Клімчік_ДЕНДРОЛОГИЯ

51

драўніна). Спарафілы былі сабраны ў стробілы, двухполыя, радзей аднаполыя. Семязавязь з пылковай камерай; інгумент (покрыва) семязавязі выцягнуты ў доўгую мікрапілярную трубку.

Бенетытавыя – адна з найбольш вядомых груп голанасенных раслін мезазойскай эры. Яны пачалі сваё існаванне з трыясу, а па некаторых звестках з пермскага перыяду, г. зн. з канца пелеазойскай эры. Час росквіту прыходзіцца на сярэдзіну мезазою – юрскі і ранні мелавы перыяды. У сярэдзіне мелавога перыяду колькасць іх рэзка скарачаецца, і да канца яго (каля 70 млн. гадоў таму) бенетытавыя канчаткова павыміралі. Такім чынам усё, што мы ведаем пра бенетытавыя, вядома выключна па выкапнёвых рэштках. Па знешнім выглядзе і характары вегетатыўных органаў бенетытавыя былі вельмі падобныя на вымерлыя і сучасныя сагаўнікавыя. Сцёблы большасці бенетытавых, як і сагаўнікавых, былі простымі або са слабым галінаваннем, па вышыні – каржакаватымі, тоўстымі, клубнепадобнымі або высокімі і тонкімі. Значную частку сцябла займаў моцна развіты стрыжань, часта са смалянымі каналамі, які быў акружаны паранаўнальна вузкім кольцам праводзячых тканак і моцна развітой карой. Падабенства было і ў лісцях, яно мела ксераморфную будову, было жорсткае, скураное, перыстае, радзей суцэльнае, лінейнае. Адрознівалася толькі будовай вусцейкаў, яны былі складанагубыя (сіндзетахейльныя). Важныя адрозненні ад сагаўнікавых існавалі ў бенетытавых у будове рэпрадуктыўных органаў. Стробілы бенетытавых па сваёй будове ў большасці былі двухполымі, радзей аднаполымі. Асновай мегастробіла была мяккая мясістая вось, якая з’яўлялася працягам яе адносна кароткай ножкі, на якой сядзелі семязачаткі, акружаныя з усіх бакоў міжнасеннымі лускавінамі. Знешне такое ўтварэнне нагадвала шышку. Мікраспарафілы ў двухполых стробілах былі размешчаны кальчаком. Насенне было даволі дробнае, звычайна не большае за рысавае зерне.

У той час як у насенных папарацей зародак, магчыма, развіваўся толькі пасля ападання насення з расліны, а ў сагаўнікаў даразвіваўся ў насенні, якое ўжо скінулася на глебу, у шматлікіх бенетытавых да моманту паспявання насення на расліне зародак быў ужо цалкам развіты. У гэтым зародку, які займаў амаль усё насенне, развіваліся дзве буйныя мясістыя семядолі, якія служылі месцам адкладання пажыўнага рэчыва.

Бенетытавыя раздзелены на дзве групы, якім звычайна надаюць ранг сямействаў: вільямсоніевыя (Williamsonicea) і бенетытавыя.

4.5. Клас Гнетавыя (Gnetopsida)

Сучасныя расліны. Паходжанне, напэўна, ад бенетытавых. Лісце суцэльнае. Вусцейкі прастагубыя (гаплахейльныя) у хвойніка (Ephedra) і складанагубыя (сіндзетахейльныя) у астатніх двух родаў. Сцябло ў хвойніка і гнетума пікнаксільнае (ад грэчаскага piknos – шчыльны), кара і стрыжань адносна тонкія, а другасная драўніна адносна моцна развітая і кампактная. Сцябло ў вельвічыі манаксільнае. Характэрна наяўнасць сасудаў. Спарафілы сабраны ў аднаполыя стробілы. Наяўнасць рудыментарнай семязавязі ў мужчынскіх стробілах вельвічыі і некаторыя іншыя рысы дазваляюць выказаць меркаванне, што аднаполыя стробілы гнетавых утварыліся з двухполых стробілаў тыпу бенетытавых. Семязавязь з рудыментарнай пылковай камерай. Мужчынскія гаметы пазбаўлены жгуцікаў.

Клас гнетавыя складаюць тры парадкі, кожны з якіх мае па адным сямействе

(Ephedrales, Welwitschiales, Gnetales), яны налічваюць больш за 70 відаў.

Сямейства гнетавыя (Gnetхaceae) – буйныя дрэвы, магутныя дрэвападобныя ліяны, радзей хмызнякі, якія насяляюць вільготныя тропікі. Лісце простае, элептычна-яйкападобнае, супраціўнае. Сцябло членістае. Расліны двухдомныя. Насенне ярка-ружовае.

Праводзячая сістэма сцябла з добра развітымі пучкамі, шырокімі праменямі, тоўстай карой і шматлікімі слязлівымі хадамі.

У сямейства ўваходзіць адзін род гнетум (Gnetum), у які аб’яднаны каля 30 відаў, размеркаваных у вільготных трапічных краінах, галоўным чынам у Азіі і ў Малазіі, а таксама ў паўночнай частцы Паўднёвай Амерыкі і трапічнай Заходняй Афрыцы. Няма ні аднаго агульнага віду паміж заходнім і ўсходнім паўшар’ямі.

52

Убольшасці выпадкаў гэта ліяны, якія дасягаюць вяршынь высокіх дрэў. Толькі два віды гнетум гнемон (Gnetum gnemon) і гнетум рабрысты (G. costatum) з’яўляюцца дрэвамі.

Адзін расце ад Асама да Фіджы, другі сустракаецца на Саламонавых астравах і ў Новай Гвінеі. Некаторыя з’яўляюцца кустамі. Ярка-ружовае насенне гнетумаў распаўсюджваецца птушкамі, у іншых відаў – гнетум гнемападобны (G. gnemonoides) – вадой. Насенне яго мае тоўсты коркавы слой.

Унекаторых трапічных краінах віды гнетуму маюць разнастайнае выкарыстанне. Так, унутраная кара шэрагу відаў (гнетум гнемон, гнетум шыракалісты – G. latifolium і інш.) вельмі каштоўная ў Паўднёва-Усходняй Азіі з-за трывалага валакна, з якога гатуюць кручаныя ніткі, вяроўкі, снасці. З апрацаваных валокнаў атрымліваюць паперу. Гнетум разводзяць у Паўднёва-Усходняй Азіі як «пладовае» дрэва, маладое лісце, стробілы і зародкі якога ўжываюць у ежу. Гнетум ула (G. ula) з’яўляецца крыніцай ядомага алею, які выкарыстоўваюць таксама ў медыцыне (мае антырэўматычнае дзеянне).

