Установа адукацыі

«БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ

ТЭХНАЛАГІЧНЫ УНІВЕРСІТЭТ»

М. Я. Сяменчык

ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ

Курс лекцый для студэнтаў І курса ўсіх спецыяльнасцей

Мінск 2009

УДК 24(476)(042.4)

ББК 63.3(2Бел)я73

С99

Разгледжана і рэкамендавана да выдання рэдакцыйна-выдавецкім саветам універсітэта

Рэцэнзенты:

загадчык кафедры гісторыі Беларусі БДПУ імя М. Танка

доктар гістарычных навук, прафесар А. М. Люты;

загадчык кафедры эканамічнай гісторыі БДЭУ

доктар гістарычных навук, дацэнт Ю. М. Бохан

Сяменчык, М. Я.

С99 Гісторыя Беларусі : курс лекцый для студэнтаў І курса

усіх спецыяльнасцей / М. Я. Сяменчык. – Мінск : БДТУ,

2008. – 340 с.

ІSBN 000-000-000-000-0

У тэкстах лекцый асветлены ўсе этапы, змест і асаблі-

васці жыццядзейнасці нашага народа з моманту засялення

тэрыторыі Беларусі і да сучаснасці. Асноўная ўвага надаецца

генезісу нацыянальнай самасвядомасці, дзяржаўнасці, пы-

танням стварэння матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей,

абароны Радзімы і ўмацавання яе эканамічнага патэнцыялу.

Выданне прызначана выкладчыкам гісторыі Беларусі,

аспірантам і студэнтам.

УДК 24(476)(042.4)

ББК 63.3(2Бел)я73

ІSBN 000-000-000-000-0 УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны

Універсітэт», 2009

Сяменчык М. Я., 2009

Тлумачальная запіска

Падрыхтоўка дадзенага курса лекцый выклікана неабходнасцю каардынацыі намаганняў выкладчыкаў па ўдасканаленні навучання студэнтаў тэхнічных ВНУ гісторыі Беларусі.

Як паказвае практыка, залішняя палітызаванасць грамадскага жыцця і плюралізм думак, уласцівы пераходнаму перыяду ў станаў-ленні нашай суверэннай дзяржавы, у многім знізілі статус гістарычнай навукі. Адсутнасць грамадскага кантролю за зместам і якасцю вучэб-най літаратуры, манапалізацыя яе выдання асобнымі аўтарамі прывялі да таго, што ў ёй сустракаюцца застарэлыя міфы, недакладнасці і про-ста далёкія ад навукі палажэнні. У выніку гісторыя Беларусі пачала губляць сваё функцыянальнае прызначэнне ў галіне адукацыі, выха-вання і кансалідацыі грамадства. Не апошнюю ролю ў зніжэнні ціка-васці моладзі да айчыннай гісторыі адыграла небяспечная тэндэнцыя яе выкладання на рускай мове. Мяркуем, што курс лекцый па гісто-рыі Беларусі, павінен вывучацца грамадзянамі краіны на беларускай мове.

Неабходнасць падрыхтоўкі дадзенага курса лекцый выклікана таксама выхадам «Гісторыі Беларусі» (тыпавая праграма для вышэй-шых навучальных устаноў/ склад. : М. С. Сташкевіч [і інш.] ; пад рэд. М. С. Сташкевіча. – Мінск : РІВШ, 2008. – 52 с.), зацверджанай Міні-стэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь 15 красавіка 2008 г. Рэгістра-цыйны № ТД-СГ.009/тып.), якая ставіць перад грамадазнаўцамі сур’ёзныя адукацыйныя і выхаваўчыя задачы.

У адпаведнасці з азначаным дакументам, а таксама вучэбнай пра-грамай кафедры, на засваенне дысцыпліні адводзіцца 72 аўдыторныя гадзіны (40 лекцыйных і 32 семінарскія), а таксама 68 гадзін – на яго самастойнае вывучэнне. З гэтай нагоды падрыхтаваны курс лекцый па гісторыі Беларусі можа быць выкарыстаны і ў мэтах арганізацыі прак-тычных і самастойных заняткаў.

Курс лекцый заснаваны на гістарычнай літаратуры, якая атрымалі прызнанне навуковай грамадскасці, у тым ліку чатырохтомнай «Архе-алогіі Беларусі», шасцітомных «Гісторыі Беларусі» і «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі». Аўтарам выкарыстана «Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 г. (са зменамі і дапаўненнямі ад 26 лістапада 1996 і 17 кастрычніка 2004 гг.), выступленні Прэзідэнта А. Р. Лукашэнкі, прэса 1917-2009 гг.

Лекцыя 1. УВОДЗІНЫ Ў ДЫСЦЫПЛІНУ «ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ»

Пытанні

1. Гісторыя як навука. Метады і прынцыпы яе вывучэння

2. Гістарычная перыядызацыя

3. Цывілізацыя як стадыя развіцця грамадства і яе тыпы

4. Прадмет вывучэння гісторыі Беларусі, гістарыяграфія і крыніцы па вывучэнні гісторыі Беларусі

1. «Гiсторыя» – у перакладзе з грэчаскай мовы – апавяданне аб мiнулых падзеях. Яе заснавальнікам лічыцца Герадот (484–425 гг. да н. э.). Яна вывучае ход i заканамернасцi развiцця чалавечага гра­мад­с­т­ва ў мiнулым. Аб’ектам яе пазнання з’яўляецца працэс і вынікі жыц­цядзей­нас­ці людзей у сацыяльнай, матэрыяльнай і духоўнай сферах.

У адпаведнасці з існуючай класіфікацыяй, усе навукі падзяляюць на грамадскія, гуманітарныя, натуральныя і тэхнічныя, але толькі пер-­шыя дзве іх групы заняты вывучэннем чалавека. Пры гэтым гісторыю цяжка залічыць у склад толькі грамадскіх або толькі гуманітарных на-вук, бо яна ўбірае ў сябе звесткі аб усіх су­б­’­ек­тах жыццядзейнасці лю-дзей (ад асобных індывідаў да цы­ві­лі­за­цый­ных супольнасцей) у міну-лым. Яна мо­жа разглядацца як самастойная (прамежкавая) навуковая галіна. З гу­ма­ні­тар­ных навук найбольш часта гісторыя перасякаецца з фі­ла­со­фій, паліталогіяй, правазнаўствам, культуралогіяй; з грамадскіх – з эка­но­мі­кай, сацыялогіяй, этнаграфіяй.

Гісторыя – навука канкрэтная, якая патрабуе дакладных імёнаў, дат, фактаў, падзей. Прадметам яе вывучэння з’яўляецца ўся жыцця-дзейнасць грамадства ў мінулым, на працягу ўсяго гістарычнага пра-цэсу. Значнасць гістарычнай навукі найлепшым чы­нам вынікае з тых функцый, якія яна адыгрывае ў любой дзяржаве, за­ці­каў­ле­ным у вы-сокім інтэлекце, маральным здароўі, разітых якасцях гра­мадзян­с­кас­ці і патрыятызму сваіх жыхароў. У пэўнай ступені гэта мае дачыненне да гісторыі Беларусі.

З’яўленне гiстарычнай навукi было выклiкана патрэбай гра­мад­с­т­ва ў асэнсаваннi cвайго мiнулага, вызначэннi будучыні, а таксама вы­ха­ван­ні новых пакаленняў. Да Новага часу працы гісторыкаў не былі свабоднымі ад уздзеяння рэлігіі і ўплыву панаваўшых эліт. Яны ме­лі апісальны характар, абапіраліся не толькі на факты, але і міфы. З аў­тар­с­кіх прац вынікала ідэя аб вызначальнай ролі манархаў або боскіх сіл у станаўленні і развіцці чалавечых су­по­ль­нас­цей.

У ХІХ стагоддзі, калі чалавечая думка ў галіне антрапалогіі, ар­хе­а­ло­гіі, біялогіі, сацыялогіі, этнаграфіі і інш. прасунулася далёка на­пе­рад, гісторыя набыла статус паўнавартай навукі з уласцівымі ёй сіс­тэ­май метадаў (метадалогіяй) і прынцыпаў (агульнымі правіламі) вы­ву­чэн­ня мінулага. Пачатак выкарыстання навуковых метадаў у вывучэн-ні мі­ну­ла­га належыць Фукідыду (460-400 да. н. э.), які лічыў гісторыю вы­ні­кам выбару і ўчынкаў людзей, а не багоў. Ён прытрымліваўся хра­на­ла­гіч­на­га прынцыпу ў асвятленні падзей і нейтральнага пункту глед­жан­ня на іх. Рымскі палітык Цыцэрон (106-43 да н. э.) адзначыў, што пер­шая задача гісторыка – утрымлівацца ад хлусні, другая – не хаваць праў­ды, а трэцяя – не быць прадузятым. Але гэта нялёгка, бо гіс­то­ры­кі як сыны свайго часу сваімі працамі стараліся або былі вы­му­ша­ны дагадзіць пануючым уладам і тагачасным грамадскім густам.

У нашы дні для таго, каб мінімізаваць даследчыцкі суб’ектывізм, да гістарычнай працы прад’яўляюцца высокія патрабаванні – і ў пер­шую чаргу па выкарыстанні навуковых метадаў. У мэтах усебаковага і аб­’­ек­тыў­на­га раскрыцця гістарычнага працэсу, а таксама лакальных яго асаблівасцяў, існуюць агульнанавуковыя (аналіз, сінтэз, індукцыя і інш.) і спецыфічныя (гісторыка-генетычны, параўнальны, праблемна-храналагiчны, тыпалагiчны, храналагічны і інш.), запазычаныя з ін­шых навук (сістэмны, статыстычны, контэнт-аналіз і інш.) метады.

