Тэма 3 лексіка паводле паходжання. Асноўныя прыкметы іншамоўных слоў

Лексіка беларускай мовы развівалася і ўзбагачалася на працягу многіх стагоддзяў. Паводле паходжання яна падзяляецца на дзве групы: спрадвечна беларуская і лексіка іншамоўнага паходжання. Названыя групы слоў можна паказаць у табліцы:

Лексіка беларускай мовы
Спрадвечна беларуская лексіка			Лексіка іншамоўнага паходжання
агульна-славянскія словы	усходне-славянскія словы	уласна-беларускія словы	са славянскіх моў	з неславянскіх моў

Агульнаславянскія словы існавалі ў мове старажытных славян да VI-VII ст., перайшлі ў спадчыну да ўсходніх і паўднёвых славянскіх плямён і цяпер ужываюцца ў большасці сучасных славянскіх моў: маці, сын, сястра, брат, дзед, глотка, калена, валасы, авечка, бык, карова, кабан, кабыла, конь, каза, воўк, ліса, заяц, бусел, галка, варона, калода, валун, жэрдка, вулей, асака, бяроза, ліпа, кашуля, заўтра, імгла, агонь, ісці, гаварыць, маўчаць.

Усходнеславянскія словы ўзніклі ўжо ў мове ўсходніх славян у VI-XIV ст. і з’яўляюцца агульнымі для беларусаў, рускіх і ўкраінцаў, але не ўжываюцца ў мове заходніх і паўднёвых славян: пляменнік, галка, каршун, кошка, снягір, вяроўка, бойкі, буры, карычневы, цёмны, харошы, кіпяціць, калыхнуць, сорак, дзевяноста, пасля, цяпер і інш.

Уласнабеларускія словы пачалі ўзнікаць з XIII-XIV ст. у перыяд самастойнага існавання беларускай мовы на базе мясцовых гаворак, а таксама ад агульнаславянскіх і ўсходнеславянскіх каранёў: адвячорак, адпаведны, адпачываць, амаль, амшалы, апошні, жыхар, ільнішча, каліва, спадчына, дапаможнік, практыкаванне, навучэнец, чарніцы і шэраг іншых.

Усе словы, якія беларуская мова захавала з перыяду агульнаславянскага, агульнаўсходнеславянскага адзінства, а таксама ўласнабеларускія, называюцца спрадвечна беларускімі, бо карысталіся імі носьбіты беларускай мовы здаўна – спрадвеку. Акрэсліць час узнікнення спрадвечна беларускіх слоў, выявіць іх сувязі з блізкародаснымі мовамі дапамагаюць слоўнікі (“Этымалагічны слоўнік беларускай мовы”, “Гістарычны слоўнік беларускай мовы”).

Лексіка іншамоўнага паходжання – гэта вынік эканамічных, палітычных і культурных сувязей з іншымі народамі, а таксама цесных моўных кантактаў. Запазычванне адбываецца ў выніку цесных моўных узаемасувязей двума шляхамі: вусным – пры непасрэдных моўных зносінах з іншымі народамі і пісьмовым – праз кнігі, афіцыйныя дакументы, пры перакладзе з іншых моў. Адны з запазычаных слоў трапілі ў беларускую мову непасрэдна з іншых моў, другія ж прыйшлі праз суседнія мовы – рускую, польскую або ўкраінскую.

Неабходна адрозніваць два тыпы запазычанняў: 1) са славянскіх моў і 2) з неславянскіх моў.

У беларускай мове ёсць славянскія запазычанні: з польскай: слодыч, маёнтак, тлусты і інш.; з рускай: бальшавік, дзекабрыст, подзвіг, раскладушка, саюз, савет, саратнік і інш.; з украінскай: боршч, варэнікі, хлебароб і інш.

Неславянскія запазычанні: з англійскай: авердрафт, афшор, прэзентацыя, камп’ютар, файл, прынтар, дыстрыб’ютар, аўдыт, маніторынг, брэнд, брэндзінг, кансалтынг і інш.; з нямецкай: бухгалтар, вэксаль, гандаль, дэвальвацыя, адрасат; з французскай: банк, баланс, аванс, альянс, купон, метро; з італьянскай: валюта, брута, нета, фірма; з лацінскай: дывідэнд, дэбет, дэбітор, імпарт, інфляцыя, камерцыя, пеня; з грэчаскай: манаполія, прагноз, эканоміка і інш.

