13 §. Туохтууру туттуу

Саха тылыгар туохтуур – саамай элбэх халыыптаах, киэ²ник туттуллар са²а чаа´а. ² Ол ту´унан Лев Толстой: «Движение и его выражение – глагол – являются основой языка. Найти верный глагол для фразы – это значит дать движение фразе», - диэн суруйан турар.

Саха тылыгар туохтуур араас халыыба саамай элбэхтик кэпсэтии тылыгар уонна уус-уран истиилгэ туттуллар. Оттон дьыала уонна наука истиилэ ааттыыр айылгылаах буолан, олохсуйбут биир халыыптаах туохтуур туттуллар.

Саха тылын туохтуура нуучча тылын кытта тэ²ниир буоллахха, ту´аайыытын, киэбин, к³рµ²µн ахсаана элбэ±инэн уонна µ³скµµр ньыматынан лаппа баай.

13.1. Туохтуур араас халыыбын туттуу

Туохтуур ис хо´оонунан µс б³л³хх³ арахсар: 1) хайаа´ыны, туругу бэлиэтиир (бар, сµµр, сыт, ытаа, улаат, таптаа); 2) тыа´ы µтµктэр (лы²кынаа, лис-лис гын, даах диэ, бабыгыраа); 3) дьµ´µннµµр (баллай, сыллай, хапсы²наа).

Кэпсэтии тылыгар туохтуур бу µс к³рµ²э араас халыыпка уларыйан туттуллар: 1) к³рµ² (са±алыыр, у´уур, кылгыыр, тµмµктµµр, т³хт³рµтэр, тиэтэтэр); 2) киэп (кэпсиир, соруйар, сэрэтэр, болдьуур, бигэргэтэр, буолуон с³пт³³х, буола илик, µгэс); ту´аайыы (т³рµт, дьа´айар, бэйэни, холбуу); буолар-буолбат форма (бар/барыма); атаахтатар форма (бараахтаа); ханыылаан этии (барар-кэлэр), хо´улаан этии (к³р³-к³р³ к³рб³т³±³), эбиискэ араа´ын кытта (сылдьыбыттаа±а эбитэ µ´µ).

70 №. Туохтууру булу². Халыыбын бы´аары².

Бол±ойу²! Кэпсэтии тылыгар туохтуур хайаа´ыны бэлиэтиирин тэ²э, туох эмэ сыалы-соругу, нааданы сити´эргэ туттуллар. Холобур: Бала±антан балык туутун а±ала тарт. Бу холобурга хайаа´ын-туохтуур соруйар киэбэ, буолар формата са²арааччы истэр ки´иэхэ наадатын этэрин, ону кини толоруохтаа±ын бэлиэтиир. Хайаа´ын тµргэнник о²о´уллуохтаа±ын тиэтэтэр к³рµ² биэрэр.

1. - Маайа, барса±ын дуу, суох дуу? Иккиттэн биирин эт. – Баай кулуба а±абыт, хайыаххыный, ыал хамначчыта ки´ини кµтµ³тµм дииргиттэн саатан эрдэ±и²… Мин итинник а±аттан т³р³³бµппµттэн дьонтон саатыы´ыкпын… Таптыыр кэргэммиттэн, о±обуттан ханна да барбаппын! – Оччо±о би´игини ха´ан да дьонноохпун диир буолаайа±ын! – Суох, дьонноохпун диэм суо±а! (Н. Якутскай. «Т³лк³).

2. – До±оор, мин ыарыйдым ээ. Сатаан µлэлиэ суохпун. Дьиэбэр тахсыы´ыкпын. – Эн бу ыксалга кэлэн т³р³³н сµ³кэнээри сылдьыбыты² дуо. Ол-бу буолума! Оппутун бу и´эр ардах харыстыа дуо?! (Амма Аччыгыйа. «Сааскы кэм»)

3. – Хайдах эн к³рд³рб³ккµн? Оттон мин эйиэхэ к³рд³р³бµн дии. – Лээбиргии олорума. – Хайдах?.. К³рд³рсµ³х буолбуппут буолбат дуо? – Лээбиргээмэ диибин дии. – До±оттоор, эти´имэ² эрэ… Бэрээдэктээх дьон буолбат этигит дуо? (Кµндэ. «Хаарты´ыттар»).