Агульнапрызнанымі прынцыпамі гістарычных даследаванняў з’яўля­юц­ца аб’ектыўнасць і гістарызм, а таксама сацыяльны і ак­сі­я­ла­гіч­ны падыходы. Рэалізацыя першага прынцыпу забяспечвае праў­дзі­вы, незалежны ад аўтарскіх сімпатый ці антыпатый, абгрунтаваны по-г­ляд на факты і з’явы. Рэалізацыя другога дазваляе прасачыць тыя ж факты ці з’явы ў дынаміцы, у атачэнні тагачасных рэалій і сувязяў з ін­шы­мі суб’ектамі гістарычнага працэсу. Сацыяльны падыход дае маг­чы­масць ацэньваць факты і з’явы з пункту гледжання носьбітаў тых ці іншых (сацыяльных, класавых, канфесійных і г. д.) інтарэсаў. Ак­сі­я­ла­гіч­ны падыход дазваляе ацаніць мінулае з пункту гледжання агу­ль­на­ча­ла­ве­чых і нацыянальных каштоўнасцяў, што мае асаблівую знач­насць для вывучэння ўсходнеславянскай цывілізацыі і бе­ла­рус­ка­га этнасу, у прыватнасці.

Гiсторыя як навука ў працэсе свайго развiцця падзялiлася на цес-на звя­за­ныя памiж сабой спецыялiзаваныя часткi. Паводле асобных па­ды­хо­даў, гiсторыю грамадства на аснове характэрных рыс прынята падзя­ляць на эпохi: гiсторыю першабытнага грамадства, антычную, ся­рэд­не­вя­ко­вую, новую і навейшую. Яны ў сваю чаргу падзяляюцца на больш дробныя перыяды: паводле прасторава-геаграфiчнага прын­цы­пу, калi вылучаецца рэгiянальная гiсторыя вялiкiх, звязаных памiж са­бой рэгiёнаў (гiсторыя Еўропы, Лацiнскай Амерыкi) i гiсторыi асоб­ных краiн i народаў (гiсторыя Беларусі, Расii, Украіны); паводле ком­п­лек­с­ных праблем (гiсторыя Адраджэння, Рэфармацыi, Асветніцтва); у залежнасцi ад таго, якi бок або з’ява грамадскага жыцця вывучаюцца, вы­лу­ча­юць сацыяльна-эканамiчную, палiтычную, ваенную гісторыю, гіс­то­рыю дойлідства, дыпламатыі, мастацтва i iнш. Акрамя таго, да гiстарычнай навукi адносяць спецыяльныя (дапаможныя) гiстарычныя дысцыплiны: археаграфiю, баністыку генеалогію, геральдыка, мет­ра­ло­гію, нумiзматыку, тапанiмiку, храналогію i iнш. Са­мас­той­нае месца займаюць спецыяльныя гiстарычная навукi археалогiя, этнаграфiя і гiстарыяграфiя. Такім чынам, у нашы дні гісторыя – вынік працы на-вуковых калектываў кафедр і ін­с­ты­ту­таў.

2. Гiсторыя мае сваю сiстэму вымярэння мiнулага – пе­ры­я­ды­за­цыю. Пад час знаходжання нашай рэспублiкi у складзе СССР у гiста-рычнай навуцы панавала так званая фармацыйная перыядызацыя, у адпаведнасці з якой лічылася, што чалавецтва праходзіла 5 стадый раз­віц­ця (фармацый) – першабытнаабшчынную, рабаўладальніцкую, фе­а­да­ль­ную, капіталістычную і сацыялістычную.

Сучасная перыядызацыя гісторыі Беларусі грунтуецца на цы­ві­лі­за­цый­ным падыходзе і мае наступны выгляд:

1. Старажытнае грамадства (40 тыс. да н. э. – V cт. н. э.). Гэты перыяд падзяляецца на 3 этапы: каменны век (40–3 тыс. да н. э.), бронзавы век (ІІ - пачатак І тыс. да н. э.); жалезны век (пачатак І тыс. да н. э – V cт. н. э.).

2. Сярэднявечча (канец V – ХV cт.). Гэты перыяд падзяляецца на 2 этапы: пачатак пераходу да класавага грамадства i узнiкненне дзяр- жаўнасцi (VI – першая палова ХIII ст.); развiццё феадальнай сicтэмы (сярэдзiна ХIII-ХV cт.)

3. Новы час (ХVI – пачатак ХХ cт.). Гэты перыяд падзяляецца на 2 этапы: афармленне феадальнай сiстэмы i выспяванне яе крызiсу (ХVI – канец ХVIII cт.); генэзiс i зацвярджэнне капiталiзму; выспяванне крызiсу буржуазнага грамадства (канец ХVIII ст. – 1917 г.)

4. Навейшы час (1918 г. – да нашых дзён)

3. Працяглы час пры вывучэнні гісторыі выкарыстоўвалася сво­е­а­саб­лі­вая сістэма прынцыпаў, падыходаў і метадаў, названая мар­к­сіс­ц­ка-ленінскай метадалогіяй. У яе аснову была пакладзена канцэпцыя фар­ма­цый нямецкага філосафа К. Маркса (1818–1883), які выказаў дум­ку аб гістарычным працэсе як паслядоўнай змене спосабаў выт­вор­ча­ці, абумоўленай барацьбой прыгнечаных класаў супраць эк­с­п­лу­а­та­та­раў. Па К. Марксу класавая барацьба выглядала ас­ноў­най рухаю-чай сілай грамадскага прагрэсу, а змена фармацый выг­ля­да­ла аб’ек-тыўным, фатальна непазбежным працэсам, дзе роля са­міх людзей ады-ходзіла на другі план. Нарэшце, прадказанае ім разбурэнне ка­пі­та­ліс­тыч­най фармацыі аказалася заўчасным, і ў адрозненні ад са­цы­я­ліс­тыч­най, яна не вычарпала сябе, а выявіла вялікія ўнут­ра­ныя рэзервы для далейшага развіцця. Такім чынам, панаваўшая ў са­вец­кія часы марк-сісцка-ленінская метадалогія гістарычных дас­ле­да­ван­няў выявіла іс-тотную недасканаласць.

Новы, цывілізацыйны падыход быў запазычаны ў заходніх на­ву­коў­цаў, якія з пачатку мінулага стагоддзя выкарыстоўвалі яго для вы­ву­чэн­ня гісторыі чалавечага грамадства. Нягледзячы на пэўныя ра­зы­ход­жан­ні ў вызначэнні тэрміну «цывілізацыя», сам падыход у асэн­са­ван­ні гісторыі чалавечага грамадства, які атрымаў назву цы­ві­лі­за­цый­на­га, вельмі прадукцыйны: ён пазбаўлены акцэнтацыі на класава-выт­вор­чыя адносіны; у яго аснове чалавек у сукупнасці яго інтарэсаў, ве­даў і волі; пры такім падыходзе рухаючай сілай прагрэсу з’яўляецца рост матэрыяльных і духоўных патрэб чалавека.

Да пачатку XX ст. у заходняй і рускай гістарыяграфіі стала склад­вац­ца канцэпцыя «лакальнай цывілізацыі», што атаясамлівалася з на­цы­я­на­ль­най культурай, якая існуе на працягу доўгага часу, мае больш ці менш выразныя тэр­ытарыяльныя граніцы і характарызуецца асо­бым, непаўторным шляхам развіцця. Гэта канцэпцыя, найбольш вы­раз­на сфармуляваная ў 1920 – 1930-я гг. у працах нямецкага філосафа і гіс­то­ры­ка О. Шпенглера (1880 – 1936) і англійскага гісторыка і са­цы­ё­ла­га А. Тойнбі (1889 – 1975). Яна дазваляе прасачыць сусветна-гіс­та­рыч­ны працэс як мультылінейнае цыклічнае развіцце асобных культур (або «лакальных цывілізацый»), калі сусветная гісторыя разглядаецца як сукупнасць асобных цывілізацый – канкрэтных грамадстваў, ла­ка­лі­за­ва­ных у часе (па вертыкалі) і прасторы (гарызанталі), у іх ліку аг­рар­на-традыцыйную (рабаўладальніцкае і феадальнае грамадства), ін­дус­т­ры­я­ль­ную (капіталізм) і постіндустрыяльную.

Адзінага падходу да вызначэння паняцця «цывілізацыя» не іс­нуе. Хіба што, калі разглядаць гісторыю чалавечых супольнасцей «па га­ры­зан­та­лі», гэта значыць у розных частках сусвету і ў адзін час, то пад цы­ві­лі­за­цы­яй трэба разумець колькасна вялікія, якасна разнастай-ныя і са­ма­дас­тат­ко­выя супольнасці людзей, з уласцівымі ім светапо-глядам, мен­та­ль­нас­цю, сістэмай каштоўнасцяў і культурай; своеаса-блівай са­цы­я­ль­на-эканамічнай і палітычнай арганізацыяй. У сваім раз-віцці яны пра­ходзяць стадыі фарміравання, станаўлення, росквіту, за-няпаду і па­гі­бе­лі. Можна меркаваць, што ў цяперашні час завярша-ецца эра ла­ка­ль­ных цывілізацый, якія разглядаюцца як часовая, гіста-рычна аб­ме­жа­ва­ная з’ява. Адно з важнейшых пытанняў бягучага ста-годдзя – гэта фар­мі­ра­ван­не адзінай сусветнай цывілізацыі.

