14 §. Аат туохтууру туттуу

Аат туохтуур саха тылыгар араас формалаах, элбэх синтаксическай функциялаах, биир күүскэ сайдыбыт категория буолар. Билигин нуучча тылын сабыдыалынан аат туохтуур туттуллара өссө кэҥээн иһэрэ тута көстөр.

Аат туохтуур билиҥҥи уларыйыыта саха тылын байытар эрэ буолбатах. Аат туохтуур үгүс өттүгэр тыл атын грамматическай форматын солбуйар, үтүрүйэр. Ол түмүгэр тыл уһуур, этии өйдүүргэ ыарахан, истэргэ, саҥарарга олурҕа буолар, эстетиката мөлтүүр [Петрова Т.И., 1996. - С. 80].

90 №. Аат туохтууру сыыһа туттар түбэлтэни көннөрүҥ.

Бол±ойу²! Билиҥҥи саха тылыгар аат туохтууру даҕааһын аат оннугар тутталлар.

1. Тоҥоруллубут балык хараллыыта сайын уустугурар. 2. Саха сиригэр туһаныллар баай хостонор сирдэрэ өссө да элбэх буолуохтаах. 3. Парчаттан тигиллибит, араас оҕуруонан, бисерынан киэргэтиллибит таҥас сиэдэрэйдик көстөрүн үгүс көрөөччү кэрэхсээтэ. 4. Харыйа маһынан тутуллубут сайыҥҥы ураһа ыһыахтыыр сир аайы баар буолла. 5. Саха сирин саамай кэрэ Куотугар бриллиант кыбытыллыбыт бастыҥаны кэтэрдиэхтэрэ. 6. Өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы иитиллибит саа хаата суох ыскаап кэннигэр истиэнэҕэ өйөнөн турбут. 7. Дэхсилэммит суолунан айаннаан истибит.

91 №. Атынтан туһаайыылаах үөскээбит аат туохтууру төрүт туһаайыынан солбуйуҥ. Хайата ордук үчүгэйдик иһиллэрин сыаналааҥ.

(Хатарыллыбыт-хаппыт) сэбирдэх, (үөлүллүбүт-үөлбүт) собо, (чэпчэтиллибит-чэпчэки) сыана, атыыга (таһаарыллыбыт-тахсыбыт) бородууксуйа, (бэчээттэниллибит-бэчээттэммит) үлэ, (устуллубут-уһуллубут) киинэ, (көтүтүллүбүт-көппүт) дорҕоон, (туһаныллыбыт-туһаммыт) литература, (түҥэтиллибит-түҥэтик) сир, (сөҥөрдүллүбүт-сөҥмүт) суурадаһын, (олохтонуллубут-олохтоммут) бэрээдэк.

92 №. Аат туохтууру сыһыат туохтуурунан солбуйуҥ. Этии истиилэ уларыйда дуо? Холобур: Сөптөөх диагноһы туруортарбыт ыарыһах үтүөрэр эрэлэ улаатта. – Ыарыһах сөптөөх диагноһы туруортаран, үтүөрэр эрэлэ улаатта.

1. Олимпийскай оонньууларга кыттыбыт спортсменнарбыт кыайан-хотон кэллилэр. 2. Тууһаммыт огурсуну сөрүүн, хараҥа сиргэ ууруллар. 3. Теркаламмыт чесногу уонна ирбит ынах арыытын ветчина±ытыгар кутан булкуйу². 4. Кыыс суруйа олорор остуолуттан туран кэллэ. 5. Чинчийэр лаборатория көҥүлүн ылбыт саҥа препарат атыыга таҕыста. 6. Быыбар түмүгүнэн элбэх куолаһы ылбыт депутатка кандидат эрэлэ улаатта.

93 №. Этиигэ наада буолбат аат туохтууру көҕүрэтэн аа±ы².

Бол±ойу²! Дьыала истиилигэр туттуллар аат туохтуур быһаарыы сүрүн истиилгэ онто да суох өйдөнөр. Холобур: Кµнµс быра±ыллыбыт ³т³хх³ тохтоон чэйдээтибит.