Асобную групу сярод запазычанняў складаюць інтэрнацыянальныя словы. Інтэрнацыяналізмы – гэта міжнародныя словы. Запазычаныя пераважна з класічных старажытных грэчаскай і лацінскай моў. Інтэрнацыянальнымі лічацца агульнавядомыя грамадска-палітычныя, эканамічныя, тэхнічныя, навуковыя тэрміны: банк, крэдыт, працэнт, экспарт, гісторыя, культура, тэлевізар, спорт і інш.

Шматлікія словы іншамоўнага паходжання ў беларускай мове захоўваюць пэўныя фанетыка-марфалагічныя асаблівасці, па якіх можна вызначыць запазычанае слова і нават меркаваць, з якой менавіта мовы яно прыйшло.

Асноўныя прыметы запазычаных слоў наступныя:

1. наяўнасць у слове ф: факультатыў, кафедра, ф’ючарс;

2. пачатковыя э, о і непрыставачнае а: экспедыцыя, оптыка, аптэка;

3. спалучэнні ге, ке, хе ў корані: агент, геніяльны, кефір, кейс, схема, хеджыраванне;

4. спалучэнні бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, гравюра, кювет, капюшон, пюрэ, камюніке, мюслі, фюзеляж;

5. спалучэнні двух галосных у корані: аул, ідэал, дуэт, гуаш, кааперацыя, біялогія;

6. цвёрдасць зычных д і т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты: дэвальвацыя, дывідэнд, атэстацыя, дысцыпліна, медыцына;

7. прыстаўкі а-, ант(ы)-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі- і інш.: амаральны, антыманапольны, архіважны, контрмера, рэарганізацыя, дыспрапорцыя, амфітэатр;

8. суфіксы -ізм, (-ызм), -іст (-ыст), -ір (-ыр) і інш.: арганізм, фінансіст, капіраваць.

9. нязменнасць назоўнікаў: нета, брута, вета, эмбарга, табло, рэзюмэ, аташэ;

10. наяўнасць –інг (-ынг): маркетынг, лізінг, шопінг, боўлінг, мітынг.

Веданне прымет слоў іншамоўнага паходжання, уменне адрозніваць славянскія і неславянскія запазычанні ў беларускай мове спрыяюць засваенню арфаграфічных правіл і павышэнню пісьменнасці.

Заданне 1. Вызначце, якія словы адносяцца да агульнаславянскай, усходнеславянскай і ўласнабеларускай лексікі.

Хлеб, палон, селянін, пагост, берасцянка, чалавек, араты, пляменнік, зямля, сківіца, волат, воўк, мяцеліца, вада, вока, жалейка, сейбіт, хустка, абапал, сястра, маці, сям’я.

Заданне 2. Падбярыце беларускія адпаведнікі да тэрмінаў іншамоўнага паходжання.

1) персаніфікацыя 2) амплітуда 3) флексія 4) полісемія 5) мадыфікацыя 6) вета 7) функцыя 8) прэфікс 9) дыфузія 10) абрэвіятура

а) мнагазначнасць б) відазмяненне в) увасабленне г) узаемапранікненне д) прызначэнне е) канчатак ё) складанаскарочанае слова ж) размах хістання з) забарона і) прыстаўка.

Заданне 3. Падбярыце да запазычаных слоў беларускія адпаведнікі.

абстрактны – афарызм –

эмбарга – фрагмент –

акупант – фіяска –

гарантыя – дыскусія –

лозунг – фантом –

алегорыя – вердыкт –

рэшта – рэанімацыя –

рэзюмэ – антыпатыя –

экзэмпляр – прыярытэт –

эпізод – сурагат –

аргумент – селекцыя –

гіпербала – інтэлект –

Заданне 4. Выпішыце са слоўніка іншамоўных слоў дзесяць прыкладаў слоў іншамоўнага паходжання па сваёй спецыяльнасці. Адзначце, з якіх моў яны запазычаны, і ўкажыце іх прыметы. Складзіце з гэтымі словамі сказы і запішыце.

Заданне 5. Перакладзіце тэксты на беларускую мову. Падкрэсліце словы іншамоўнага паходжання.