Цывілізацыйны падыход дае магчымасць вывучэння гісторыі як асоб­най краіны, так і некалькіх; спрыяе асэнсаванню асаблівага і агу­ль­на­га ў гістарычным працэсе; акцэнтуе ўвагу на дзейнасці чалавека як выз­на­ча­ль­най і стваральнай сіле ў гэтым працэсе.

4. Прадметам вывучэння гісторыі Беларусі з’яўляецца за­рад­жэн­не, станаўленне і развіццё беларускага грамадства (40 тыс. год да н. э. – пачатак 3-га тысячагоддзя). У кола пытанняў, якія падлягаюць раз­г­ля­ду і вывучэнню, уваходзяць найбольш значныя і разнастайныя фор-мы жыццядзейнасці нашых суайчыннікаў. Асобае месца зай­ма­юць этнічныя працэсы, фарміраванне і развіццё беларускай дзяр­жаў­нас­ці.

Вывучэнне беларускай мінуўшчыны як састаўной часткі ўсход­нес­ла­вян­с­кай, агульнаеўрапейскай і сусветнай гісторыі дае маг­чы­масць параўнання ўзроўню развіцця беларускага народа, дынамікі яго раз­віц­ця, вызначэння месца беларусаў сярод іншых народаў.

Шматлікія публікацыі беларусазнаўцаў П. Шпілеўскага, П. Баб-роўскага, М. Федароўскага, Е. Раманава, А. Сержпутоўскага, М. Нікі-фароўскага і інш. сведчылі аб багатым гістарычным мінулым бе­ла­рус­ка­га народа. Асобныя публікацыі гістарычнага зместу змяш­ча­лі­ся на старонках «Нашай Нівы». Нарэшце ў 1910 г. выйшла ў свет «Ка-роткая гісторыя Беларусі» В. Ластоўскага, які сфармуляваў пер­шую канцэпцыю паходжання беларусаў.

У БССР у 1920-х гг. выйшлі творы Ў. Ігнатоўскага «Кароткі на­рыс гісторыі Беларусі» і «Гісторыя Беларусі ў XIX і ў пачатку XX ста­лец­ця», якія вывучаліся, адпаведна, у школе і ў ВНУ. Праца В. Кно­ры­на «1917 год в Белоруссии и на Западном фронте» лягла ў ас­но­ву канцэпцыі сацыялістычнай рэвалюцыі. Дастаткова ар­гу­мен­та­ва­ныя погляды на рэвалюцыйныя падзеi 1917 г. уласцівы зборнiку ар­ты­ку­лаў i дакументаў «Кастрычнiк на Беларусi» (Мн., 1927). У ліку важ­ней­шых прац даваеннага перыяду – манаграфіі Д. Дудкова «Аб раз­віц­ці капіталізму ў Беларусі ў 2-й палове XIX і пачатку XX ст.» і К. Кернажыцкага «Гаспадарка прыгоннікаў на Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст.»

У часы беларусізацыі намаганнямі З. Жылуновіча, А. Луцкевіча, У. Пічэты, А. Станкевіча, А. Цвікевіча, М. Шчакаціхіна ў нашай рэс­пуб­лі­цы з’явілася шмат гістарычных артыкулаў і манаграфій, але з ус­та­ля­ван­нем сталінскай дыктатуры барацьба супраць «нацдэмаў» i iншых «ворагаў народа» прывяла да забароны большасці тво­раў. Ім за змену прыйшлі новыя, накшталт, «Нарыса гісторыі Бе­ла­ру­сі» (Мн., 1934), заснаваныя на сталінскіх ацэнках гіс­та­рыч­ных падзей.

У пасляваенны перыяд і да пачатку перабудовы развіццё бе­ла­рус­кай гістарычнай навукі характарызавалася найбольшай увагай да ролі Ка­му­ніс­тыч­най партыі ў Кастрычніцкай рэвалюцыі і Вялікай Ай­чын­най вайне. Нягледзячы на існаванне ў ёй ідэалагічнага ўціску з боку КПСС-КПБ і панаванне марксісцка-ленінскай метадалогіі, сталі ак­тыўна распрацоўвацца праблемы сацыяльна-эканамічнага развіцця Бе­ла­ру­сі (З. Абезгауз, Ф. Болбас, З. Капыскі), рэвалюцыйнага руху (А. Са­лад­коў, М. Сташкевіч,) грамадзянскай вайны (І. Ігнаценка, П. Пет­ры­каў, П. Селіванаў усенароднай барацьбы супраць нямецка-фа­шыс­ц­кіх захопнікаў (А. Залескі, І. Краўчанка, А. Філімонаў).

Лепшымі на той час творамі былі прызнаны манаграфіі Л. Абе­цэ­дар­с­ка­га, М. Біча, В. Гняўко, Э. Загарульскага, А. Ігнаценкі, І. Іг­на-цен­кі, Н. Каменскай, М. Касцюка, І. Краўчанкі, В. Круталевіча, П. Лы­сен­кі, А. Лютага, Я. Мараша, І. Марчанкі, У. Міхнюка, У. Палуяна, І. Палуяна, П. Петрыкава, Л. Побаля, П. Селіванава, М. Сташкевіча, Г. Штыхава. У ліку буйнейшых прац 1960-1980-х гадоў – двухтомная «История Белорусской ССР» і пяцітомная «Гісторыя Беларускай ССР», чатырохтомная «История рабочего класса Белорусской ССР», трох­том­ная «Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фа-шистских захватчиков в годы Великой Отечественной войны».

З пачаткам перабудовы, калі ідэалагічны ўціск КПСС у гра­мад­с­т­ве зменшыўся, а з 1991 г. наогул знік, беларуская навука значна па­шы­ры­ла свой дыяпазон і ўзнялася на значна больш высокі ўзровень. У ліку новых тэм, якія раней па ідэалагічных меркаваннях за­моў­ч­ва-лі­ся або скажаліся, былі Вялікае княства Літоўскае, беларускі на­цы­я­на­ль­ны рух, сталінскія рэпрэсіі, дзейнасць калабарантаў і многія ін­шыя. Гэты час вызначыўся выхадам у свет грунтоўных манаграфій Я. Анішчанкі А. Віш­неў­с­ка­га, М. Ермаловіча, І. Ігнаценкі, А. Ка­ва­ле­ні, М. Касцюка, А. Краўцэвіча, А. Літвіна, Р. Платонава, Г. Сагановіча, А. Са­ро­кі­на, А. Цітова, З. Шыбекі і інш.

Значным дасягненнем у асэнсаванні беларускай гісторыі зра­бі­ла­ся выданне шасцітомнай «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі». Ад­мет­най з’явай у навуцы і адукацыі стаў выхад «Нарысаў гісторыі Бе­ла­ру­сі» (1994-1995), чатырохтомнай «Археалогіі Беларусі», двух тамоў «Гісторыі сялянства» і пяці тамоў «Гісторыі Беларусі» (2000-2006).

Многае залежыць ад пошуку і выкарыстання гістарычных крыніц – тых ці іншых носьбітаў інфармацыі пра жыццядзейнасць людзей у мі­ну­лым. У адпаведнасці з класіфікацыяй, вылучаюць дакументаль-ныя і апавядальныя крыніцы. У сваю чаргу да­ку­мен­та­ль­ныя крыніцы складаюцца з заканадаўчых актаў, прывілеяў, указаў, дэк­рэ­таў, збор-нікаў законаў, Канстытуцый, статыстычных і іншых матэрыялаў.

Апавядальныя крыніцы ўключаюць у сябе летапісы («Аповесць мі­ну­лых гадоў», «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх», «Хронікі Бы-хаў­ца» і інш.) перапіску манархаў і іншых знакамітых асоб, пі­сь­мо­выя звароты, справаздачы, перыядычныя выданні. Максімальна ўсе­ба­ко­ва­му і аб’ектыўнаму асвятленню гісторыі Беларусі будзе спры­яць выкарыстанне іншых – этнаграфічных, лінгвістычных, та­паг­ра­фіч­ных крыніц, кінафотадакументаў.

Лекцыя 2. ПЕРШЫЯ ЖЫХАРЫ, ЭТНІЧНЫЯ СУПОЛЬНАСЦІ

І ДЗЯРЖАЎНЫЯ ЎТВАРЭННІ НА БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯХ

(40 ТЫС. – 2 ТЫС. ГОД ДА Н. Э.)

Пытанні

1. Найстаражытнейшае насельніцтва на тэрыторыі Беларусі

2. Пачатак рассялення славян на тэрыторыі Беларусі і славянізацыя балтаў

3. Усходнеславянская супольнасць

4. Феадальныя адносіны ў Заходняй Еўропе і сацыяльна-эканамічнае развіццё

беларускіх зямель у перыяд ранняга сярэднявечча. Феадальныя землеўладанне

і гаспадарка

5. Станаўленне ранне-феадальных дзяржаўных утварэнняў усходніх славян

на тэрыторыі Беларусі. Кіеўская Русь

6. Полацкае, Тураўскае княствы ў ІХ-ХІІІ ст. і іх узаемаадносіны з Кіевам

1. Гісторыя чалавека налічвае каля 3 млн гадоў. Яго прарадзімай з’яў­ля­ец­ца Ўсходняя Афрыка, а, магчыма, і Паўднёвая Азія. Каля 1 млн гадоў таму чалавек засяліў поўдзень Усходняй Еўропы і толькi ка­ля 100 тыс. гадоў назад ён трапіў на тэрыторыю Беларусі.

