И
лим(нэ) абырахтаа
(чинить)
(сеть) µт (закидывать)
2. ¥лэ-хамнас
Нууччалыы µ³рµйэх |
Туруору тылбаас |
Сахалыы µ³рµйэх |
||
2.1. Дьиэ ис-тас µлэтэ (кы´ын) |
||||
|
Хаар ыраастыыр, тµ´эрэр |
Хаар кµрдьэр |
||
2. Колоть лед |
Муус кыралыыр |
Муус к³й³р |
||
3.Колоть/сложить дрова, занести поленья в помещенье Рубить/тесать дерево |
Мас мастыыр, саа´ылыыр, киллэрэр |
Мас хайытар/кыстыыр, са´аан туруорар
Мас кэрдэр/суорар |
||
4.Щепать лучину |
Тымтык хайытар |
Тымтык тыырар |
||
|
Ойбон дь³л³р, о²орор |
Ойбон алларар |
||
Закрыть задвижку печи Чистить печь от золы Отделывать печь |
О´ох оттор |
Уот оттор, күөдьүтэр Оһох сабар Күл баһар Оһох сыбыыр |
||
|
Идэһэ өлөрөр |
Идэһэ сиир |
||
|
|
Хотон сыбыыр |
||
|
Дал ыраастыыр |
Дал харбыыр |
||
|
|
Түннүк хайар |
||
|
Дьиэ өрөмүөннүүр |
Дьиэ сэлбийэр |
||
|
|
Муус ылар |
||
|
|
Сүөһү уулатар |
||
2.2. От µлэтэ |
||||
|
Оттоо´ун |
От µлэтэ |
||
|
От оттуур |
От охсор |
||
|
|
Оту кэбис |
||
|
От µ³´э тахсан туран, кыдама´ыт бугулун ата±ынан тэпсэр |
Оту тµстээ |
||
|
От кыраабыллыыр |
От мунньар, харбыыр |
||
|
Бугул на´ыылкалыыр |
Бугул та´ар, тµгэ±э харбыыр |
||
|
Бугуллары µ³лэн ылан, биир сиргэ мунньуу |
Кыдамалыыр |
||
|
От а±алар |
От тиэйэр |
||
2.3. Кµ´µ²²µ тµбµк |
||||
|
Отон, тэллэй хомуйар |
Отоннуур, хапта±астыыр, моонньо±оннуур, дьэдьэнниир, сугуннуур... тэллэйдиир |
||
|
Отон сиппит |
Отон буспут |
||
|
Дьэдьэнтэн барыанньа |
Барыанньа буһарар Дьэдьэн барыанньа(та) |
||
|
|
Огурсу туу´уур |
||
|
|
Хортуоппуй олордор Хортуоппуй хостуур |
||
|
|
|
|
||
|
|
|
|
||
2.4. Иис-кµµс |
||||
Нууччалыы µ³рµйэх |
Туруору тылбаас |
Сахалыы µ³рµйэх |
||
Шьет одежду |
Та²ас тигэр |
Иистэнэр |
||
Делает вышивку Вышивает бисером Плетет бисер |
О´уор тигэр
|
О´уор анньар О±уруо анньар Хоруоҥка тиһэр |
||
Ставит заплатку |
Абырах уурар |
Абырахтыыр |
||
Кроет по образцу |
Киэбинэн кырыйар |
Киэбинэн бы´ар |
||
£йг³р хатаа:
Ч
эйдэ
кипятить чай
М
ииннэ
(кµ³стэ) ³р варить суп
Салабаарда ставить самовар
Б
аттах заплетать
косу
Т
уу ³р(³р) плести
вершу
Та²ас прясть пряжу
13 №. Тыл µ³рµйэ±ин с³пк³ дьµ³рэлээ². Таблицанан сирдэти².
I. Ас-µ³л: алаадьы, собо, миин, суорат, кымыс, эт, тиэстэ, сµ³гэй, чэй, (то²) балык.
Ту´ан: µ³стээ, бµрµй, кут, астаа, кээс, та´аар, хотор, иирт, ³р, кыс.
II. Булт-алт: куобах, кус, эт, собо, хаан, ис, харын, э´э, б³р³, тайах.
Ту´ан: µ³л, сохсото иит, µргээ, ту´ахтаа, айата тарт, сµл, эттээ, хастаа, ырыт, кут.
III. ¥лэ-хамнас: муоста, муус, ойбон, от, мас, тиэргэн, хаар, ынах, са´аан, суол.
Ту´ан: аллар, солоо, сиппий, туруор, кэрт, тиэй, кµрт, бас, ыа, к³й.
14 №. Тыл µ³рµйэ±ин кэ´эр тµбэлтэни к³нн³рµ².
1. Кыыс ма²ан солко та²аска о´уор тигэ олороро. 2. Биир ыстакаан буспут ууга чайнай ньуоска саахар кутабыт. 3. Байбал атын µрдµгэр олордо. 4. Ийэтэ о±ото оттомо суохтук бы´ыыланарын к³р³н м³±³р. 5. Сарсыардаа²²ы сибиэ´эй салгын хос и´ин толордо. 6. Олус итии кµннэр турдулар, онон от µµнµµтэ м³лт³х. 7. Уол а±атыныын илимнэрин уура киирдилэр. 8. Холорук ытыйбытын курдук кµ³рэ-ла²кы оттоох-мастаах сиргэ кэллибит. 9. Быйыл э´э мэнээгэ элбээн, кэтэх ыал сµ³´µлэрин сиэбит. 10. Утуйан хаалан автобуспар хойутаатым.
15 №. Нууччалыы тутуллаах этиини сахатыты².
1. Буспут кирпииччэни ньирэйдэр салаан сииллэр. 2. Эккэ анаммыт ыччат сµ³´µнµ уу´атар сорук турар. 3. Бастаан т³рµµллэригэр э´э о±олоро к³рб³т буолаллар, онтон ый буолаат к³р³н кэлэллэр. 4. 1993 с. П.А.Ойуунускай ы´ыа±ар ма²найгы хомуспут о²орбутум. 5. Манна сµ³´µ сыстыганнаах ыарыыларын утары µлэлээбитим. 6. Дойдубар кэлэн баран, ол тигиибин сал±аабытым. 7. Күһүҥҥү быыстала суох ардахтаах күннэргэ ырыа айарбын сөбүлүүбүн. 8. Валера илэ олоххо массыына ыытар ба±а санаатын толордо±о.
Туһан: дьиҥ, ииспин, охсубутум, сиппэрэҥ, субай, умайбыт, харахтаналлар, эмтээбитим.