1. Слово экономика имеет два значения. Во-первых, экономика или, другими словами, хозяйство - это способ организации деятельности людей по созданию благ, необходимых им для потребления. Во-вторых, экономика – это наука, изучающая поведение участников процесса хозяйственной деятельности. Название этой науки было дано греческим философом Аристотелем путём соединения двух слов: «эйкос» - хозяйство и «номос» - закон, так что «экономика» в буквальном переводе с греческого означает «законы хозяйства».

В экономической жизни взаимодействуют три основных группы – семья, фирма и государство. Именно ради удовлетворения нужд человека и его семьи осуществляется хозяйственная деятельность фирм и государства. В экономической науке существует два раздела – микроэкономика и макроэкономика. Микроэкономика занимается исследованием следующих вопросов:

Экономика семьи.

Экономика фирмы.

Экономика региона.

Экономика рынков факторов производства, товаров и услуг.

Макроэкономика исследует общеэкономические процессы, влияющие не только на экономику семьи, фирмы, региона, рынок факторов производства, но и на экономическую жизнь страны в целом.

2. Товар – это предмет для обмена на другие товары. Услуги – это трудовая деятельность на основе найма или в обмен на товар. Торговля – это добровольный обмен товаров и услуг на деньги в форме купли-продажи. Если человек способен производить какой-то вид товара или услуги лучше других, то ему выгодно только этим и заниматься, обменивая свой товар или свои услуги на товары других товаропроизводителей. Умение обмениваться товарами отличает человека от других животных, как сказал шотландский экономист Адам Смит: «Никому никогда не приходилось видеть, чтобы собака сознательно менялась костью с другой собакой».

Право частной собственности позволяет владельцам экономических ресурсов самостоятельно принимать решение о том, как их использовать, и в зависимости от удачности этого решения получать прибыль или терпеть убытки, получать новые ресурсы или терять собственные. Рынок на деле определяет степень успеха той или иной хозяйственной инициативы, формирует величину прибыли, которую приносит собственность её владельцам, диктует пропорции распределения ресурсов между сферами их расходования. Рынок заставляет каждого продавца думать об интересах покупателя - о качестве и максимально возможном снижении цены за товар, но и покупатель должен думать об интересах продавца и сможет получить товар только после уплаты сложившейся на рынке цены за товар. Рынок является самым удачным, хотя тоже не лишенным недостатков, способом распределения ресурсов по сравнению, например, с государственным распределением по талонам и карточкам.

3. В 1498 году 13 февраля было в письменном виде впервые употреблено слово "бухгалтер". Это слово в переводе с немецкого языка означает "книгодержатель".

Первым бухгалтером был Христоф Штехер, который должен был заведовать делопроизводством, быть писцом и доверенным палаты. Его назначил император Римской империи Максимилиан I. С того времени прошло более 500 лет. Функции и задачи бухгалтера заметно изменились.

Сегодня без специалиста в бухгалтерии не существует ни одно предприятие. Бухгалтер работает по организации учета в соответствии с функционирующим законодательством. Вовремя и правильно платить налоги, организовывать работу с партнерами и клиентами организации, отчитываться перед собственниками компании и государственными органами, держать под наблюдением финансовое состояние предприятия — это основные задачи, которые ложатся на плечи бухгалтера. К профессиональным бухгалтерам можно отнести главных бухгалтеров, аудиторов, финансовых директоров, налоговых консультантов.

На практике в основном каждая компания имеет специальный отдел, который управляет бухгалтерией, следит за финансовыми операциями, но также есть варианты, когда предприятие заключает договор с посторонней организацией на аутсорсинг — бухгалтерское обслуживание.

Предприятие занимается организацией своего управленческого учета. Руководители сами принимают решение, как группировать затраты и согласовывать их с центрами ответственности, как вести учет нормативных и фактических затрат. Фирма, осуществляя постановку управленческого учета, автономно определяет организационную форму бухгалтерской работы исходя из типа предприятия и условий хозяйствования; разрабатывает способ организации внутрипроизводственного учета, контроля и отчетности; определяет порядок, форму и методы бухучета; выбирает методику обработки учетной информации.

С развитием информационных технологий появляется множество программ способных облегчить работу бухгалтеров и финансистов. С помощью таких программных продуктов организации могут понизить потребность в оборотных средствах, повысить точность прогноза движения денежных потоков, оптимизировать процессы выставления счетов и сбора платежей, рационализировать операции с заказчиками, поставщиками, производителями и посредниками.