У адпаведнасці з археалагічнай перыядызацый і ў залежнасці ад та­го, які матэрыял выкарыстоўвалі старажытныя насельнікі Беларусі, іх ранняя гісторыя падзяляецца на каменны (100-40 – ІІІ-ІІ тысяча-год­дзе да н. э.), бронзавы (ІІІ-ІІ – І тысячагоддзе да н. э.) і жалезны век (VII-VI ст. да н. э. па VIII ст. н. э.).

У час з’яўлення на тэрыторыі Беларусі першых жыхароў яе клі-мат, а таксама флора і фаўна складваліся пад уздзеяннем ледавіка. Ка-ля 100 тыс. год таму ён пачаў рухацца з боку Скан­ды­наў­с­ка­га паўвост-рава, распачаўшы тым самым перыяд апошня­га, самага халоднага паазерскага абледзянення. Адпаведным клiмату i раслiннасцi у час па-азерскага абледзянення быў i жывёльны свет, якi складаўся з прад-стаўнiкоў тундры (паўночныя аленi, пясцы, белыя курапаткi), стэпу (зубры, конi, зайцы, лiсы, суслiкi), лесу (аленi, бурыя мядзведзi, казу-лi). Характэрнымi прад­с­таў­ні­ка­мі прыледавiковай фаўны былi маман-ты i калматыя насарогi.

Аб існаванні людзей на тэрыторыі Беларусі ў перыяд першага пе­ры­я­ду каменнага веку – палеаліту – сведчаць знойдзеныя археолагамі ка­мен­ныя прылады працы на левым беразе Дняпра, каля вёсак Абі­да­ві­чы Быхаўскага, Свяцілавічы – Веткаўскага, Клеявічы – Касцюко­віц­ка­га і Падлужжа – Чачэрскага раёнаў.

На той час працэс станаўлення чалавека як біялагічнага віду яшчэ пра­цяг­ваў­ся. Узнiкненню сучаснага фiзiялагiчнага тыпу чалавека па-пярэднiчаў так званы неандэрталец. Менавіта ён прадстаўляў сабой пер­шых насельнікаў Беларусі, якія аб’ядноўваліся ў невялікія групы з 20-30 дарослых асоб – праабшчыны, і сумеснымі намаганнямі шукалі хар­ча­ван­не і бараніліся ад звяроў. Іх асноўнымі заняткамі з’яўлялася па­ля­ван­не і збіральніцтва ядомых раслін і карэнняў. Для палявання вы­ка­рыс­тоў­ва­лі­ся дзіды, крамянёвыя востраканечнікі. Для раздзелкі дзі­чы­ны – ручныя рубілы, скрэблы, нажы, для вырабу адзення – скраб­кі, шылы, праколкі. За ўменне вырабляць прылады працы неан-дэр­та­лец набыў назву Homo habilis або «чалавек умелы». Існаванне прыс­вой­ва­ю­чай гаспадаркі абумоўлівала яго вандроўны лад жыцця. Каб жыць ва ўмовах халоднага клімату, чалавек навучыўся карыстац- ца агнём, вырабляць адзенне са скуры і меху забітых звяроў, буда-ваць жытло з касцей і рагоў буйных жывёл, пакрытае скурамі.

Такім чынам, у сацыяльным плане каля 40 тыс. год да н. э. чала-век прайшоў ад праабшчыны да раннеродавага абшчыннага ладу, але па невядомых прычынах знік з гістарычнай арэны. Прыкладна да 40–35 тысячагоддзяў таму (да позняга палеаліту) яму на змену прыйшоў ча­ла­век сучаснага фізічнага тыпу – краманьёнец або Homo sapiens – «чалавек разумны». Яго прылады працы з крэменю (наканечнікі дзі-даў, нажы, сякеры, скрабкі) вызначаліся большай дасканаласцю, а ў лі­ку іншых матэрыялаў з’явіліся косць і рог. Самыя старажытныя па-селiшчы краманьёнцаў на Беларусi, адкрыты каля вёскі Юравiчы, Ка-лiнкавiцкага раёна, на р. Прыпяць (датавана каля 26 тыс. гадоў) і каля вё­сак Падлужжа (каля Бердыжа) Чачэрскага раёна, на р. Сож (каля 23 тыс. год). Сярод знаходак – рэшткі каркасаў жытла, крамянёвыя вос-тра­ка­неч­ні­кі, нажы, скрабкі, праколкі, наканечнікі коп’яў інш. Асоб-ныя касцяныя вырабы былі аздоблены арнаментам у выглядзе шасці­кут­ні­каў і зігзагападобных рысак.

Асноўнай сацыяльна-гаспадарчай адзінкай позняга палеаліту з’яў-ляў­ся калектыў родзічаў – род, які складаўся з некалькіх абшчын, раз-меш­ча­ных на асобных стаянках. Маёмасць, тэрыторыя для палявання, збі­ра­ль­ніц­т­ва і лоўлі рыбы, здабытае харчаванне належала ўсяму ро-ду. Пры гэтым жанчына мела асобы статус: менавіта па яе лініі вялася род­насць, а шлюбныя адносіны паміж блізкімі родзічамі забараняліся (экзагамія). З гэтай нагоды дарослыя мужчыны мусілі шукаць пару ў ін­шай родавай абшчыне.

Гаспадарчыя заняткі людзей, удасканаленне сацыяльных адносін, на­за­паш­ван­не ведаў аб навакольным асяроддзі фарміравалі адпаведны све­та­пог­ляд. Спробы чалавека растлумачыць значнасць тых ці іншых пры­род­ных з’яў, а таксама фізіялагічных пра­цэ­саў (сон, дыханне, смерць) трансфарміраваліся ў рэлі­гій­ныя ўяўленні: веру ў існаванне душы (анімізм), духаў (аніматызм), звышнатуральныя ўласцівасці прадметаў (фетышызм), звышна­ту­ра­ль­ную значнасць для рода той ці іншай жывёлы ці расліны (татэ­мізм). Каб душы продкаў былі задаво-лены, а паляванне або лоўля ры­бы ўдалымі, узнікла патрэба ў правя-дзенні магічных абрадаў. З цягам часу функцыя іх арганізатара зася-родзілася ў руках аднаго з суродзі­чаў – мага (вешчуна, калдуна і г.д.).

15 тысячагоддзяў таму ў вынiку пацяплення ледавiк пачаў адсту-паць на поўнач, а праз 1 тыс. год ледавiковая эпоха скончылася. Паў-сюд­на тэрыторыя Беларусi стала засяляцца людзьмі. Ранейшыя аб’ек-ты іх палявання – мамант і калматы насарог вымерлі або адступілі на поў­нач. 10 тыс. год таму ўсталяваліся сучасныя ўмерана кантынента­ль­ны клімат, флора і фаўна. З’яўленне лясных масіваў, шматлікіх рэк, азёр, балот, а разам з імі – прадуктаў палявання, збіральніцтва і ры­ба­лоў­с­т­ва значна павялічылася. Пры гэтым асноўны занятак людзей – за­гон­нае паляванне саступіла месца больш прагрэсіўнаму метаду – па­ля­ван­ню індывідуальнаму. Значным чынам таму паспрыяла вына­ход­ніц­т­ва луку і стрэл. У гэты ж час чалавек прыручыў сабаку, які дапа­ма­гаў у паляванні на звяроў і птушак, а таксама ў ахове чалавечага жыт­ла. Адпаведным чынам у рацыёне мезалітычнага чалавека павялі-чы­ла­ся доля рыбы, якая здабываліся з дапамогай касцяных гарпуноў і круч­коў, плеценых кашоў і сетак. Вялікім вынаходніцтвам чалавека зра­бі­лі­ся плыты і чаўны, якія сталі выкарыстоўвацца для лоўлі рыбы і ў якасці транспартнага сродку.

Канцэнтрацыя сродкаў харчавання ў параўнаўча лакальнай пра-сто­ры адкідвала патрэбу чалавека ў перамене месца жыхарства. Цяпер на­се­ль­ніц­т­ва, як правіла, рабілася пастаянным (аўтахтонным), будава-ла паселішчы паблізу вадаёмаў, на ўзвышшы берагоў рэк.

Колькасць насельніцтва ўзрасла, аб чым сведчыць каля 120 зной-дзе­ных мезалітычных стаянак. Родавыя абшчыны больш цесна кантак-та­ва­лі паміж сабою, утвараючы сваяцкія супольнасці – плямёны, якія пра­жы­ва­лі на адной тэрыторыі, мелі агульныя рысы матэрыяльнай і ду­хоў­най культуры.

На V-ІІ тысячагоддзе да н. э. прыпадае час найвышэйшага развіц-ця родавай абшчыны і завяршальнага этапу каменнага веку – неаліту. Прыс­вой­ва­ю­чая гаспадарка, заснаваная на збіральніцтве, паляванні і рыб­най лоўлі, абапіралася на ўдасканаленыя прылады працы і споса-бы здабычы прадуктаў. На якасна новы ўзровень узнялася апрацоўка ка­ме­ню, дрэва, косці, скуры. З’явіліся інструменты для шліхтавання і на­ват свідравання каменю. Попыт на крэмень абу­мо­віў яго здабычу шахтавым метадам.