Сямейства вельвічыевыя (Welwitschiaceae). Адзіны прадстаўнік сямейства – вельвічыя дзіўная (Welwitschia marabilis) – расце ў бясплодных камяністых пустынях Анголы

іПаўднёва-Заходняй трапічнай Афрыцы, галоўным чынам у прыбярэжнай пустыні Наміб. Гэта выключна унікальнае дрэва-карлік, вышынёй не больш 0,5 м, але з дыяметрам ствала звыш 1 м. Вельвічыя на працягу ўсяго жыцця нясе два лісты, якія могуць дасягаць да 1,8 м шырыні і больш за 8 м у даўжыню, з дапамогай іх яна прыстасавалася паглынаць ваду з атмасферы. Гэта адбываецца ў выпадку кандэнсацыі туману на паверхні яе вялізарнага лісця. (Расце з гадавой колькасцю ападкаў каля 25 мм).

Сямейства эфедравыя (Ephedraceae) – уключае адзін род эфедра (Ephedra), які іншы раз называюць хвойнікам або Кузьмічовай травой. Род эфедра мае больш за 40 відаў і даволі шырока распаўсюджаны ў абласцях з сухім кліматам, галоўным чынам у Міжземнамор’і, Азіі, заходняй частцы Паўднёвай Амерыкі ў вельмі ксераморфных умовах (пустыні, паўпустыні, горы).

Эфедры – нізкія моцнаразгалінаваныя хмызнякі, радзей дрэвападобныя, вышынёй да 6– 8 м. Маладое сцябло рабрыстае, зялёнае, якое выконвае функцыю фотасінтэзуючых органаў. Лісце рэдукаванае, ападае або мае выгляд лускавінак, размеркавана ў вузлах членістых парасткаў. Расліны двухдомныя або аднадомныя, стробілы аднаполыя, радзей двухполыя, якія ўтвараюцца па 3–4 у пазухах лісця. Кожны макрастробіл нясе адну семязавязь, што акружана мешкападобным покрывам, якое пры паспяванні насення становіцца сакавітым чырвоным або аранжавым. Таму спелае насенне звонку нагадвае ягаду, якую іншы раз называюць стэпавай малінай. Ягада выкарыстоўваецца для прыгатавання варэння, а сама расліна ў медыцыне. Паўднёваамерыканскі від эфедра трохтычынкавая (E. triandra) – невялікае дрэўца. Сярэднеазіяцкі від – эфедра хвашчовая (E. equisetina).

4.6. Клас Гінкгавыя (Ginkgoopsida)

Гэты клас прадстаўлены ў цяперашні час адным відам (Ginkgo biloba), але ў мезазойскую эру, асабліва ў канцы юрскага перыяду, квітнеў. Геалагічная гісторыя яго ўзыходзіць да позняга палеазою. Паходжанне, магчыма, ад насенных папарацей. Лісце ад дыхатамічна разгалінаванага да двухлопасцевага або суцэльнага. Жылкаванне дыхатамічнае. Вусцейкі прастагубыя (гаплахейльныя). Сцябло пікнаксільнае. Вельмі рэдукаваныя спарафілы сабраны ў аднаполыя стробілы. Семязавязь з пылковай камерай. У складзе адзін парадак (Ginkgoales), які ў сучаснай флоры прадстаўлены адным манатыпным сямействам

(Ginkgooaceae), родам і відам.

Гінкга двухлопасцевы (Ginkgo biloba) з’яўляецца рэліктавай раслінай, якая дасягае больш за 30 м у вышыню і больш за 3 м у дыяметры. Маладыя дрэвы маюць пірамідальную крону, якая з узростам становіцца больш раскідзістай. Бакавыя галінкі адыходзяць ад ствала амаль пад прамым вуглом, іншы раз яны набліжаны адна да другой і ўтвараюць штосці падобнае да кальчака. Кара шэрая, шурпатая, у старых дрэў з падоўжнымі трэшчынамі.

53

Асноўную масу ствала гінкга складае драўніна, стрыжань развіты слаба, кара вузкая. Гадавыя кольцы бачны даволі добра, хаця і не так якасна, як у большасці хвоевых. Адсутнічае здольнасць да ўтварэння смалы. Гінкга адносіцца да ліку нешматлікіх лістападных голанасенных, якія штогод восенню скідаюць лісце, якое незадоўга да гэтага набывае залаціста-жоўты колер.

Гінкга двухдомная расліна. Яго мужчынскія і жаночыя рэпрадуктыўныя органы ўтвараюцца на розных дрэвах. Мікра- і мегастрабілы ўтвараюцца на пакарочаных парастках. Мікрастробілы гінкга каташкападобныя і складаюцца з восі і мікраспарафілаў, якія спіральна сядзяць на ёй. Дарослыя мегастробілы складаюцца з доўгай ножкі, на якой сядзяць два семязачаткі, з іх развіваецца толькі адзін. Насенне размешчана ўнутры сакавітай, мясістай саркатэсты, пакрытай кутыкулай і вусцейкамі. Спелая саркатэста афарбоўваецца ў прыгожы бурштынава-жоўты колер (знешне нагадвае касцянку слівы), але адначасова набывае непрыемны пах.

Насенне гінкга выкарыстоўваюць у кітайскай медыцыне. Акрамя таго, яго з даўніх часоў ужываюць на Усходзе ў ежу, а мяккая драўніна, якая лёгка паддаецца апрацоўцы, выкарыстоўваецца ў саматужных промыслах.

У натуральных умовах гінкга двухлопасцевы, захаваўся да цяперашняга часу, менавіта, толькі на невялікай тэрыторыі Усходняга Кітая, дзе ён утварае лясы сумесна з хвоевымі і шыракалістымі пародамі. Вельмі даўгавечная расліна, узрост некаторых дрэў перавышае 1000 гадоў. Лёгка разводзіцца насеннем, чаранкамі і з’яўляецца надзвычай перспектыўнай раслінай для азелянення паўднёвых гарадоў. Ён устойлівы да прамысловага задымлення паветра (лістападнае дрэва), а таксама да грыбковых і вірусных захворванняў, рэдка пашкоджваецца насякомымі. Сустракаецца ў Беларусі, але тут не пладаносіць, пашкоджваецца замаразкамі і абмярзае зімой.