13.2. Туохтуур к³рµ²µн туттуу

Саха тылыгар туохтуур ураты баай көрүҥнээх. Нуучча тылыгар туохтуур икки көрүҥүн (совершенный и несовершенный вид) араарар эбит буоллахтарына, саха тылыгар туохтуур алта көрүҥэ баарын бэлиэтииллэр. Онон көрүҥ категорията хайааһын хайдах быһыылаахтык оҥоһулларын (тэтимин, хатыланарын, быстаҕын, уһуурун, салҕанарын, түмүктэнэрин көрдөрөр.

Саха тылыгар туохтуур к³рµ²µн анаан чинчийбит Манчурина Л.Е. бэлиэтииринэн, туохтуур көрүҥэ урут буолан ааспыты «тилиннэрэн» көрдөрөр сэһэргиир истиил биир этигэн ньымата буолар.

Саха тылыгар көрүҥ икки ньыманан үөскүүр: сыһыарыы көмөтүнэн уонна икки тыл холбоһугунан (аттарыы ньыматынан). Сэдэхтик икки ньыма холбуу туттуллуон сөп [Филиппов Г.Г., Винокуров И.П. Саха тыла. Лексика. Фонетика. Морфология. – Дьокуускай, 1996. - С. 118].

арааһа	халыыба	суолтата
Төхтүрүтэлиир	-ыалаа, -ыахтаа, -ыаккалаа, -таа, -талаа, -ыталаа, -ыгыраа, -дьыгынаа, хатылаан этии+гын, -гыр гын, -лдьый, -рдаа, -хаччый, -аахайдаа, -рый, -лый, -чый, хатылаан туттуу+гын	Хат-хат, үрүт үрдүгэр, утуу-субуу төхтөрүйэн буолар хайааһын
Тиэтэтэр	-махтаа, -а оҕус, -а тарт	Тэтимнээхтик, түргэнник, күүскэ буолар хайааһын
Саҕалыыр	-ан эр, -ан бар, -бытынан бар, -ан кэл, -ан тур	Саҥардыы саҕаланан эрэр хайааһын
Уһуур	-таа, -ыытаа, -ылаа, -ынаа, -гыраа, -дьугураа, -дьугунаа, -аар, -аарый, -лаарый, -даарый, -аарайдаа, -аакайдаа, -ыҥнаа, -ан ис, -а/-ы тур, -а/-ы сырыт	Уһуннук биир күдьүс эбэтэр бытааннык уһуннук буолар хайааһын
Кылгыыр	Биир тыас+диэ (гын) -с, -к, -х гын, -а/-ы түс, -а/-ыы оҕус, -ан эр, -ан ыл	Быстах, кылгас кэмҥэ соһуччу буолан бүтэр хайааһын
Түмүктүүр	-ан кэбис, -ан хаал, -ан биэр	Хайааһын буолан бүппүт, түмүктэммит

Көрүҥ халыыба тэтимнээх, эрчимнээх хайааһыны кыайа-хото тутан көрдөрөр, киһи хас хамсаныытын, санаабыт санаатын дэгэтин ситэри-хотору сиһилээн этэр буолан, хайааһыны ойуулуурга олус бэргэн чуолкай ньыма буолар [Ийэ тылбыт этигэн кэрэтэ. Анал та´аарыы 7 №-рэ. – Дьокуускай, 2002. - С. 22].

Төһөнөн элбэх көрүҥ халыыба сэргэстэһэ турар да, соччонон хайааһын ойуулуур кыаҕа, тэтимэ улаатан иһэр. Холобур, Далан “Тулаайах оҕо” романыгар икки-үс, түөрт сэдэхтик биэс тылга тиийэ сэргэстэһэ туруоран олус бэргэн, чаҕылхай хайааһыннары оҥорор эбит [Саха тыла: уус-уран истиил. Научнай ыстатыйа хомуурунньуга. 2-с та´аарыы. – Дьокуускай, 2006. - С. 39].