Прыблізна паміж ІУ і ІІІ тысячагоддзямі да н. э. на паўднёвым за-хадзе Беларусі ў плямён нёманскай і днепраданецкіх культур збіраль-ніц­т­ва злакавых раслін абумовіла вынаходніцтва прымітыўнага (ма-тыч­на­га або агароднага) земляробства. Акрамя таго, прагрэс у паля-ван­ні прычыніўся да ўзнікнення ў асобных плямёнаў новага спосабу ат­ры­ман­ня харчовых прадуктаў – жывёлагадоўлі. Такім чынам, новыя за­нят­кі людзей абумовілі паступовы пераход ад прысвойваючай гас-па­дар­кі да вытвараючай. Гэты якасна новы этап у гісторыі чалавецтва пры­ня­та называць «неалітычнай рэвалюцыяй».

З пачаткам вытвараючай і ўдасканаленнем прысвойваючай гаспа-да­рак колькасць прадуктаў харчавання значна павялічылася, што ства-ры­ла магчымасць стварэння запасаў. Патрэба ў іх захаванні прычыні-лася да вырабу з гліны адмысловых ёмістасцей з іх далейшым абпаль-ваннем у агні. Такім чынам, вынаходніцтва керамікі – першага ў свеце штучнага матэрыялу – значна палепшыла дабрабыт чалавека. Такім жа значным вынаходніцтвам зрабілася ткацтва, якое дазволіла выраб-ляць адзенне на цёплы час года.

Пад уздеяннем вялікіх гаспадарчых і духоўных перамен родавая ар­га­ні­за­цыя дасягнула свайго росквіту. Узмацненне сувязяў паміж ро-да­вы­мі абшчынамі і павелічэнне ліку родзічаў прычынілася да энда-га­міі – звычаю абавязковага для мужчын шлюбу толькі з жанчынамі свай­го племені, што значна спрыяла яго кансалідацыі, выпрацоўцы адзі­най мовы, традыцый, духоўных каштоўнасцей.

Развіццё ўсіх форм прысвойваючай і вытвараючай гаспадарак станоўча адбіваўся на дэ­маг­ра­фіч­най сітуацыі, аб чым, у прыватнасці, сведчыць больш 600 зной­дзе­ных археолагамі неалітычных паселі-шчаў, дзе маглі пражы­ваць каля 5-6 тыс. чал.

У ІІІ тысячагоддзі да н. э. пад уздзеяннем «дэмаг­ра­фіч­на­га выбу-ху» з Індыі ў Заходнюю Еўропу рушылі плямёны жы­вё­ла­во­даў і зем-ляробаў. На тэрыторыі Беларусі першымі іх прадстаў­ні­ка­мі зрабілася племя так званай «шнуравой керамікі». У адрозненне ад аба­ры­ге­наў, яны валодалі вырабамі з бронзы (наканечнікі стрэл, кін­жа­лы, сякеры, упрыгожанні і інш.), а таксама майстэрствам яе ап­ра­цоў­кі. З узнікнен-нем абменнага гандлю з Каўказа і Прыкарпацця бронза трапляла на тэ­ры­то­рыю Беларусі і рабілася здабыткам родавай і племянной вяр-хушкі. У той са­мы час выкарыстанне традыцыйных матэрыялаў для вырабу прылад пра­цы, асабліва каменных, дасягнула значнага прагрэ-су. Так, археолага­мі знойдзены сякеры з граніту, па тэхніцы апрацоўкі прызначаныя для розных заняткаў.

Вытвараючы характар гаспадаркі абумовіў размяшчэнне паселі-шчаў, зручнае для жывёлагадоўлі і падсечнага земляробства. Жытло ме­ла напалову зямлянкавую і слупавую канструкцыю і аздаблялася ача­гом. Павелічэнне прадукцыйнасці працы вяла да яе індывідуаліза-цыі. Пры захаванні агульнародавай уласнасці працэс накаплення пры-лад працы і атрыманых прадуктаў набыў тэндэнцыю да канцэнтра-ван­ня ў распараджэнне асобных сем’яў на чале з мужчынам, сацыяль­ная роля якога ў гэты час значна ўзрасла. Цяпер жанчына, беручы шлюб, мусіла пераходзіць у чужы род. Імкненне мужчыны як главы ся­м­’і абмежаваць колькасць карыстальнікаў і спажыўцоў сямейнай ма­ё­мас­цю толькі дзецьмі і іншымі бліжэйшымі родзічамі прымушала яго весці асобную ад іншых членаў рода гаспадарку. Вядома ж, у но-вых умовах роднасць стала весціся па мужчынскай лініі. Вялікая па-тры­яр­ха­ль­ная сям’я складалася з яе галавы (бацькі), жонкі, а таксама жа­на­тых сыноў і іх дзяцей. Распад родавых абшчын на вялікія патрыя-р­ха­ль­ныя сем’і паслужыў першам этапам яе разлажэння.

Акрамя таго, сталі разбурацца існаваўшыя тэрытарыяльныя межы пра­жы­ван­ня родаў. Для кіравання новай, тэрытарыяльнай абшчынай спат­рэ­бі­ла­ся вылучэнне адмысловай групы людзей – патрыярхальнай зна­ці. У гэты ж час назіраецца рост ваенных сутыкненняў паміж рода-мі і плямёнамі за перадзел агульнай і захоп чужой маёмасці. Адпавед-на ўзрасла роля мужчын-воінаў. З іх удзелам адбывалася абмеркаван-не родавых спраў, абранне старэйшын, вызначэнне адносін з суседнімі аб­ш­чы­на­мі. Такі грамадскі лад мае назву ваеннай дэмакратыі. Павелі-чэн­не ваенных сутыкненняў абумовіла з’яўленне адмысловых паселі-шчаў, умацаваных абарончымі пабудовамі, – гарадзішчаў.

Да сярэдзіны І тысячагоддзя да н. э. на тэрыторыі Беларусі была вы­най­дзе­на металургія жалеза, заснаваная на яго выплаўцы з бурага жа­лез­ня­ку ў гліняных домніцах. Металургі, як правіла, з’яўляліся і ка-ва­ля­мі. У ліку найбольш запатрабаваных вырабаў з’яўляліся сякера, нарогі для сахі, матыка, серп і інш. Істотна палешыліся зброя для па-лявання і ва­ен­най справы. Новыя прылады працы і зброя паступова выцесніла ра­ней­шыя каменныя вырабы.

Выкарыстанне жалезных прылад працы адкідвала неабходнасць ап­ра­цоў­кі зямлі ўсім родам, сумеснага нагляду за статкам, палявання і г.д. Патрыярхальная сям’я канчаткова ператварылася ў асноўную вы-твор­чую адзінку, а сямейная ўласнасць замяніла абшчынную і рода-вую. У працэсе вытворчых і сацыяльных перамен паміж сем’ямі ўз-мацнялася няроў­насць, што спрыяла разлажэнню першабытнага ладу. За­мест родавых адносін усталёўваліся адносіны эканамічныя. Апавед-на і родавая абшчына канчаткова саступіла месца абшчыне суседскай.

Прагрэс у гаспадарцы суправаджаўся істотнымі зменамі ў све­та­пог­лядзе і духоўнай культуры людзей. З пераходам да жалезных пры­лад працы каменным сякерам надаваўся сакральны сэнс. Вялікія ва­лу­ны зрабіліся аб’ектамі пакланення. Па-ранейшаму зас­та­ва­лі­ся вера ў душу, духаў, абаронцаў або во­ра­гаў роду. Узрастанне ролі земляроб-ства і жывёлагадоў­лі прывялі да ўзнікнення антрапаморфных і заа морфных культаў (язычніцтва), адмысловых месцаў – (капішчаў), дзе адбываліся рытуалы з прынясеннем ахвяр.

2. Першыя звесткі пра славян адносяць да I–II ст. Пытанне ра-дзімы сла­вян застаецца нявырашаным. Мяркуюць, што ёй магло быць міжрэч­ча Віслы і Одэра. У ІІ-ІУ стагоддзях пад уздзеяннем «вялікага пера­ся­лен­ня народаў» славяне з захаду сталі рассяляцца па Ўсходняй і Паў­д­нё­вай Еўропе. Аб іх з’яўленні на паўднёвай тэрыторыі Беларусі свед­чаць археалагічныя знаходкі так званай пражскай культуры. У VІ –VІІ ст. асноўнай тэрыторыяй іх пражывання быў басейн Прыпяці. Раз­віц­цё земляробства і адсутнасць міжплемянных сутыкненняў змян-ша­ла патрэбу ва ўмацаваных паселішчах – гарадзішчах, на змену якім прый­ш­лі селішчы. Славянскія сем’і будавалі жытло ў выглядзе паў-зям­лян­кі, дзе размяшчалася печ, зробленая з каменю або гліны. Да ін-шых характэрных прыкмет славянскай культуры адносяць мову, неар-на­мен­та­ва­ную кераміку карычневага колеру, выкарыстанне каменных жор­наў, абрад трупаспалення і пахаванне гліняных урн з попелам, як пра­ві­ла, у курганных насыпах.