4.7. Клас Хвоевыя (Pinopsiala)

Найбольш шматлікая група сярод сучасных голанасенных, геалагічная гісторыя якіх пачынаецца з ранняга карбону. Лісце ў сучасных форм суцэльнае, з адной жылкай або са слабадыхатамічным жылкаваннем, але сярод вымерлых форм вядома вілкавае лісце. Вусцейкі прастагубыя (гаплахейльныя). Сцябло пікнаксільнае. Рэдукаваныя спарафілы сабраны ў аднаполыя стробілы. Семязавязь з пылковай камерай (вымерлы падклас кардаітыды – Cardaitidae) або пылковая камера рэдукавана і прадстаўлена паглыбленнем на верхавінцы мегаспарангія (падклас уласна хвоевыя – Pinidae). Мужчынскія гаметы пазбаўлены жгуцікаў. Клас дзеліцца на два падкласы: вымерлы падклас кардаітыды

(Cordaitidae) і сучасны падклас хвоевыя (Pinidae).

4.7.1. Падклас Кардаітыды (Cordaitidae)

Кардаітавыя – зусім і даўно вымерлыя расліны. Час іх існавання, які зарэгістраваны ў палеабатанічных дакументах, г. зн. выкапнях рэшткаў гэтых раслін, выцягнуты ад карбону да канца пермі. Пры гэтым ужо ў канцы ранняга карбону гэта была квітнеючая група голанасенных. Росквіт кардаітавых у розных частках Зямлі прыходзіцца на розныя геаграфічныя перыяды. Так, на тэрыторыі, якая адпавядае сучаснай Еўропе, яны дасягнулі найбольшага росквіту ў карбоне, у межах старажытнага мацерыка Ангарыды – у пермскі перыяд.

Прыжыццёвая вышыня дрэў была не менш (калі не больш) за 30 м. Кардаіты былі самымі высокімі дрэвамі карбону і пермі (разам з дрэвападобнымі, мабыць, былі і хмызняковыя формы кардаітаў). Большасць вучоных сходзяцца ў думках, што кардаіты карбону, падобна да гіганцкіх дзеразападобных і насенных папарацей, складалі значную частку забалочаных прыморскіх лясоў.

4.7.2. Падклас Хвоевыя (Pinidae).

Хвоевыя – самая шматлікая і найбольш распаўсюджаная група сярод сучасных голанасенных. У цяперашні час хвоевыя дзеляцца на 5 парадкаў: араўкарыевыя

54

(Araucariales), падакарпавыя (Podacarpales), сасновыя (Pinales), кіпарысавыя (Cupressales) і цісавыя (Taxales).

Хвоевыя ўтвараюць лясы на неабсяжных прасторах паўночнага паўшар’я, а таксама ў паўднёвым паўшар’і, дзе іх лесаўтваральная роля асабліва значная ў Аўстраліі і Паўднёвай Амерыцы. Хвоевыя існуюць у розных жыццёвых формах: сярод іх ёсць дрэвы – гіганты, дрэвападобныя сланцы, хмызнякі. Але пераважаюць дрэвы ляснога тыпу першай велічыні. Праводзячая сістэма іх складаецца пераважна з трахеід, галінаванне монападыяльнае, лісце іголкападобнае (шыпулькі), лінейнае або лускавінкавае, цвёрдае або мяккае, размешчана адзіночна або пучкамі на пакарочаных парастках. Пераважаюць вечназялёныя, але ёсць і лістападныя (лістоўніца), а таксама галінкападныя (араўкарыевыя, таксодыум, метасеквоя, туя). Адна- і двухдомныя, апыляюцца ветрам. Мужчынскія гаметы без жгуцікаў. Насенне ўтвараецца ў шышках або шышкаягадах, спее ў год апылення або толькі на другі-трэці вегетацыйны сезон. Усходы з 2–18 семядолямі.

4.7.2.1. Парадак Араўкарыевыя (Araucariales).

Сямейства Араўкарыевыя (Araucariaceae).

Вельмі цеплалюбныя дрэвы трапічных лясоў паўднёвага паўшар’я з кальчаковым галінаваннем і з цвёрдымі шырокімі або чатырохграннымі, іголкападобнымі шыпулькамі да 3–5 см даўжынёй. Выгляд гэтых вечназялёных раслін вельмі незвычайны для жыхароў паўночнай умеранай зоны. Буйное, шырокае, са шматлікімі паралельнымі жылкамі лісце (агаціса) хутчэй нагадвае аб аднадольных, чым аб хвоевых. Аднак неспакуслівы ў батаніцы назіральнік хутка зразумее, што ён мае справу з хвоевымі, даведаўшыся пра наяўнасць смалы і шышак у гэтых раслін.

Араўкарыі вельмі старажытныя расліны, іх часта называюць «жывымі выкапнямі». Сапраўдныя выкапнёвыя рэшткі араўкарый зарэгістраваны ў зямных слаях, узрост якіх лічыцца вельмі значнымі лічбамі – у 150 і нават 240 млн. гадоў.

Да асаблівасцей сямейства адносяць так званы галінкапад. Уласцівасць цалкам скідваць аблісценыя бакавыя парасткі або нават галінкі з лісцем.

Асаблівасцю араўкарыевых з’яўляецца развіццё ў іх пылковых трубак, якія галіняцца. Пылковыя зярняты араўкарыевых часта прарастаюць не на семязавязі, а ў пазусе шышкавай лускавіны. Тычынкі са шматлікімі пыльнікамі размешчаны, як і насенныя лускавінкі, спіральна. Шышкі шарападобныя, буйныя (да 25 см у дыяметры ў араўкарыі бразільскай), калі паспяваюць, то раскідваюцца. Зародак насення мае 2–4 семядолі. Да сямейства адносяцца 2 роды: араўкарыя (Araucaria) і агаціс (Agathis).

Загадкавым фактарам з’яўляецца тое, што рэшткі парасткаў, насення, пылку араўкарый знаходзяць не толькі ў паўднёвым паўшар’і (за межы якога зараз араўкарыі не выходзяць), а і ў паўночным (у Амерыцы, Еўропе і на поўначы Афрыкі).

Апроч драўніны, значэнне мае і смала агацісаў, якую выкарыстоўваюць як бурштын. Лясы знаходзяцца пад аховай.