I. 1. “Дантист” стоматологическай клиника толорор өҥөтүн сыаната атыттардааҕар ыарахан. 2. Республикаҕа табаҕы утарыыга анаммыт күн бэлиэтэнэр. 3. Бу ыытыллыбыт конференцияҕа студеннар, аспираннар, институт үлэһиттэрэ, учуонайдар кыттыыны ылыахтара. 4. Көрөөччүлэрбит биэрбит ыйытыыларыгар аһаҕас эфир нөҥүө эппиэттиибит. 5. Табаар барыта быһыллыбыт сөптөөх сыананан атыыга тахсар. 6. Быйыл тэриллибит “Азия оҕолоро” IV спортивнай оонньуулар үрдүк таһымнаахтык бардылар.

II. 1. Айыл±а а±алар кµµтµллµбэтэх алдьархайа мэ´эйдээтэ. 2. Бу буолбут мунньахха тыа µлэ´иттэрэ сырыттылар. 3. Фирма толорор ³²³тµн сыаната т³´³ эмэ чэпчэки. 4. Кэтэх ха´аайыстыбалар кµµстэринэн о²о´уллубут бородууксуйаны батарыы кээмэйэ. 5. Чечня сэриитигэр сылдьыбыт уолаттар тустарынан суруллубут кинигэ та±ыста. 6. Саха аһыгар туттуллар тума арааһа элбэх.

94 №. -аа´ын, -ыы сы´ыарыынан µ³скээбит аат тылы булан, аат туохтуурунан солбуйу². Этии истиилэ уларыйда дуо?

I. 1. Тыа ха´аайыстыбатын производствотын сайыннарыыга µп-харчы тиийбэт. 2. Е.А.Борисов, А.И.Степанов былааннарын олоххо киллэриигэ к³м³л³´³р санаа баара. 3. Ветераннары дьиэнэн хааччыйыыга бол±омто син кµµ´µрбµт курдук. 4. Быыбардааччылар испии´эктэрин чуолкайдаа´ы²²а µлэ са±аланна. 5. Сэллиги ³р кэм эмтээ´и²²э химиятерапияны туттууга наадалаах бактериялар ³л³лл³р. 6. Помидоры бу´арыы уонна кэнсиэрбэлээ´ин ликопины алдьаппат.

II. 1. Ити клеткалар ситиилэригэр, төрµөх ийэ и´игэр улаатыытыгар, µµт µөскээ´инигэр наадалаах. 2. Микроорганизмнар а´ылык бу´уутугар кыттыыны ылаллар. 3. Сµө´µнµ интенсивнэйдик иитэн төлө´µтµµгэ кини боруодата, атыннык эттэххэ, хаанын уратыта эмиэ оруоллаах. 4. Сыалар сµө´µгэ этэ-хаана сөптөөхтµк сайдыытыгар, энергия µөскээ´инигэр наадалаахтар. 5. Симменталлар группаларын төлө´µйµµлэрин тэтимэ намтаабыт. 6. Сайылыктаа´ыны кµµскэ тэнитэн, бородууксуйа о²о´уллуутун, ороскуотун биллэрдик аччатар и´ин µлэлээн бары´ы киллэрэр и´ин дьулу´уохтаахпыт. («Илгэ» сурунаалтан).

95 №. ¥³скээбит аат тылы аат туохтуурдаах аттарыы халыыбынан солбуйан суруйу². Холобур: Дьахталларга ыттар саба тµ´µµлэрэ баар эбит. – Дьахталларга ыттар саба тµ´эр тµбэлтэлэрэ баар эбит.

1. Былыргы сахалар тимир у´аарыытын ньыматын билэллэрэ. 2. Опытнай учаастакка хапта±ас, моонньо±он µµнµµтµн чинчийэбит. 3. Синоптиктар кµн-дьыл уларыйыытын кэтээн к³р³лл³р. 4. Сааны дьиэ±э тута-харайа сылдьыыга кытаанах быраабыла баар. 5. Бу тэрилтэлэр ыарыы тар±аныытын кэтииллэр. 6. Инбэлиит о±олору атах та²а´ын о²орууга µ³рэтэр. 7. Айанньыт Германия±а бара сылдьыытын сэ´эргээтэ.