У VІІІ–ІХ ст. у выніку каланізацыі славян тэрыторыі пражывання бал­таў мясцовае насельніцтва было асімілявана, а праз стагоддзе тут сфар­мі­ра­ва­лі­ся новыя этнічныя славянскія супольнасці дрыгавічоў, радзі­мі­чаў і крывічоў. Дрыгавічы займалі поўдзень і сярэдзіну сучас-най Беларусі – ад Пры­пя­ці да Заходняй Дзвіны. Іх пераважна славян-ская культура была аз­доб­ле­на элементамі культуры балцкай (спіраль-ныя пярсцёнкі, бранза­ле­ты з выявамі змяіных галоў), а таксама запа-зычанымі назвамі рэк (Арэса, Лань, Цна). У назве «дрыгавічы» заха-валіся сляды сінтэзу дзвюх культур: балцкі корань (па-літоўску «drёg-nas» – сыры, вільготны) і славянскі канчатак («ічы»). Радзімічы пра-жывалі паміж Дняпром і Дзяс­ной, уздоўж рэк Сож і Іпуць. Яны за­па­зы­чы­лі значна больш элементаў балцкай культуры (бранзалеты з вы­я­ва­мі змяіных галоў, спіралевідныя кольцы, касцяныя прывескі ў выг­лядзе качак). У назве «радзімічы» таксама захава-ліся сляды сінтэзу дзвюх культур: балцкая аснова (па-літоўску «radimas» – месцазнахо-джан­не) і славянскі канчатак («ічы»).

Крывічы засялялі поўнач Беларусі і выходзіўшыя за яе межы раё-ны сучасных Пскоўшчыны і Смаленшчыны). Мова і культура крыві-чоў з’яўляліся славянскімі. Сляды балцкага субстрату захаваліся ва ўпры­го­жан­нях (бранзалеты з выявамі змяіных галоў, спіральныя пяр-сцён­кі, галаўны вянок і інш.). Верагодная версія паходжання назвы гэ­тай новай этнічнай супольнасці звязваецца з рэльефам мясцовасці (ад лі­тоў­с­ка­га «kreivas», «krеіvіs» – крывы, крывізна).

У славян навакольныя землі, лясы, паша, водныя і іншыя ўгоддзі на­ле­жа­лі суседскай абшчыне. Тут захоўваліся традыцыйныя спосабы здабычы ежы і сыравіны праз паляванне, рыбалоўства, збі­ра­ль­ніц­т­ва, але вырошчванне пшаніцы, жыта, проса, пшаніцы, грэчкі, лё­ну, ка-ноплі і іншых культур давалі магчымасць стабільнага існаван­ня ўсім суродзічам, таму земляробства ператварылася ў іх асноў­ны занятак. Пераход ад пад­сеч­на-агнявога да ворнага метаду апрацоўкі глебы, выкарыстан­не сахі і конскай цяглавай сілы, жалезных сярпоў, кос, іншых прылад знач­на павысілі прадукцыйнасць працы, што абу­мо­ві­ла падзел і замацаванне пэўных участкаў абшчыннай ворнай зямлі за асобнымі вялікімі (патрыярхальнымі) і малымі сем’ямі.

Развядзенне свойскай жывёлы – коней, кароў, коз, свіней, якое адыг­ры­ва­ла важную ролю ў гаспадарчай дзейнасці славян, таксама ста­ла адбывацца сіламі асобных гаспадарак. Натуральна, што не ўсе яны былі аднолькава заможнымі або беднымі. У лепшым стане апы­ну­лі­ся тыя, каму даставаліся лепшыя ўчасткі, а таксама тыя, дзе было больш рабочых рук, дасканалых прылад працы, цяглавай сілы і г. д. У выніку адзіная абшчынная гаспадарка губляе прыкметы агульнас­ці і распадаецца на некалькі індывідуальных, сямейных. Адбываец­ца пераход ад родавай абшчыны да сямейнай (суседскай), заснаванай, галоўным чынам, на эканамічных сувязях і інтарэсах.

Эканамічныя пераўтварэнні ў славян абумовілі ўсталяванне і за-ма­ца­ван­не ў іх адпаведнай сацыяльнай арганізацыі. Вылучаліся вяр-хоў­ны правадыр, савет старэйшын, народны сход. Апошні складаўся з усіх мужчын, здольных насіць зброю. Менавіта сход, а не абіраемы пра­ва­дыр вырашаў усе асноўныя пытанні, таму час, калі існаваў такі лад, мае назву перыяду ваеннай дэмакратыі, які заставаўся апошняй прыс­туп­кай на шляху да ўзнікнення дзяржавы.

Такім чынам, на апошнім этапе першабытнаабшчыннага ладу на-се­ль­ніц­т­ва Беларусі перайшло да вытворчай гаспадаркі і адпаведнай са­цы­я­ль­най арганізацыі, стварыўшы перадумовы для ўзнікнення дзяр-жа­вы і фарміравання адзінай усходнеславянскай супольнасці.

3. Агульнаўсходнеславянскі народ і яго этнічная тэрыторыя па-ча­лі фарміравацца па-за межамі нашай Бацькаўшчыны – у Сярэднім Пад­няп­роўі і Паволхаўі. Зараджэнне новага народа ў гэтых дзвюх ад-да­ле­ных адна ад адной мясцовасцях адбывалася адначасова – у ІХ-Х стст. Этнастваральны працэс у славян Сярэдняга Падняпроўя быў па-ско­ра­ны развіццём вытворчай гаспадаркі, а таксама неабходнасцю аба­ро­ны ад ваяўнічых качэўнікаў. Вядома, што славяне, у тым ліку радзі­мі­чы, плацілі даніну хазарам. Невыпадкова ў гэтым рэгіёне ўзнік но­выя паселішчы – гарады, якія ўвасаблялі сабой не толькі месца жы-хар­с­т­ва рамеснікаў і гандляроў, а палітычныя і ваенныя цэнтры з ад-па­вед­ны­мі кіруючым органам і ўзброенымі сіламі. Буйнейшым цэнт-рам такога кшталту стаў Кіеў.

Другім цэнтрам фарміравання агульнаўсходнеславянскага этнасу і яго тэрыторыі з’яўляліся землі ад вярхоўяў Дняпра, Заходняй Дзвіны, Вол­гі да Фінскага заліву і Ладагі. Развітое земляробства і рамесная выт­вор­часць паспрыялі ўзнікненню гандлю, а разам з ім – гарадоў. Так, у VІІІ-Х стст. на тэрыторыі пражывання славенаў была заснавана Ла­да­га і Ноўгарад, на тэрыторыі крывічоў – Пскоў і Ізборск. Гэтыя рэ-гі­ё­ны паводле этнічнага складу былі прадстаўлены славенамі і крыві-ча­мі. Фіна- і германамоўныя элементы (чудзь і варагі) складалі знач-ную меншасць і паступова аславяньваліся. Прадстаўнікі варажскага пле­ме­ні «русь» на чале з конунгам Рурыкам, якія рассяліліся ў азна- ча­ных гарадах і ўзначалілі кіраванне ўсімі паўночна-заходнімі земля-мі, спрыялі палітычнай і культурнай кансалідацыі ўсяго насельніцтва ў новы этнас. Яшчэ ў другой палове Х ст. гэтая тэрыторыя набыла назву «Руская зямля» або «Русь», яе жыхары – русаў, русічаў, русі-наў, рускіх, а іх мова – рускай. Да канца стагоддзя важнейшыя яе гара-ды і іх князі ста­лі звацца рускімі. Ранейшыя племянныя назвы «паля-не» і інш. сталі губляцца. Назва «русь» стала не толькі найменнем тэ-рыторыі дзяржа­вы, але і этнонімам.

Такім чынам, у асноўным у канцы Х – пачатку ХІІ ст. адбылося фар­мі­ра­ван­не новага – «рускага» насельніцтва. Апошняе ўпамінанне аб дрыгавічах як этнічнай супольнасці адносіцца да 1149 г., аб крыві­чах – да 1162, аб радзімічах – да 1169 г. Гэтыя назвы замяняюцца ад­ной агульнай – рускія, русічы, русы, а землі – крывіцкая, радзіміцкая і дрыгавіцкая – Рускай зямлёю, Руссю. У «Аповесці мінулых гадоў» Полацк названы рускім горадам. Загінуўшых удзе­ль­ні­каў бітвы на Нямізе ў 1067 г. аўтар «Слова аб палку Ігара­вым» (каля 1187 г.) на-зывае «рускімі сынамі».

4. У V-VІ стст. у Заходняй Еўропе на руінах буйнейшай рабаўла-да­ль­ніц­кай дзяржавы – Рымскай імперыі ўзніклі шматлікія дзяржаў-ныя ўтварэнні ў форме манархій. Аснову іх эканомікі складала сель-ская гаспадарка. Зямля як асноў­ная каштоўнасць ператварылася ва ўласнасць дзяржавы (у асобе ма­нар­ха) і мясцовай знаці. За карыстанне сваімі надзеламі сяляне-абшчын­ні­кі былі вымушаны плаціць аброк і апрацоўваць палеткі гаспа­да­ра. Манарх дараваў сваім прыбліжаным або дружыннікам зямельныя надзелы, як на час службы, так і з правам перадачы ў спад­чы­ну. Менавіта апошняя форма ўладання (feodum) стала пануючай у ІХ-ХІ стст. і ад яе атрымаў назву так званы феа-дальны лад, экана­міч­ную сутнасць якога складала прысваенне феада-ламі дадатковага пра­дук­ту шляхам эксплуатацыі сялянства на аснове манапольнай улас­нас­ці на зямлю і частковай уласнасці на непа-срэднях вытворцаў. Та­кія эканамічныя адносіны абумовілі ўзнікненне асноўных класаў – фе­а­да­лаў (свецкіх і духоўных) і залежных сялян. Феадалізм характа­ры­зу­ец­ца панаваннем натуральнай гаспадаркі, на-дзяленнем зямлёй і пры­ма­ца­ван­нем да яе непасрэднага вытворцы, асабістай залежнасцю се­ля­ні­на ад феадала (пазаэканамічны прымус), нізкім узроўнем тэхнікі і апрацоўкі зямлі.

