69. Хiх-хх ғғ. Дәстүрлі қазақ шаруашылығының құлдырауы

72. Xiх ғ. Ұйғырлар мен дүнгендердің Жетісуға қоныс аударуы.

ХІХ ғасырдың ортасында Ресей-Қытай қатынасында Қазақстан маңызды рөл атқара бастады. Бұл кезде Орталық Азиядағы Ресей мен Қытай мемлекеттері арасындағы шекераларды белгілеу мәселесі пісіп жетілді. Орталық Азиядағы Қытай мен Ресей арасындағы шекераны жүргізу туралы алғашқы ресми құжат 1860 жылы 2 қарашада қабылданғаан Пекин келісімі болды.

Екі мемлекет аралығында шекаралық белгі қойылған кең көлемді аумақ су бөліністерінің негізінде қабылданды: Оңтүстік пен Шығысқа қарай ағатын өзендер мен барлық жерді Қытай елі межелеп алды, ал Солтүстік және Батыс қарай ағатын өзендер мен барлық жерді Ресей елі межелеп алады.

Бірақ Ресей мен Қытай арасындағы мемлекеттік территориялар өзара межеленіп түзетілді. Сөйтіп 1869 жылы Хобды хаттамасына, ал 1870 жылы Тарбағатай демократиялық хаттамасына қол қойылды.

Цин империясына қарсы Шыңжан ұлт-азаттық қозғалысы осы өлкенің саяси өміріндегі маңызды рөл атқарды. 1864 жылы 7 маусымда Кугар қаласында дүнгендердің көтерілісі басталып, ол бүкіл Шыңжан өлкесін қамтыды. Оған қытай емес халықтар – ұйғырлар, қазақтар, қырғыздар қатысты . Шыңжанда 1865 жылы Маньчжоу билігі құтылып, онда ұйғырлар мен дүнгендердің бірнеше тәуелсіз мемлекеті құрылды.

Ұйғырлар мен дүнгендерді Жетісу және Солтүстік Қырғыз жерлеріне қоныстандыру 1881-1883 жылдары жүзеге асырылды. Барлығы 45 мың ұйғыр және 5 мың дүнген қоныс аударды. Олар Шарын, Шелек, Талғар өзендерінің бойына орналастырылды. Сондай-ақ Жаркент, Ақкент, Ақсу – Шарын, Малбай, Құрам және Қарасу болыстары құрылды. Ресей империясының 1897 жылы бірінші жалпы халық санағы бойынша дүнгендердің саны 14136 – ға , ұйғырлар 55999 –ға жеткен.

73. Xiх ғ. Бірінші жартысы хх ғ. Бас. Ағарту ісі.

ХІХ ғасырдың басында Қазақстан жерінде оқытылған діни пәндер:Шариғат, яғни ислам дінінің ережелері. Әптиек, яғни Құран кәрімнің бөлігі. Араб тілі, араб философиясы.Діни қағидалар т.б. Мұсылмандық білімді ауыл молдасынан, Самарқан, Бұқара,Ташкент, Түркістан сияқты қалаларды алды.Білім беру ісіне Ресейдің ықпалы Қазақстанның ХҮІІІ ғасырдың 30 жылдарынан ХІХ ғасырың 80 жылдарына дейінгі Ресейге қосылу кезеңі білім беру жүйесіне біраз өзгерістер әкелді. 1789 жыл Азиялық училище ашылды. Бұл оқу орнында орта Азиямен, Қытаймен сауда байланысының дамуына қатысқан қытай, монғол, парсы тілдерін меңгерген тілмаштар

дайындалды. 1813 жылы патша өкімнтіне қызмет ететін шенеуніктерді даярлау мақсатында Орынбор учиищесі ашылды. 1831 жылы Омбы, Семей қалаларында орысша білім беретін училищелер ашылды. 1836 жылы Өскеменде қазақ балаларына арналған интернат училище ашылды. 1837 ж Сібір кадет курпусы ашылды.1841 ж Бөкей ордасында Жәңгір ханның ұйымдастыруымен қазақ балаларына арналған орысша жіне татарша білім беретн мектеп ашылды.1844 ж Орынбор училищесі негізінде Орынбор Неплюев кадет курпусы ашылды. 1850 ж Орынборда қазақ балаларына орыс тілінде білім беретін мектеп ашылды.