- •Практическай дьарык матырыйаала
- •Ааптардар:
- •И¤инээ¡итэ:
- •I тµ´µмэх. Тыл баайа
- •1 §. Нуучча тылын кыбытыы
- •2 §. Тыл суолтатын бутуйуу
- •3 §. Ордук тыл
- •4 §. Литературнай нуорманы кэ´ии
- •5 §. Тыл µ³рµйэ±ин уларытыы
- •1. Булт-алт
- •II тµ´µмэх. Кырамаатыка
- •6 §. ¥³Скээбит аат тылы туттуу
- •7 §. Тардыылаах аат тылы туттуу
- •8 §. Элбэх ахсаан халыыбын туттуу
- •9 §. Сахалыы тµ´µк халыыбын уларытыы
- •Судургу тµ´µктээ´ин
- •Тардыылаах тµ´µктээ´ин
- •10 §. Солбуйар ааты туттуу
- •11 §. Да±аа´ын ааты туттуу
- •12 §. Ахсаан ааты туттуу
- •13 §. Туохтууру туттуу
- •13.1. Туохтуур араас халыыбын туттуу
- •13.2. Туохтуур к³рµ²µн туттуу
- •13.2.1. Төхтүрүтэлиир көрүҥ
- •13.2.2. Тиэтэтэр көрүҥ
- •13.2.3. Кылгыыр көрүҥ
- •13.2.4. Саҕалыыр көрүҥ
- •13.3. Туохтуур атаахтатар халыыбын туттуу
- •13.4. Туохтуур ту´аайыытын туттуу
- •13.5. Буолуохтаах хайаа´ын киэбин туттуу
- •13.6. Туохтуур кэпсиирэни туттуу
- •14 §. Аат туохтууру туттуу
- •15 §. Сы´ыат туохтууру туттуу
- •16 §. Ситим тылы туттуу
- •17 §. Дь³´µ³лµ туттуу
- •III тµ´µмэх. Сиинтэксис
- •18 §. Этии тутаах чилиэнэ. Ту´аан, кэпсиирэ миэстэтэ
- •18.1. Ту´аан миэстэтэ
- •18.2. Кэпсиирэ миэстэтэ
- •19 §. Этии ойо±ос чилиэнэ. Бы´аарыы, толоруу, си´илии миэстэтэ
- •19.1. Бы´аарыы миэстэтэ
- •19.2. Толоруу миэстэтэ
- •19.3. Си´илии миэстэтэ
- •19.4. Тема-рема
- •19.5. Этиигэ ыйытар тыл миэстэтэ
- •20 §. Сурук бэлиэтин туттуу
- •IV тµ´µмэх. Устудьуон б¥чч¥м ¥лэтэ
- •И¢мит билиини бэрэбиэркэлиир тиэс
15 §. Сы´ыат туохтууру туттуу
96 №. Сы´ыат туохтууру с³пк³ туттан этиини ааҕы². Холобур: Аны санаатахха, эдэр буоламмыт туохтан да толлубат, мээнэ санаарҕаабат этибит. - … эдэр буолан онн.
Бол±ойу²! Сы´ыат туохтуур хамсаныы тэтимин к³рд³р³р кэпсэтии тылыгар туттуллар саамай табыгастаах халыып буолар. Саха тылыгар сы´ыат туохтуур сирэйинэн, ахсаанынан уларыппакка туттуллар.
1. Быраа´ынньык ахсын ы²ыраннар, эрдэ ыал буолбут дьонунан алгыс этиттэрэллэрэ. 2. Андаатары тыыннаахтыы тутаннар Халыма э²эр µ³скэппиттэрэ. 3. Ийэлэр сиэннэрин к³р³нн³р оҕолорун инники кэскиллэрин о²орсоллор. 4. Убайдарым, эдьиийдэрим математикаҕа кыахтаах буоланнар, мин эмиэ ол эйгэҕэ оҕо эрдэхпиттэн чуга´ым. 5. Дьонум саастарын тухары сµ³´µ иитиитинэн дьарыктаммыт буоланнар, би´иги эмиэ кыылга-сµ³лгэ сыстаҕаспыт.
97 №. Сы´ыат туохтууру булу². Ханнык тµбэлтэ±э сирэй, ахсаан сы´ыарыытын ылынарын ³йд³³н к³рµ². Бы´аары².
I. Туундара куйаарын тымырын була²²ын,
Толбонноох баайдарын тµмµгэ буола²²ын,
Сахаада² саргытын кµлµµ´µн тута²²ын
Сандааран тура±ын, Якутскай куоратым!
(Илья Ча±ыл±ан. «Якутскай куорат»)
II. 1. Ол биһиги тотурҕааммыт тордурҕаспыппыт диэхтээн… 2. Мин хас сыл аайы эйиэхэҕэ туспа диэн ааттаан кэлээри гына-гынабын, улаатымсыйан быһа сытыйаммын, мин бэйэлээх урутаан тоҥхойуом дуо диэммин, туой тардыахтанан хаалар этим. 3. Мин даҕаны сайын эйэлэһэ диэн ааттааммын, эйиэхэҕэ чопчу туһулаан, аат-ааттаан кэлэн бараммын (эһиги хаһыа да буолаҥҥыт дьиэ күлүгэр олороргут), эн урут кэпсэппэтэҕиҥ иһин, атын сиртэн иһэр курдук туттаммын, дьиэбэр төннүбүтүм. 4. Бу туох гынаарыбыт иирсибит-баайсыбыт баҕайыларбытый даа. (Реас Кулаковскай).