Перыяд IX - першай паловы XIII стст. на беларускіх землях ха-рак­та­ры­за­ваў­ся складваннем раннефеадальных адносін. Па меры іх уз-нік­нен­ня захоўваўся абшчынны лад. Ёсць звесткі пра існаванне ў сла-вян патрыярхальнага рабства. З узнікненнем княжанняў асноўным ула­да­ль­ні­кам зямлі зрабілася дзяржава, а першапачатковай формай эк­с­п­лу­а­та­цыі сялянства была даніна з кожнай сялянскай гаспадаркі, якая збі­ра­ла­ся князем з дружынай метадам палюддзя.

У выніку перадачы князем абшчынных зямель знаці, дружынні- кам і царкве назіраўся паступовы рост феадальнага землеўладан­ня. Аформленае ў выглядзе «вотчыны», яно ўключала гаспадарскую зям-лю, пабудовы, жывы і мёртвы інвентар і магло перадавацца ў спад­чы­ну разам з сялянамі, якія выконвалі абумоўленыя павіннасці. Тэн­дэн­цыя пераходу ад даніны да іншых форм феадальнай рэнты асаблі­ва ўзмацнілася ў канцы Х– пачатку ХІ стст, калі павялічылася ко­ль­касць дзяржаўных падараванняў служылым людзям і царкве, а так­са­ма ў выніку захопаў зямель. Так, сярод абшчыннікаў вылучылася ка­тэ­го­рыя «радовічаў», якія трапілі ў залежнасць да феадала і мусілі зак­лю­чыць з ім адпаведную дамову («рад»). Тыя абшчыннікі, якія па­зы­ча­лі ў гаспадара «купу» – пэўную колькасць прадуктаў, зваліся «закупамі» і мусілі працаваць на яго зямлі да поўнай выплаты пазыкі. Ха­ло­па­мі называлі былых абшчыннікаў, якія гублялі асабістую сва­бо­ду і пера-твараліся ў поўную ўласнасць феадала. Асноўнай формай эк­с­п­лу­а­та­цыі залежнага сялянства з’яўлялася адпрацовачная рэнта (паншчына).

Пашырэнне металургіі і металаапрацоўкі станоўча адбілася на па-вы­шэн­ні прадукцыйнасці сельскай гаспадаркі, што, у сваю чаргу абу-мо­ві­ла аддзяленне ад яе рамяства і ператварэнне ў самастойную сферу гас­па­дар­чай дзейнасці людзей. Аднымі з першых з масы сельскага на-се­ль­ніц­т­ва вылучыліся крычнікі і кавалі. Месцам іх працы і пражы-вання стаў новы тып населеных пунктаў – горад. У ліку першых уз-ніклі Полацк (862), Тураў (980), Берасце (1019), Віцебск (1021), Менск (1067), Га­род­ня (1127) і іншыя, усяго ў ХІІ ст. – 33. Тут апрацоўкай жалеза зай­ма­лі­ся рамеснікі 16 спецыяльнасцей. У ХІ-ХІІ стст. яны выпускалі больш за 100 відаў жалезных вырабаў, у тым ліку прылады працы, зброю, упрыгожанні. Частка майстроў авалодала рознымі ме-тадамі апра­цоў­кі каляровых металаў і займалася ювелірнай справай. З вынаходніцтвам у ІХ-Х стст. ганчарнага кола выпуск глінянага по­су­ду значна павялічыўся. Развіваліся ткацтва, вы­раб скур і футра, апрацоў-ка каменю, дрэва і косці.

З вылучэннем рамяства ў самастойную сферу дзейнасці людзей з’явіліся купцы – пасрэднікі паміж вытворцамі і спажыўцамі рамеснай прадукцыі. Разам з рамеснікамі яны засялялі пасад. З ператварэннем гарадоў у ваенна-адміністрацыйныя цэнтры, другую іх частку склада-лі ўмацаваныя дзяцінцы.

У IX-XIII стст, беларускія землі вялі гандаль а Візантыяй, араб-скім Усходам, Заходняй Ёўропай, усходнеславянскімі княствамі. Важ-нае значэнне для развіцця гандлю ў гэта час меў водны шлях «з вараг у грэкі», які звязваў Прыбалтыку і Скандынавію з Візантыяй. У раз-гля­да­е­мы перыяд з тэрыторыі Беларусі экспартавалі футра, воск, мёд, лён, зброю, рамесныя вырабы і іншыя тавары. З Заходняй Еўропы і Візан­тыі паступалі прадметы раскошы: дарагія тканіны, прыправы, каля­ро­выя металы і каштоўныя камяні, віно і інш.

Такім чынам, у IX- першай палове XIII ст. (на некалькі стагоддзяў паз­ней, чым у Заходняй Еўропе) на беларускіх землях адбывалася ўс-та­ля­ван­не раннефеадальных адносін, узнікненне першых дзяржаўных ут­ва­рэн­няў, фарміраванне асноўных класаў феадальнага грамадства. Гэ­ты перыяд характарызуецца станаўленнем асноўных форм феадаль-най эксплуатацыі, развіццём сельскай гаспадаркі, рамяства і гандлю, уз­нік­нен­нем і развіццём гарадоў.

5. Грамадскі лад славян у VIІ-VIII стст. уяўляў сабой пераход ад ва­ен­най дэмакратыі да класавай супольнасці з элементамі палітыч-най улады ў асобе народнага сходу, вярхоўнага правадыра і савета ста­рэй­шын. Народны сход складаўся з усіх свабодных мужчын, здо­ль­ных насіць зброю, які абіраў вярхоўнага правадыра. У сваю чаргу ён абапіраўся на родаплемянную знаць і воінаў-дружыннікаў.

Крывічы, дрыгавічы і радзімічы ў сваім развіцці прайшлі пе­ры­яд ваеннай дэмакратыі. Яны былі аб’яднаны не столькі сваяцкімі адно-сінамі, колькі тэры­та­ры­я­ль­ны­мі, эканамічнымі і палітычнымі сувя-зямі. Гэтыя племян­ныя супольнасці і іх землі ўяўлялі сабою свайго кшталту протадзяр­жа­вы, якія ў летапісе азначаюцца як «княжанні». Паводле «Аповесці мінулых га­доў" у сярэдзіне ІХ ст. іх мелі паляне, драўляне, славене, а таксама дрыгаві­чы і палачане з цэнтрамі ў Кіеве, Ноў­га­радзе, Полацку, Смаленску, Тураве і інш.

Утварэнне адзінай дзяржавы ва ўсходніх славян звязваюць з ва-раж­с­кім племенем «русь», якое, бы­ло запрошана славенамі, крывіча-мі, чуддзю і вессю на княжанне, каб прыпыніць усобіцы і ўсталяваць парадак. Летапісец Нестар паведам­ляе, што варагі прыбылі ў 862 г. на чале з конунгам Рурыкам і яго бра­та­мі. Эканамічныя і палітычныя прычыны абумовілі аб’яднанне Пад­няп­роўя і Паволхаўя. Гэта адбы-лося пасля таго, як у 882 г. пераемнік Рурыка Алег забіў кіеўскіх князёў Аскольда і Дзіра і ператварыў Кі­еў у сталіцу ўсёй дзяржавы.

Такім чынам Русь як адзіная дзяржава ўсходніх славян узнікла ў ІХ ст. У працэсе ўсебаковай жыццядзейнасці, спачатку ў гарадах, за­тым у вёсках адбывалася нівеліроўка племянных асаблівасцяў, да­лей­шая асіміляцыя балтаў і іншых этнічных супольнасцей. Таму ж спры­я­лі рэформы кіравання аб’яднанымі землямі. З канца Х ст. па волі Ўладзі­мі­ра на пасаду мясцовага князя мог прэтэндаваць толькі яго сын або іншы блізкі родзіч, але ніяк не прадстаўнік тамтэйшай знаці.

6. На мяжы VIII-IX стст. у басейне р. Палата ўзнікла аб’яднанне крывічоў, якое ў далейшым ператварылася ў самастойную тэрытары­яль­ную, палітычную і эканамічную адзінку. Першыя летапісныя звес­ткі аб заснаваным імі Полацку адносяцца да 862 г. З летапісу вядома аб удзеле ў 882 г. крывічоў у паходзе кіеўскага князя Алега на Сма-ленск, а ў 907 г. – на Канстанцінопаль. Да саюзу з Полацкам імкнуліся Ноў­га­рад і Кіеў. Вядомы факт, калі ў 980 г. зняважаны адмовай кня-зёў­ны Уладзімір захапіў Полацк, забіў Рагвалода і яго сыноў, гвалтам узяў Рагнеду ў жонкі, даўшы ёй новае імя Гарыслава. За спробу забой-ства мужа яна разам з сынам Ізяславам была выслана ў дрыгавiцкае паселiшча, пазней названае Ізяслаўлем.

