Лексіка паводле сферы выкарыстання

Лек­сіка сучаснай беларускаи мовы у залежнасці ад сферы выкарыс­тання падзяляеуца на дзве вялікя групы: агульнаужывальную i абмежаванага ужывання.

Агульнаужывальная (агульнанародная) лексіка з'яуляецца асновай слоунікавага складу беларускаи мовы: без гэтых слоу нельга сфармуляваць i выказаць думку. Сюды адносяцца такія словы, якія вядомы yciм носьбітам i шырока выкарыстоуваюцца iмi без усякіх абмежаванняу. I гэта словы розных часцей мовы i роз­ных стылістычных разрадау (мы, свой, два, дзень.)

Лексіка абмежаванага ужывання падзяляецца на дыялекную, жаргонную i спецыяльную.

Дыялектная лексіка- складаюць словы, ужыванне якіх аб­межавана пэунай тэрыторыяй, гэга словы мясцовых гаворак (дыялектызмы).

У творах мастацкай літаратуры пісьменнікі выкарыстоуваюць дыялектызмы з мэтай стварэння мастацкага вобраза.

Жаргонная лексіка - гутарковая мова пэунай групы людзей, аб'яднаных агульнасцю рысау, звычак, заняткау, сацыяльнага становшча i г.д.

Адной з разнавіднасцей жаргонау з'яуляецца арго. Асноуная функцыя арго - быць сродкам адасаблення, адзялення яго носьбітау ад жывых людзей. Жарганізмы не уваходзяць у лексіка-семантычную сістэму літаратурнай мовы, але могуць выкарыстоувацца у мастацкіх i публіцыстычных творах для характарыстыкі персанажау, сацыяльна­га асяроддзя

Спецыяльнай лекакай карыстаюцца прадстаунікі пэунай галiны навукі, прафесіі, ці роду заняткау.

А) Тэрмін – гэта афіцыйна узаконенае слова або словазлучэнне, якое уваходзщь у тэрміналагічную сістэму пэунай галіны навукі, культуры, вытворчасці, спорту. Тэрміны могуць быць як агульнанавуковымі- працэс, мадэль, тэорыя, так i вузкаспецыяльныя - хромосома, ген, зігота.

Б) Прафесіяналізмы - гэта словы i выразы, уласцівыя мове прадстаунікоу якой-небудзь прафесіі або сферы дзейнаесці.

В) Наменклатура - гэта сукупнасць назвау канкрэтных аб'ектау, якія вывучаюцца рознымі навукамі, ужываюцца у тэхніцы, спорце i над. Сярод наменклатуры сустракаюцца i абрэвіятуры: ЭВМ, 3IJI, 3IC i пад.

Лексіка актыунага i пасіунага запасу

Вылучаюцца катэгорьыі слоу: словы актыунага ужытку i словы, як1я застаюцца пасіуным запасе.

Актыуную лексіку - складаюць самыя ужывальныя словы, значэнне якіх зразумела усім носьбітам мовы. Найбольш часта сустракаюцца словы, якія

абазначаюць асоб (чалавек, мужчына, дзіця, мама), ландшафту (балота, лес, поле, рака), назвы жылля, растлін i жывел, назвы адзення, ежы, побыту.

Да пасіунай лексікі адносяцца словы, якія рэдка ужываюцца у працэсе моуных зносін людзей i маюць адценне устарэласці або навізны.

Віды: устарэлыя словы i неалагізмы.

Устарэлыя словы у сваю чаргу падзяляюцца на гістарызмы i архаізмы. Гістарызмы - гэта такія устарэлыя словы, якія з'яуля­юцца назвамі тых паняццяу i прадметау, што зніклі з рэчаіснасці (напр., войт, баярын, ржрут, феодал) Архаізмы - гэга устарэлыя назвы прадметау i з'яу, якія існуюць i у наш час, але называюцца повымі словамі (напр., бортнік - пчаляр, лемантар - буквар).

Устарэлыя словы выкарыстоуваюцца i як нейтральныя словы

Неалагізмы- гэта словы, якія з явіліся у мове як назвы новых прадметау цi з'яу рэчаіснасці і не страцілі адцення навізны.

Ад неалагізмау трэба адрозніваць аказіяналізмы, якія ствараюцца з пэунай стылістычнай мэтай i, як правіла, не выходзяць за межы мастацкага твора

ЛЕКСІКАГРАФІЯ. ТЫПЫ СЛОУНІКАУ

Лексікаграфія -раздзел мовазнауства, у якім вывучаюцца тыпы слоунікау паводле ix структуры i прызначэння.

Усе слоунікі падзяляюцца на энцыклапідычныя і лінгвістычныя.

Энцыклапедычныя слоунікі- гэта даведнікі, у якіх усціслай форме выкладзены навуковыя веды. Энцыклапедычныя слоунікі тлумачаць не словы, а паняцці, апісваюць прадметы, з'явы, падзеі. Загаловачнае слова у энцыклапедычных слоуніках не мае граматычнай i стылістычнай характарыстыкі, у ім толькі пазначана мес­ца націску; указваецца паходжанне запазычаных тэрмінау.

Энцыклапедычныя слоунім бываюць агульныя i галіновыя. Агульныя энцыклапедычныя слоунім даюць сістэматызаваныя звесткі з розных галін ведау «Беларус­кая Савецкая Энцыклапсдыя» (БелСЭ). Галіновыя – звесткі адной галіны. (Энцыклапедыя прыроды Беларусі.)

Лінгвістычныя слоунікі апісваюць словы мовы, тлумачаць ix значэнне, паходжанне. Яны бываюць аднамоуныя, двухмоуныя і шматмоуныя. Двухмоунымі i шматмоуным1 з'яуляюцца перакладкыя слоунікі.

Тлумачальныя слоунікі - для вывучэння слоунікавага складу. Разнавіднасцю тлумачальных слоушкау з'яуляюцца дыялектны – тлумачэнне лексікі адной гаворкі або групы гаворак.

У фразеалагічных слоуніках сабраны устойлівыя словазлучэнні (фразеалагізмы), растлумачана ix значэнне. «Слоунік беларускай народнай фразеалогіі»

Арфаграфічны слоунік – слоунік у якім дадзена правільнае напісанне слоу.

«Арфаграфічны слоунік для сярэдняй школы».

Тэрміналагічны слоунік – слоунік, у якім тлумачацца тэрміны з розных галіг навую, тэхнікі i т.д.: «Слоунік лінгвістычных тэрмінау»

Да лінгвістычных таксама адносяцца гістарычныя слоунікі (адлюстроуваюць лексіку мінулых эпох, час узнікнення i шляхі развіцця слоу), этымалагічныя (паходжанне слоу, змены ix значэнняу), слоунікі амонімау, сінонімау, паронімау, іншамоуных слоу, слоунікі мовы пісьменнікау, тапанімічны слоунік (адлюстраваны геаграфічныя назвы), антрапанімічны (фіксуюцца уласныя імены), марфемныя (вызначаецца мафемная будова слова).

Слоунікавы артыкул тлумачальнага слоуніка уключае наступныя элементы: загаловачнае слова (у алфавітным або алфавітна – гнездавым парадку); граматычную, стылістычную, сэнсавую характарыстыкі; ілюстрацыйны матэрыял; тэрміналагічныя i фразеалагічныя спалучэнні; этымалагічную даведку.