Род араўкарыя (Araucaria) атрымаў назву ад правінцыі Араўка, што ў паўднёвай частцы Чылі. Араўкарыі, як і шматлікія хвоевыя, – расліны доўгажывучыя. Лічыцца што спелага стану (гаспадарчага значэння) яны дасягаюць не раней як у 300 гадоў, і менавіта з гэтага ўзросту араўкарыевыя лясы прыгодныя для высечак. Максімальны ўзрост – 2000 гадоў. Звычайна араўкарыі – вельмі буйныя дрэвы (вышыня да 60–75 м), пераважна двухдомныя. Цікава адзначыць, што жаночыя экземпляры некаторых відаў намнога буйнейшыя за мужчынскія і дасягаюць 30–60 м у вышыню з дыяметрам у аснове 2,5 м і больш, у той час як мужчынскія не перавышаюць у вышыню 15–20 м. Гэта хуткарослыя дрэвы.

У маладых дрэў галіны размешчаны ўздоўж усяго ствала, ад самай яго асновы. З узростам араўкарыі скідваюць галіны ў ніжняй частцы ствала.

Паверхня маладых галін і ствалоў маладых дрэў пакрыта, як панцырам, асновамі апалага лісця. Паверхня ствалоў дарослых дрэў з папярочнымі кольцавымі патаўшчэннямі. На маладых бакавых галінах лісце часам двухраднае, амаль супраціўнае, скураное, буйное,

55

4–10 см у даўжыню, ланцэтападобнае або нават шырокаяйкападобнае са шматлікімі паралельнымі жылкамі. Але ў некаторых відаў (а. разналістая і коланападобная) яно ў маладых экземпляраў іголкападобнае з адной, рэдка 3–5(13) жылкамі 1–2 см у даўжыню. У дарослых дробнае (3–5 мм), лускападобнае, якое чарапічна налягае адно па адно. Мікрастробілы большасці араўкарый вельмі буйныя, самыя буйныя ва ўсіх хвоевых, цыліндрычнай формы, да 20–25 см у даўжыню і 4–5 см у дыяметры. Мікрастробілы паўпачаткападобныя ў выглядзе чашкі. Шышкі шарападобныя дыяметрам 7–20, а часам і да 35 см. Насенне двух тыпаў. Буйное да 5 см арэхападобнае, яйкападобнае і дробнае да 1,5 см з двума бакавымі танкаскуранымі крыламі. Арэхападобнае – падземнае прарастанне, дробнае – наземнае.

Род араўкарыя мае разарваны арэал, што само па сабе ўказвае на яго старажытнасць. Два віды растуць у Паўднёвай Амерыцы.

Араўкарыя чылійская (A. araucana) – вельмі буйное дрэва, жаночыя экземпляры якога дасягаюць 60 м пры дыяметры ствала 1,5–2,5 см. Лісце жыве да 40 гадоў. Святлалюбная расліна, расце ва ўмовах вільготнага клімату, на даволі багатых, раўнамерна вільготных, але не забалочаных глебах. Добра пераносіць засушлівыя ўмовы, а таксама невялікія маразы. Насенне выкарыстоўваецца ў ежу.

Другім паўднёва-амерыканскім відам з’яўляецца араўкарыя бразільская, або вузкалістая (A. аngustifolia), расце ў горных лясах Паўднёва-Усходняй Бразіліі і ПаўднёваУсходняй Аргенціны.

Самая высокая араўкарыя Ханстанта (A. hunsteinei). Яе звычайная вышыня 65–75 м, да 90 м расце ў Н. Гвінеі. Там жа растуць А. Канінгема (A. cunninghamii), вышыня (Н) – 60 м,

дыяметр (d) – 3 м, А. разналістая (A. heterophylla). У Аўстраліі расце А. калонападобная, або

Кука (A. columaris) і інш.

Род агаціс (Agathis). Усе прадстаўнікі рода – дрэвы, за нязначным выключэннем буйныя, яны дасягаюць у вышыню часам 70 м і вялікай таўшчыні ствала (2–3 м), але ёсць і невялікія 9–12 м (а. жаўцеючы – A. flavescens і а. яйкападобны – Q. ovata). Ствалы агацісаў звычайна калонападобныя, толькі злёгку патаўшчаюцца да верхавіны. На ўзроўні трэці або, часцей, сярэдзіны агульнай вышыні дрэва ствол агацісаў разгаліноўваецца на некалькі буйных галін, якія ўтвараюць вялікую раскідзістую крону. Дарослае лісце звычайна буйное, 5–18 см у даўжыню і 1–6 см у шырыню. Форма лісцяў у розных відаў агацісу розная. Мікрастробілы пазушныя, цыліндрычныя 2–6 см у даўжыню, 1 см у шырыню. Шышкі – шарападобныя. Насенне даволі буйное 1,0–1,5 см, мае адно даволі развітое крыло. З другога боку, невялікі плеўкавы выраст. Расліны растуць марудна, выкарыстанне пасля 150– 200 гадоў. Драўніна агацісаў мае вельмі высокія тэхнічныя якасці і цэніцца нават лепш за араўкарыевую. Выкарыстоўваецца ў караблебудаванні, бандарнай, мэблевай вытворчасці, будаўніцтве і іншых галінах.

Агаціс можа быць названы астраўным родам, таму што яго арэал знаходзіцца толькі на краі двух кантынентаў у Паўднёва-Усходняй Азіі і ў штаце Квінслед у Аўстраліі. Арэал ахоплівае астравы Філіпіны, Н. Зеландыю, Н. Гвінею і інш.

Найбольш вядомы від агаціс паўднёвы, або кауры (a. australis), – асобныя дрэвы якога ў Новай Гвінеі маюць уласныя імёны; дасягаюць вялікіх памераў. Так, дрэва «Тане Махута» мае дыяметр каля 4 м, а вышыня неразгалінаванай часткі ствала 13 м. Падлічана, што калі яго ссекчы, то яно дало б каля 160 м3 драўніны. Узрост яго 1200 гадоў.

Самы ўсходні від агаціс фіджыйскі (a. vitiensis) дасягае мяжы ўсходняга і заходняга паўшар’я. Звычайная вышыня 15–18 м. Агаціс горны – A. montana (15–18), а. Карбасона – a. carbossonii (40) і інш.

4.7.2.2. Парадак Падакарпавыя (Podacarpales)

Сямейства Падакарпавыя, або Нагаплодніковыя (Podacarpaceae)

Сярод хвойных сямейства падакарпавых адно з самых буйных, яно ўключае ў сябе каля 140 відаў, якія насяляюць вільготныя, зрэдку балотныя тэрыторыі паўднёвага паўшар’я,

56

пераважна аўстрала-азіяцкай часткі. Некаторыя віды сустракаюцца і ў паўночным паўшар’і, але таксама ва ўмовах цёплага і вільготнага клімату.