Ёсць меркаванне, што князь саслаў яе, каб ажанiцца з Ганнай, сяс-трой вiзантыйскага iмператара. Да гэтага ж часу наспела яшчэ адна важная падзея ў жыццi зямель, падпарадкаваных Кiеву. Маецца на ўвазе рашэнне Уладзiмiра, у недалёкiм мiнулым шчырага прыхiльнiка язычнiцтва, звярнуць сваiх падданых у хрысцiянскую веру, што i пача-лося ў 988 г. У Заслаўi таксама хрысцiлi жыхароў і Гарыслава пасля хрышчэння набыла iмя Анастасiя, была пастрыжана ў манахiнi i да канца сваiх дзён (1000) заставалася ў манастыры.

З цягам часу Ўладзімір пасадзіў на полацкі трон свайго сына Ізя-сла­ва. Але ў 1001 г. ён памёр, пакінуўшы двух малалетніх сыноў. Пер-шы нашчадак трона – Усяслаў пражыў да 1003 г., а пасля яго смерці пе­ра­ем­ні­кам стаў другі сын Ізяслава Брачыслаў (1003–1044). Пасля смерцi Уладзiмiра (1015) полацкi князь павёў самастойную, незалеж-ную ад Кiева палiтыку. У 1021 г. ён здзейснiў паход на Ноўгарад, дзе княжыў яго дзядзька Яраслаў. Апошнi не iмкнуўся да абвастрэння ад-носiн з пляменнiкам. Мала таго, з яго рук Полацкае княства атрымала гарады Вiцебск i Усвят, дзе быў усталяваны кантроль над заходне-дзвінскім участкам шляху «з варагаў у грэкі». У далейшым памiж кня-ствамi быў заключаны саюз, у адпаведнасці з якім яны вялi сумесную барацьбу супраць яцвягаў i лiтвы. У той жа час на мяжы балцкай і сла-вянскай супольнасці быў заснаваны горад Браслаў, названы па імені полац­ка­га князя. Але ў 1044 пад час падрыхтоўкi новага паходу су-праць лiтвы Брачыслаў памёр.

Новым полацкiм князем стаў Усяслаў Брачыслававiч (1044-1101) або Ўсяслаў Чарадзей, які з самага пачатку свайго княжання павёў са-мас­той­ную палiтыку. Каб паказаць сваю роўнасць з Кiевам i Ноўгара-дам, ён загадаў пабудаваць у Полацку мураваны сабор Святой Сафii. Свае мэты падмацоўваў ваеннай справай: у 1065 г. спрабаваў захапiць Пскоў, а ў 1066 г. здзейснiў пераможны паход на Ноўгарад, захапiўшы ба­га­тыя трафеi, у тым лiку званы i храмавыя каштоўнасцi. Захоп яго войскамi Навагародка ў 1067 г. выклiкаў аб’яднаны паход трох cыноў Ярас­ла­ва Мудрага на Полацкае княства. 3 сакавiка 1067 г. iмi быў раз-бураны Менск. Генеральная бітва паміж войскамі Ярас­ла­ві­чаў і Уся-слава адбылася 10 cакавiка на рацэ Нямізе.

Пераможцаў у бiтве не выявiлася, але палачане адступiлi. 10 лiпе-ня 1067 г. каля Оршы Яраславiчы, парушыўшы клятву, захапiлi Уся-слава разам з сынамi і пасадзiлi у кіеўскі астрог. Але i сам князь кiеў-скi не ўтрымаў свайго трону, бо праз год, у 1068 г. супраць яго вы-бухнула паўстанне гараджан і ён уцёк з горада. Замест яго вялiкiм князем кiеўскiм быў абраны вызва­ле­ны з астрога Ўсяслаў. Але праз 7 месяцаў ён уцёк у Полацк. Распачатая ім барацьба за вяртанне ўлас-нага трону паспяхова скончылася толькi у 1071 г. У далейшым Усяс­ла­ву тройчы даводзiлася абараняць княства ад кiеўскага князя Ў. Манамаха. У далейшым полацкi князь не выяўляў варожасцi Кiеву.

Варта адзначыць, што i Кiеў ужо не меў былой сiлы, каб трымаць пад сваім кантролем усе рускія землі. У 1097 г. у Любеч з’ехаліся 6 кня­зёў Рурыкавiчаў, якiя ўзаконiў права кожнага на самастойнае кiра-ван­не, што фактычна пры­вя­ло да драблення княстваў. Нягледзячы на тое, што полацкiя князi не бралi удзелу ў з’ездзе i былi незалежнымi правiцелямi, Полаччына таксама не пазбегла драбнення: у 1101 г. пас-ля смерцi Усяс­ла­ва княства было падзелена памiж 6 сынамi.

Сам стольны трон некаторы час узначальваў Барыс. У 1102 г. вая-ваў з яцвягамi. Iмкнуўся паслабiць моц свайго брата Глеба, таму ў 1104 г. у саюзе з кiеўлянамi хадзiў на Менск. Сам Глеб, хоць i меў ча-со­выя перамогi (захоп Оршы, Копысi, Друцка), але асцерагаўся вост-рых сутыкненняў з Кiевам. У 1116 г. ён абяцаў «ва ўсiм слухацца Ула-дзі­мі­ра Манамаха, але парушыў клятву і напаў на Слуцк. У адказ у 1119 г. кіеўскі князь, разбiўшы войска Глеба, захапiў яго ў палон і па-садзiў у той самы поруб, у якiм той калicцi сядзеў з бацькам – Усясла-вам Чарадзеем. На гэты раз Глеб з турмы так i не выйшаў.

У Полацку ўлада князя абмяжоўвалася вечам (народным сходам), якое вырашала пытанні заканадаўчага характару, назначала на пасады ўрад­ні­каў, аб’яўляла вайну і заключала мір. Сярод паўнамоцтваў веча зна­ходзі­ла­ся запрашэнне князя разам з яго дружынай на службу. Усту-па­ю­чы на трон, князь прысягаў выконваць ускладзеныя на яго абавяз-кі, абараняць дзяржаву і інтарэсы яе жыхароў. У выпадку парушэння да­га­во­ра веча запрашала новага князя.

Полацкiя князi спрабавалi праводзiць уласную палiтыку, незалеж-ную ад Кiева, але гэта не заўсёды мела поспех. Так, у 1127 г., калi яны адмовiлiся ад удзелу ў сумесным з Кiевам паходзе, то кiеўляне накiра- валi супраць iх войска. У 1129 г. сын Манамаха Мсцiслаў падманам захапiў у палон 5 князёў-Усяславiчаў полацкай дынастыi разам з блiз-кiмi i выслаў iх у Вiзантыю. У 1140 г. вярнулася толькi 2, з якiх Ва-сiль-Рагвалод стаў Полацкiм князем. Неўзабаве ў 1151 г. палачане праз веча адправiлi яго ў Менск, а новым князем запрасiлi князя мiн-скага Расцiслава Глебавiча (па iншых звестках – Усяслава Васiлькавi-ча з Вiцебска). Так здарылася, што гэтыя перамены плёну не прынеслi: праз колькi часу ў 1158 г. палачане паўсталi супраць Расцiслава i iзноў запраciлi Рагвалода. Вайна памiж князямi нiкому не прынесла пера-могi. Аб’яднаць Менскае i Полацкае княствы не ўдалося.

Толькi у канцы ХII ст. вызначылася тэндэнцыя да кансалiдацыi Полац­кай зямлi, чаму паспрыяла, вiдаць, знешняя небяспека. Удзелы Полач­чы­ны аб’ядноўвалiся ў iмя супольных iнгарэсаў. У 1180 г. у па-ходзе на Друцк удзельнiчалi 6 полацкiх князёў. Яны ж разам выступiлi у 1195 г. на баку Чарнiгава ў вайне са Смаленскам. Аднак якраз тады По­лац­кая зямля амаль зусiм знiкае са старонак летапiсаў. У ХІІ i на пачатку ХІІІ стст. Полацкае зямля складалася з уласна Полацкага, Менскага, Друцкага, Заслаўскага, Вiцебскага, Лагойскага, Герцыкска-га i Кукенойскага княстваў.

Тураўскае княства прымыкала да паўднёвых межаў Полацкай зям­лі і знаходзілася на тэрыторыі Паўднёвай Беларусі ў басейне Прыпя­ці, дзе рассяліліся дрыгавічы. Яе цэнтр – Тураў упершыню ўпа­мі­на­ец­ца ў летапісе з 980 г. У ім дзейнічала веча, пасаднік, князь і тысяцкі (кіраў-нік апалчэння). У канцы X ст. і на працягу XI ст. Тураўская зямля зна-ходзілася ў цесным кантакце з Кіевам. Аднак у 50-я гг. XII ст. Тураў выйшаў з падпарадкавання і ў ім ус­та­ля­ва­ла­ся самастойная княская дынастыя. Да пачатку XIII ст. княства страціла ранейшае палітычнае значэнне. Усё большую вагу набываў Пінск.

Такім чынам, першыя раннефеадальныя княствы ў Беларусі з’яў-ля­юц­ца вытокам яе дзяржаўнасці, увасабленнем ідэі незалежнасці бе-ла­рус­ка­га народа. Найбольш яркае адлюстраванне гэта ідэя атрымала ў Полацкім княстве – першым з вядомых нам дзяржаўных утварэнняў бе­ла­ру­саў, якое ўзнікла ў канцы 1-га тысячагоддзя н.э., яшчэ да ўзнік-нен­ня Кіеўская Русі, і ў выніку ваенна-палітычных намаганняў заха-ва­ла незалежнасць на працягу шэрагу стагоддзяў.