¥³скээбит сы´ыат |
Сы´ыат туохтуур |
Киэн туттунуулаахтык кэпсээтэ |
Киэн туттан |
Тапталлаахтык ааттыыра |
Таптаан ааттыыра |
Убаастабыллаахтык сы´ыанна´ар |
Убаастаан сы´ыанна´ар |
Ытыктабыллаахтык ааттыыллар |
Ытыктаан ааттыыллар |
Сэнэбиллээхтик к³р³р |
Сэнии к³р³р |
Болҕомтолоохтук ааҕы² |
Болҕойон ааҕы² |
Сатабыллаахтык к³рд³рбµт |
Сатаан к³рд³рбµт |
Ордуктук саныыр |
Ордук саныыр |
Итэҕэтиилээхтик арыйар |
Ки´и итэҕэйиэн курдук арыйар |
98 №. Бэлиэтэммит тылы сы´ыат туохтуурунан солбуйан аа±ы². Этии истиилэ хайдах уларыйарын эти².
1. Билигин оруобуна кµн му²утуурдук кылгыыр кэмэ. 2. Бу тымныы-туман кэм²э суолга сэрэхтээхтик сылдьар наада. 3. Ити боппуруо´у би´иги дьаныардаахтык туруорсабыт. 4. Айыл±а дьикти кэрэ к³стµµлэрин дири² иэйиилээхтик кэпсиир. 5. Ийэ айыл±абытыгар харыстабыллаахтык сы´ыанна´ы². 6. Уус тарбахтаах буолан, µрµ² к³мµс юбилейнай мэтээл дизайнын тупса±айдык о²ордо±о…
99 №. ¥³скээбит сы´ыаты с³пт³³х халыыбынан солбуйу². Сы´ыарыы эбиллэрэ наада дуо?
1. Андрей билигин к³²µллµк айар худуо´унньук бы´ыытынан биллэр. 2. Кириисис сабардаан, дьон атыыла´ар дьо±ура биллэрдик намтаата. 3. Быраа´ынньыгы µ³рµµлээхтик а´ыы тµгэнин к³р³±µт. 4. Омук тылын билиим миэхэ олустук к³м³л³спµтэ. 4. Эдэр ыччат ону табатык ³йдµ³н наада. 5. Дор±оону с³птµк са²ары². 6. Дьокуускайга Н³мµгµ кµнэ µрдµк та´ымнаахтык ыытыллыбыта.
1. О±онньор кµµгэ´и то±о эрэ олус кы´амньылаахтык (кы´анан туран) булта´ар. 2. Дакылааччыт итини барытын ³р³ к³т³±µллµµлээхтик кэпсээтэ. 3. Аргы´ым мин диэки итэ±эйбэтэхтик к³р³н кэбистэ. 4. Кини этэрэ барыта ылыннарыылаахтык и´иллэр. 5. Биэчэр олус долгутуулаахтык ааспыта. 6. Дьэ кы´ыылаахтык хоттордубут. 7. Саллаат уолаттар дойдуларыгар ытык иэстэрин µтµ³ суобастаахтык толорон эргилиннилэр.
100 №. Уонна ситим тылынан холбоммут биир уустаах чилиэни сы´ыат туохтуурунан солбуйан аа±ы². Туох уларыйда?
1. Эн кµн аайы оскуола±а кэлэ±ин, µ³рэнэ±ин (кэлэн µ³рэнэ±ин). 2. Уолаттар т³гµрµччµ олороллор, тугу эрэ кэпсэтэллэр. 3. ¥с тэллэй холбуу µµммµт, сэлээппэлэрэ сыстыспыт. 4. Мин мо±отой лыа±ы сиирин онно к³рбµтµм уонна итэ±эйбитим. 5. Са´ыл куттаммыт уонна са´ан хаалбыт. 6. Биэриини бэлэмнээтэ уонна ыытта Майя Власьева. 7. ¥лэ±итин суруйа±ын уонна туттара±ыт.
101 №. Бэлиэтэммит тылы сы´ыат туохтуурунан солбуйан аа±ы². Этии истиилэ хайдах уларыйарын эти².
Диэн: 1. Студеннар маннык µчµгэй дьиэ±э µ³рэнэллэриттэн астыналлар. 2. Ийэм хоту олорор быраата кэлэ сылдьыбата±ыттан хомойор. 3. Пенсия эбиллэригэр эрэниэххэ с³п дуо? 4. Дойду кризистэн тахсарын кэтэ´эбит. 5. Гриби хонтуруоллуур Комитет мааскалаах режими олохтуулларыгар модьуйда. 6. Иэдээ²²э тµбэспиттэр анал счет а´ыллыбытыттан олус µ³рдµлэр.
Буолан: 1. Ремонт µчµгэйдик о²о´уллубата±ыттан бары да эрэйдэннибит. 2. Дьэбдьиэй сиэннэрин к³р³рµттэн кырдьарын да умнан сылдьар. 3. Са²а спортивнай комплекс тутуллубутуттан µ³рэбит эрэ. 4. Айдаар кыра бырааттаммытыттан сµргэтэ к³т³±µллэн сылдьар. 5. Саргы ситэ µ³рэммэтэ±иттэн кыбыстан са²ата суох олордо.