Даслоўны пераклад навуковай лацінскай назвы Podocarpaceae (ад грэч. poys, podos – нага і karpos – плод). Тлумачыцца гэта тым, што некаторыя віды самага распаўсюджанага рода сямейства – падакарпа, або нагаплодніка (Podocarpus) – утвараюць сакавітае касцянкападобнае насенне, якое нагадвае плады вішні, да таго ж сядзіць на тоўстай мясістай ножцы – рэцэптакуле, якая афарбавана ў чырвоны, пурпуровы або сіні колер.

Па будове драўніны падакарпавыя значна больш пашыраны ў параўнанні з араўкарыевымі. Агульным для сямейства з’яўляецца адсутнасць смаляных каналаў і праменевых трахеід. Кольцы прыросту ў большасці падакарпавых звычайна дрэнна бачны.

Лістаразмяшчэнне – чаргаванае, рэдка супраціўнае або крыжападобнае. Лісце ад вельмі буйнога эліптычнага са шматлікімі паралельнымі жылкамі да вельмі дробнага (1–2 мм у даўжыню) лускавінападобнага, якое чарапічна налягае адно на адно, або іголкападобнае. Часцей за ўсё лісце падакарпавых лінейнае, падоўжанае, лінейна-ланцэтападобнае з адной сярэдняй жылкай.

Стробілы звычайна аднаполыя. Мікрастробілы адзіночныя, верхавінкавыя або пазушныя. Мегастробілы ў падакарпавых вельмі разнастайныя.

Пры паспяванні насенне ў некаторых відаў падакарпа і дыкрыдыуму эпімантый разрастаецца, становіцца мясістым і ярка афарбаваным, у іншых яно застаецца скураным і сухім. Насенне касцянкападобнае або арэхападобнае, шарападобнае, у большасці выпадкаў дробнае, 2–5 мм у даўжыню, але часам даволі буйное (да 3,5 см). Зародак звычайна з дзвюма семядолямі.

Род падакарп, або нагаплоднік (Podocarpus), з’яўляецца самым буйным родам сярод хвоевых, перавышае па колькасці відаў, якія ў яго ўваходзяць (больш за 100, па некаторых звестках – 114 відаў), нават сасну. Падаркапы – двухдомныя расліны (вельмі рэдка аднадомныя).

Часам яны дасягаюць вялікіх памераў (падакарп узамбарскі (P. usambarensis) вырастае да 80 м у вышыню пры дыяметры ствала 2 м). Часцей менш буйныя, а часам і дробныя хмызнякі 0,5–1 м у вышыню (П. снежны – P. nivalis, П. малы – P. minor).

На каранях раслін ёсць клубеньчыкі з азотафіксуючымі бактэрыямі або грыбнымі гіфамі.

Падакарп Нагі (P. nagi) – даволі шырока распаўсюджаны ў горных лясах Паўднёвай Японіі, на в. Тайвань, у Паўднёвым Кітаі. Дрэва да 25 м ў вышыню і 0,8 м у дыяметры.

Драўніна выкарыстоўваецца як каштоўны будаўнічы матэрыял. У Японіі папулярны ў ланшафтных насаджэннях і як гаршэчная культура. У Еўропу завезены і расце з 1830 года. Ёсць на Каўказе.

Род паразітаксіс (Parasitaxis) – з адзіным відам П. апаленым (P. ustus) – дзіўная, унікальная расліна, адзіны сапраўдны паразіт сярод хвоевых. Расце ў Н. Каледоніі. Уяўляе сабой галінасты аднадомны хмызняк да 25 см у вышыню (часам да 1,5 м).

Род дакрыдыум (Dacrydium). У гэтым родзе, які вельмі блізкі да падакарпа, каля 20 відаў. Віды гэтага роду часцей за ўсё двухдомныя. Як правіла, гэта не вельмі высокія дрэвы – ад 7 да 30 м, але ёсць і высокія (Д. кіпарысавы – D. cupressinum, які дасягае 60 м у вышыню і 1,5 м у дыяметры). Прадстаўнікі роду растуць у асноўнай частцы арэала сямейства.

Род фалькатыфоліум (Falcatifolium) – віды якога (4 віды) хмызнякі і невялічкія дрэвы, 2–20 м у вышыню. Від фалькатыфоліум цісападобны (F. taxoides), ён расце ў гарах Н. Каледоніі, з’яўляецца раслінай-гаспадаром паразітаксісу.

4.7.2.3. Парадак Сасновыя (Pinales)

Сямейства Сасновыя (Pinaceae)

Цяжка назваць такое сямейства нават сярод кветкавых раслін, якое па тэрыторыі, ім асвоенай, і па назапашанай біямасе змагло б супернічаць з сасновымі. У сваім распаўсюджанні гэта вялізарнае сямейства, якое налічвае 11 родаў і не менш як 250 відаў,

57

амаль што цалкам абмежавана паўночным паўшар’ем. Некаторыя віды сасны, елкі, піхты і лістоўніцы забіраюцца высока ў горы і заходзяць за палярны круг. Адзіным відам, які перасякае экватар і заходзіць у паўднёвае паўшар’е, з’яўляецца сасна Меркуза (Pinus merkusii).

У межах сямейства адрозніваюць тры трыбы (падсямействы): піхтавыя, лістоўніцавыя і сасновыя.

Трыба Піхтавыя (Abieteae) характарызуюцца наяўнасцю ў кроне падоўжаных парасткаў і адзіночным размяшчэннем ігліцы. Насенне паспявае ў год апылення (роды: елка, піхта, ілжэтсуга, тсуга, кетэлеерыя).

Трыба Лістоўніцавыя (Lariceae) маюць у кроне як падоўжаныя, так і размешчаныя на іх пакарочаныя парасткі. Першыя і другія нясуць асімілюючую ігліцу, але на падоўжаных парастках яна адзіночная, а на пакарочаных сабрана ў шматлікія пучкі па 30– 50 шыпулек (роды: лістоўніцы, ілжэлістоўніца і кедр). У лістоўніцы ігліца ападае штогод, а ў кедра трымаецца 2–3 гады. Насенне лістоўніцы паспявае ў год апылення, насенне кедра – праз 2–3 гады.

Трыба Сасновыя (Pineae) змяшчае два роды: сасна і дзюкампопіпус. Як і лістоўніцавыя, прадстаўнікі яе маюць падоўжаныя і пакарочаныя парасткі. Асімілюючая ігліца ўтвараецца на пакарочаных парастках; па 2–3–5 шыпулек у пучку (выключэнне складае сасна аднахвоевая з адзіночнай ігліцай). На падоўжаных парастках ігліца рэдукавана і выконвае ахоўныя функцыі крыючых лускавінак зачаткавага роставага парастка. Шышкі з вельмі жорсткімі драўнянымі насеннымі лускавінкамі. У сосен апладненне адбываецца ў сярэднім праз год пасля апылення, таму насенне паспявае толькі ў канцы другога сезона вегетацыі.