71 №. Туохтуур көрүҥүн быһаарыҥ. Биирдии тыл эбиллэн истэҕин аайы хамсаныы туох дэгэттэнэрин толкуйдааҥ.

Икки тыллаах көрүҥ халыыба: туран кэллэ, олоро түстэ, туора тэйдэ, баран хаалла, к³т³±³н тахсыбыта, көмөлөһөн барбыта.

Үс тыллаах көрүҥ халыыба: түрүтэ тардан ылбыта, супту одуулаан олороро, өрө хабылла түспүтэ.

Түөрт-биэс тыллаах көрүҥ халыыба: чиккэс гына тура эккирээбитэ, бэрикис гына олоро биэрбитэ, кылап гына көрөн ылбыта, лэс гына быһа ыстаммыта.

72 №. Кэрчиги болҕойон ааҕыҥ. Туохтуур ханнык көрүҥэ туттулларын быһаарыҥ. Тиэкис истиилигэр туох суолталааҕын толкуйдааҥ.

1. Ол сылдьан эмискэ Мэҥэ бэрдэ Лөкөө Модун утарсааччытыгар сыста түһээт, өттүгэр мииннэрэн өрө мөхтөрөн, быраҕан кууһуннарбыта. 2. Онуоха Бэрт Хара суҥ дүлүҥ курдук сулбу көтөн, мүччү түһэн биэрбитэ. 3. Бороҕоттор үөрэн уһуутаһа түспүттэрэ. 4. Дьон хаһыытыттан санаата көтөҕүллэн, Лөкөө Модун Бэрт Хараҕа сыбан киирэн, икки өттүнэн быраҕан кууһурҕаппыта. 5. Киһитэ сылбырҕатык, сыыдамнык аһара көтөн испитэ. 6. Ол сылдьан Бэрт Хара быччыҥ-быччыҥнара быыппаста түһээт, соҕотохто Лөкөө Модун икки атаҕын икки ардыттан – самаҕын туорайыттан баһан ылбыта, өрө ытыйан таһаараат, төбөтүн оройунан эһэн кэбиспитэ. 7. Онуоха киһитэ илиитэ-атаҕа адаарыйбытынан тиийэн, күөх кырыска ньиччи түспүтэ. (Далан. “Тыгын Дархан”).

73 №. 4-5-тии чилиэннээх көрүҥ халыыбын үөскэтиҥ. Хамсаныы тэтимин болҕойуҥ.

1. Киллэрэн иһэн, биир саллаат лаа луоһунан көхсүгэ (ас) Мотуоһа муостаҕа тиийэн “сар” (гын) дэлби (түс, талбаар, уҥ, сыт). 2. Тобулаарап пистолетын хаатыттан сулбу (тар, ыл, сүүр, тиий) Мотуоһа сүүһүгэр (тирээ, бар, ыххай) тоҕо (ыстан). (ЭЭ КО). 3. Ньоҕорук дэлби (ыстан, тур) да, көхөҕө (ыйаа, тур) көмүс эрдэһин уктаах кыл дөйбүүрү сулбу (тарт, ыл), кыл диэки өттүнэн (тут), Уйбаан Дууһаны угунан (сырбат). 4. Ньоҕорук Ньукулай (эргилин, көр, түс, бар), хаһааҥҥыттан эмэ өстөөҕүн көрбүт курдук, ыыстыйбыт араҕас хаана (дьэбидий, гын, түс). (ЭЭ УД). 5. ... оҕонньор арыгытын түөрэ (ис, кэбис, бар), аһыырҕатан ньамас (гын), сирэйин мырдыччы (тутун, тур) кыыска илии (тутус, сыбдый, кэл). 6. ... эмээхсин (тур), уот анньар маһы сулбу (тарт, ыл): “Чэ, таҕыс, таҕыс!” – диэн кэннинэн ааны (ас, таһаар, кэбис) (СҮө).