Прадстаўнікі сямейства сасновых – вечназялёныя або, радзей, лістападныя дрэвы, зрэдку ў выглядзе хмызнякоў, якія сцелюцца. Іголкападобнае, лускавінкападобнае, радзей вузкаланцэтнае лісце іх можа быць розных памераў – ад малюсенькіх ў піхты белакорай (Abies nephrolepis) і елкі Глена (Picea glehnii) да моцна выцягнутых, якія дасягаюць у некаторых сосен 30 (сасна канарская – Pinus canariensis) або нават 45 см (сасна балотная –

P. palustris).

Трымаецца лісце на дрэве ад 2 да 7 гадоў і толькі ў лістоўніцы і ілжэлістоўніцы штогод ападае на зіму. Адміраючы, яно можа пакінуць на парастку знак – невялікі плоскі рубец (у піхты) або маленькі выступ кары ў выглядзе падушачкі (у елкі).

Ва ўсіх відаў сямейства зачаткавыя мікра- і макрастробілы закладваюцца ў пупышках у год, папярэдні апыленню. Зачаткавыя мікрастробілы ўтвараюцца раней за макрастробілы. Пупышкі шматлікія, са шчыльна прылеглымі адна да другой лускавінкамі, а ў шматлікіх відаў маецца дадатковае смаляное покрыва. У дрэў трыб піхтавых і сасновых падоўжаныя парасткі маюць трохгадовы цыкл фарміравання: 2 гады яны фарміруюцца як зачаткавыя парасткі ў пупышках, а на трэці сезон вегетацыі ўступаюць у фазу адкрытага росту. У лістоўніцы і кедра цыкл фарміравання парасткаў двухгадовы: у першы сезон вегетацыі закладваюцца і фарміруюцца ў пупышках, у другі – растуць.

Трыба Піхтавыя. Род яліна (Picea). Сцвярджаюць, што лацінская назва яліны паходзіць ад грэчаскага слова «nicca» (Pissa), што значыць «смала». І калі нават яліна менш смалістая, чым сасна, менавіта яна атрымала такую назву.

Род яліна ўяўляе сабой вялікую разнастайнасць форм, якія заслугоўваюць прызнання за імі відавога статусу, і ў гэтых адносінах у межах сямейства ўступаюць толькі роду сасна. Колькасць відаў яліны вагаецца ў розных аўтараў ад 35 да 50. Яліны – пераважна расліны паўночныя. Яны распаўсюджаны як у Еўразіі, так і ў Паўночнай Амерыцы. Большасць відаў яліны трымаецца ў межах вобласці, паўднёвая мяжа якой не выходзіць за рубеж 35° пн. ш., пры гэтым пераважная частка яловых дрэвастояў размяшчаецца значна далей на поўнач. Аднак найбольшая відавая разнастайнасць ялін назіраецца ў Цэнтральным і Заходнім горным Кітаі.

58

Яліны, як правіла, высокія статныя дрэвы, якія дасягаюць ў вышыню часам 60 і нават 90 м і ў дыяметры 1,5–2 м. Яны вельмі даўгавечныя жывуць 500–600 гадоў. Крона конусападобная, часта вузкая, ствол прамы. Яліны адметныя высокай ценевынослівасцю, у сувязі з гэтым ачышчэнне ад сукоў ідзе вельмі маруднае. Ніжнія галінкі, якія прылягаюць да зямлі, могуць пусціць карані – уласцівасць ў хвоевых адносна рэдкая. Кара ў маладых дрэў больш або менш гладкая шэрая, часам з бурым адценнем, у старых няроўная тонкая, часта лушчыцца. Парасткі голыя або валасістыя. Пупышкі часта завостраны, не пакрыты смалой або слаба засмолены. Ігліца жыве 6–9 гадоў і больш, жорсткая, калючая да 4 см даўжынёй. У папярочным сячэнні рамбічная з радамі вусцейкаў на ўсіх гранях або рамбічна-сплясканая з вусцейкамі ў выглядзе дзвюх белых палосак (як у піхты) з верхняга боку. Але ў выніку перакручвання чаранка здаецца, што вусцейкі знаходзяцца з ніжняга боку шыпулькі. Прымацоўваецца шыпулька да парастка на асобных спіральна размешчаных вырастах кары – ліставых падушачках, якія застаюцца пасля ападзення шыпулек і добра бачны. Гэтай марфалагічнай прыкметай парасткі яліны добра адрозніваюцца ад парасткаў піхты.

Апыляюцца яліны амаль адначасова з распусканнем роставых пупышак. Іх макрастробілы сканцэнтраваны ў верхнім ярусе кроны, а мікрастробілы могуць утварацца ва усіх частках кроны. У час апылення макрастробілы стаяць вертыкальна, але хутка панікаюць, таму спелыя шышкі ў ялін звешваюцца. Яны цыліндрычныя або канічна-яйкападобныя, з цвёрдаабо мяккаскуранымі насеннымі лускавінкамі, ад 3 да 15 см даўжынёй. Крыючыя лускавінкі з-пад насенных не выступаюць. Шышкі і насенне паспяваюць ў канцы лета і ў першай палове восені года апылення. Спелыя шышкі не распадаюцца, а ў іх разыходзяцца краі насенных лускавінак, з-пад якіх ветрам разносіцца дробнае (0,5 см) насенне з завостраным канцом і зваротнаяйкападобным крылом, ніжняя частка якога абхоплівае насенне ў выглядзе лыжачкі і не зрастаецца з ім, таму крыло лёгка аддзяляецца ад насення. Усходы маюць ад 6 да 12 трохгранных семядолей. Усе віды ялін ценевынослівыя, але добра расці могуць толькі пры дастатковай поўнай асветленасці. Даволі патрабавальныя да ўрадлівасці глебы, па адносінах да вільготнасці глебы і атмасферы – мезафіты. Вельмі адчувальныя да прамысловых выкідаў у атмасферу (негазаўстойлівыя), часта пакутуюць ад позніх вясенніх замаразкаў (асабліва ў маладосці), а па сваёй зімаўстойлівасці – розныя, у залежнасці ад геаграфічнага паходжання відаў і іх экатыпаў.

У гаспадарчых адносінах яліны цэняцца вельмі высока. Іх народнагаспадарчае значэнне вызначаецца перш за ўсё буйнымі запасамі драўніны – асноўнай крыніцы сыравіны для цэлюлозна-папяровай прамысловасці. Апроч таго, драўніну ялін шырока выкарыстоўваюць у будаўніцтве, для атрымання рознага роду піламатэрыялаў, у мэблевай і тарнай вытворчасці, пры вытворчасці музычных інструментаў. У кары ялін змяшчаюцца дубільныя рэчывы, якія выкарыстоўваюцца ў гарбарнай прамысловасці. З ігліцы ялін атрымліваюць розныя медыцынскія прэпараты і харчовыя дабаўкі для жывёлы. Яліны выкарыстоўваюцца для стварэння снегазборных палос уздоўж чыгуначных і аўтамабільных дарог, цэняцца яны і ў азеляненні, аднак толькі некаторыя віды гэтага роду (напрыклад, яліна калючая – P. pungens), якія з’яўляецца дастаткова дыма- і газаўстойлівымі ва ўмовах гарадскога асяроддзя.

Род дзеліцца на дзве секцыі: секцыя Eupicea, з рамбічнымі ў папярочным сячэнні шыпулькамі і радамі вусцейкаў на ўсіх гранях, і секцыя Omorica, з рамбічна-сплясканымі шыпулькамі і вусцейкамі ў выглядзе дзвюх белых палосак з верхняга боку.

Яліна еўрапейская, або звычайная (Picea abies, Picea exelsa), – займае шырокі арэал, які ахоплівае амаль усю Цэнтральную і Паўночную Еўропу. На ўсход распаўсюджваецца да Урала, на поўдзень – да паўночнай мяжы чарназёмаў. Дрэва вышынёй 30(50) м, дыяметрам да 1 м, з нізка апушчанай пірамідальнай кронай. Шыпулькі даўжынёй 1–2,5 см, цёмназялёныя, бліскучыя, востраканечныя, злёгку выгнутыя, у сячэнні рамбічныя. Застаюцца на дрэве 5–7, радзей 9 гадоў. Парасткі тонкія, ад зеленавата-жоўтых да бура-карычневых. Ствол прамы, поўнадраўняны, пакрыты бураватай, спачатку гладкай лускавінкавай карой, якая потым становіцца трашчынаватай. Шышкі светла-бурыя, 10–16 см даўжынёй, верацёнападобна-цыліндрычныя, з зубчастымі або хвалістымі па краі насеннымі

59

лускавінкамі. Насенне прадаўгавата-яйкападобнае, карычневае, даўжынёй каля 4 мм, з жоўта-чырвоным крылом, у тры разы даўжэйшае за насенне. Парода ценевынослівая, марозаўстойлівая, але пакутуе ад замаразкаў. Патрабавальная да вільготнасці глебы. Ветравальная.

Яліна сібірская (Picea obovata) распаўсюджана на поўначы Еўропы, а таксама ў Заходняй і Усходняй Сібіры. Па біялагічных і марфалагічных прыкметах вельмі блізкая да яліны еўрапейскай. Адрозніваецца ад яе меншай (30 м) вышынёй, больш кароткай ігліцай, грубаваласістымі парасткамі і менш буйнымі (даўжынёй 5–8 см) шышкамі, з суцэльнымі па краі насеннымі лускавінкамі.

Яліна Шрэнка, або цянь-шаньская (Picea schrenkiana). Расце ў гарах Казахстана і Сярэдняй Азіі. Дрэва вышынёй да 35–40 м, дыяметрам да 1 м, з апушчанай амаль да зямлі кронай. Ігліца чатырохгранная, блакітна-зялёная, жорсткая, вострая. Парасткі крэмавыя, падчас амаль белыя, голыя або апушаныя. Пупышкі яйкаабо шарападобныя, чырвонакарычневыя. Шышкі даўжынёй 7–12(16) см, у дыяметры 2,5–3 см, цёмна-карычневыя. Насенныя лускавінкі драўняна-скураныя, закругленыя або злёгку ўсечаныя, з дробна зазубраным краем.

Яліна канадская, або белая ( Picea glauca). Распаўсюджана ў Паўночнай Амерыцы па ўсёй лясной зоне. Дрэва вышынёй да 20–35 м з густой канічнай кронай. Ігліца даўжынёй 1– 2 см, чатырохгранная, прытупленая, шыза-зялёная. Парасткі шэра-жоўтыя, часам амаль белыя, голыя. Шышкі дробныя, даўжынёй 4–5 см, светла-карычневыя, з суцэльнымі па краі лускавінкамі. Адрозніваецца павышанай устойлівасцю да загазаванасці паветра, уступае ў гэтым толькі яліне калючай. Пераносіць абрэзку і мае вялікую колькасць дэкаратыўных форм.

Яліна калючая (Picea pungens). Радзіма – Паўночная Амерыка. Дрэва вышынёй да 45 м. Ігліца даўжынёй 2–3 см, чатырохгранная, цвёрдая, вельмі калючая, зялёная, шызаабо блакітна-зялёная. Парасткі тоўстыя, аранжава-карычневыя, голыя. Пупышкі шырокаавальныя, светла-карычневыя, несмалістыя. Шышкі даўжынёй 5–10 см, дыяметрам 2–3 см, рыхлыя, цыліндрычныя, прадаўгаватыя, некалькі выгнутыя, светла-карычневыя. Насенныя лускавінкі тонкія, гнуткія, моцна зморшчаныя. Па дэкаратыўнасці і ўстойлівасці да газу не мае роўных сярод ялін.

Яліна сітхінская (Picea sitchensis) – адна з найбольш буйных ялін на зямлі. У сябе на радзіме (на Ціхаакіянскім узбярэжжы Паўночнай Амерыкі) можа перавышаць 60–70 м у вышыню і 2,5–5 м у дыяметры ствала. Жыве 500–800 гадоў. Кара тонкая, чырванавата-бурая. Парасткі светла-карычневыя. Ігліца тонкая 15–18 см даўжынёй, шызаватая. Шышкі цыліндрычныя, 5–10 см даўжынёй і да 3 см у дыяметры.

Яліна ўсходняя (Picea orientalis). Распаўсюджана ў горных лясах заходняй часткі Каўказа. Вышыня – да 50–65 м, дыяметр – 1,5–2 м. Ствол поўнадраўняны, пакрыты цёмнашэрай лускавінкавтай карой. Ігліца кароткая (даўжынёй да 1 см), жорсткая, сплясканачатырохгранная, бліскучая, цёмна-зялёная, на верхавінцы прытупленая. Парасткі светлакарычневыя або чырванаватыя, бліскучыя. Галінкі бурыя, амаль чорныя. Пупышкі даўжынёй каля 3 мм, яйкападобныя, вострыя, чырвона-карычневыя, часам амаль чорныя. Шышкі верацёнападобна-цыліндрычныя, даўжынёй да 15 см, з шырокімі суцэльнымі насеннымі лускавінкамі. Гэта парода прыморскага клімату, якая патрабуе вялікай колькасці ападкаў, вялікай вільготнасці паветра і глебы. Больш ветраўстойлівая, чым яліна звычайная. Жыве да 500–600 гадоў. Утварае высокапрадукцыйныя дрэвастоі з запасам драўніны да 1000 м3/га.

Яліна аянская (Picea jezoensis) – найважнейшая лесаўтваральная парода Далёкага Усходу. Расце ў Кітаі, Японіі, Карэі. Вышыня – да 35–40 м, дыяметр – да 1 м. Ігліца амаль што плоская, вострая, даўжынёй 10–20 см, на звернутым уніз баку шыза-зялёная. Парасткі бліскучыя, цёмна-бурыя. Пупышкі жоўта-бурыя, несмаляныя. Шышкі даўжынёй 3–8 см, у дыяметрам 1,5–3 см, падоўжна-цыліндрычныя, светла-карычневыя, выгнутыя, рыхлыя. Насенныя лускавінкі мяккаскураныя, моцназморшчаныя. Насенне дробнае, у 2 разы меншае

60

за насенне яліны звычайнай. Адметна ранняй вегетацыяй, у сувязі з чым пашкоджваецца замаразкамі. Найбольшы ўзрост – 300–350 гадоў.

Род піхта (Abies). Вывучэнне піхт з самага пачатку было ўскладнена тымі абставінамі, што Ліней усе знаёмыя яму тады вечназялёныя хвоевыя – сасну, яліну і піхту – аднёс да аднаго роду. Толькі значна пазней гэтыя расліны, якія вельмі добра адрозніваюцца па шматлікіх прыкметах, выдзелілі ў асобны род піхта (Abies).

Па апошніх даных род піхта дзеліцца на два падроды: падрод псеўдаторыя (Pseudotorreye) з адным відам і падрод піхта (Abies), якія складаюць 14 секцый (каля 40 відаў).

Піхты – буйныя, часам вялізарныя дрэвы, якія дасягаюць ў вышыню 60–100 м і ў дыяметры 2 м, з прамым ствалом, які часта дрэнна ачышчаецца ад сучча, таму здаецца, што крона пачынаецца амаль з зямлі.

Большасць відаў маюць тонкую гладкую кару з рэдкімі трэшчынамі, якія размяшчаюцца звычайна пад вуглом адна да другой, і буйнымі смаласховішчамі, якія бачны на паверхні ў выглядзе жаўлакоў. У процілегласць ім «таўстакорыя» піхты характарызуюцца актыўным фелагенам, які перасякаецца глыбокімі падоўжнымі трэшчынамі. Пупышкі акруглыя або яйкападобныя, радзей вострыя, у многіх відаў смаляныя, размешчаныя па некалькі штук вакол больш буйной верхавінкавай пупышкі. Лісце вегетатыўных, якія не нясуць шышак парасткаў, мяккае, плоскае, зверху крыху жалабатае, знізу некалькі кіляватае, з дзвюма светлымі палоскамі, у якіх размешчаны вусцейкі. Лісце парасткаў, якія нясуць шышкі, чатырохграннае, з белаватымі палоскамі на ўсіх гранях і таму з вусцейкамі на ўсіх чатырох баках. Трымаецца на парастку 7–10 гадоў і больш.

Мікра- і макрастробілы закладваюцца ў генератыўных пупышках, якія больш буйныя і авальныя, чым пупышкі роставыя. Апыленне адбываецца перад распусканнем маладой ігліцы. Жаночыя шышачкі піхты стаяць вертыкальна, захоўваючы гэты стан і ў перыяд паспявання насення. Спелыя шышкі цыліндрычныя, 5–12(20) см даўжынёй, да спеласці засмоленыя. Калі насенне паспявае, покрыва шышак разбураецца, а сама шышка пачынае інтэнсіўна распадацца на лускавінкі, якія сумесна з насеннем разносяцца ветрам. Звычайна гэта адбываецца ўжо ў пачатку – сярэдзіне восені года апылення. Пасля разбурэння шышак на парастках застаюцца вертыкальныя драўняністыя стрыжанькі, якія даволі доўга захоўваюцца ў кроне.

Насенне трохвугольнае, з моцнасмалістымі лупінамі, нясе трохвугольнае крыло, якое ахоплівае насенне з ніжняга боку і шчыльна прырастае да яго. Усходы маюць 4–5 (7) плоскіх семядолей. Апроч насення, піхта здольная размнажацца атожылкамі, укараняцца ніжнімі галінкамі.

Распаўсюджаны піхты, як і пераважная большасць іншых родаў хвоевых, ва ўмеранай зоне паўночнага паўшар’я. Толькі нешматлікія віды заходзяць па горных сістэмах у Мексіку і нават Гватэмалу.

Большасць відаў піхты, у тым ліку і найбольш прымітыўныя з іх, прыстасаваліся ў сваім натуральным распаўсюджанні да нетрапічных абласцей басейна Ціхага акіяна, што, магчыма, звязана з іх паходжаннем з гэтых абласцей. На поўнач піхты распаўсюджваюцца параўнальна недалёка, уступаючы ў гэтых адносінах яліне, сасне і лістоўніцы.

Пры наяўнасці ўрадлівых глеб, мяккага тэмпературнага рэжыму і высокай вільготнасці паветра шматлікія піхты вызначаюцца выключна высокім прыростам, утвараючы вялізарныя запасы арганічнага рэчыва на адзінку плошчы.

Піхта ў маладосці расце марудна, але потым яе рост паскараецца. Даўгавечнасць розных відаў піхт разнастайная, ад 150–250 гадоў (піхта белакорая і сібірская) да 450–500 (піхта суцэльналістая) і нават 800 гадоў (піхта каўказская).

Усе віды даволі патрабавальныя да ўрадлівасці глебы, па адносінах да вільготнасці глебы і паветра – мезафіты, вельмі адчувальныя да змяшчэння прамысловых выкідаў у атмасферу (негазаўстойлівыя), часта пакутуюць ад позніх вясенніх замаразкаў (асабліва ў