Клімчік_ДЕНДРОЛОГИЯ

21

высечак лесу, асушэння, пасьбы жывёлы, забруджвання атмасферы і г. д.

Існуюць і іншыя падыходы да класіфікацыі фактараў з улікам іх паходжання, зменлівасці, рытму дзеяння, характару ўплыву на біякампаненты і г. д.

Так, напрыклад, па паходжанні фактары падзяляюцца на экзагенныя і эндагенныя. Экзагенныя фактары паступаюць у экасістэму звонку. Гэта значная частка ападкаў, сонечная радыяцыя, аселы паветраны пыл і інш. Эндагенныя фактары носяць унутраны характар (раса, іней, глебавы перагной, амаль усе біятычныя фактары). Такім чынам, усе пералічаныя фактары можна прадставіць у наступным выглядзе (табл. 4).

Экалагічныя фактары ўздзейнічаюць на ўсе арганізмы, у тым ліку і на дрэвы, комплексна. Аднак на розных этапах развіцця розных згуртаванняў асобныя фактары могуць рабіць моцнае ўздзеянне, другія ўздзейнічаюць слабей.

Калі ўмоўна ізаляваць уздзеянне якога-небудзь экалагічнага фактару і наглядаць за рэакцыяй кампанентаў ці наогул лесу, то можна ўстанавіць характэрныя ўзроўні фактараў. Гэта аптымальныя, адпаведныя самай вышэйшай інтэнсіўнасці рэакцыі аб’ектаў, і песімальныя – недастатковыя ці залішнія ўзроўні фактару, якія адмоўна і прыгнятальна дзейнічаюць на жывыя арганізмы.

Сукупнасць гэтых узроўняў і вызначае талерантнасць раслін. Часта фактар, які знаходзіцца ў мінімуме, вызначае ў асноўным прадуцыйнасць і жыццёвасць раслін. Інакш кажучы, роля кожнага фактару ўзрасце, калі неабходнасць у ім задавальняецца не поўнасцю.

Такое праяўленне закону «мінімуму» сфармуляваў у пачатку ХІХ стагоддзя Ю. Лібіх. Аднак спалучэнне ўздзеянняў фактараў часцей вядзе да абставін, калі недастатковае

ўздзеянне аднаго часткова кампенсуецца іншым. Напрыклад, недахоп цяпла ў паўночных умовах папаўняецца павелічэннем працягласці светлавога дня. Неабходна мець на ўвазе, што поўная адсутнасць жыццёва важных фактараў не можа быць заменена дзейнасцю іншых. Гэта вынікае з фундаментальных экалагічных законаў, сфармуляваных Б. Шэлфардам, А. Мітчарліхам і Б. Баўлем у пачатку ХХ стагоддзя.

Такім чынам, жыццё раслін лесаводы павінны заўсёды разглядаць ва ўзаемасувязі з умовамі іх існавання ці, інакш кажучы, з экалагічнага пункту гледжання. Патрэбна не толькі ведаць прыроду лесу, але і выкарыстоўваць яго разнастайныя ўласцівасці ў інтарэсах чалавека і грамадства, у інтарэсах народнай гаспадаркі.

2.2. Клімат

Клімат – шматгадовы рэжым надвор’я, які вызначаецца геаграфічнай шырынёй мясцовасці, вышынёй над узроўнем мора, рэльефам cушы, характарам падысподняй паверхні, антрапагеннымі ўздзеяннямі і іншымі фактарамі.

Існуюць і іншыя паняцці і трактоўкі клімату. Асноўнымі кліматаўтваральнымі працэсамі з’яўляюцца:

1)баланс прамянёвай энергіі на зямной паверхні і ў атмасферы;

2)атмасферная цыркуляцыя, ці сістэма паветраных цячэнняў, якія нясуць розную

22

колькасць святла і вільгаці; 3) вертыкальны цеплаабмен і абмен вільгаці ў атмасферы і падысподняй паверхні зямлі.

Своеасаблівая сувязь назіраецца паміж лесам, як сукупнасцю раслін, і кліматам. Лес як прыроднае фарміраванне ўздзейнічае на ўсе пералічаныя вышэй кліматаўтваральныя працэсы, але сіла гэтага ўздзеяння залежыць ад разнастайнасці характарыстык дрэвастояў і ўмоў іх існавання і развіцця. Таму ўздзеянне лясной расліннасці на кліматаўтваральныя працэсы не можа быць выражана якой-небудзь адзінай схемай.

Уздзеянне раслін на клімат любой мясцовасці вельмі складанае і разнастайнае для розных кліматычных зон.

Узменах клімату і расліннасці назіраецца занальнасць з пераходам ад поўначы да поўдня і ад падножжа гор да вяршынь. На поўдні расліны ўздзейнічаюць на высокія тэмпературы і стрымліваюць іх. На поўначы назіраецца зніжэнне тэмпературы пад уплывам раслін, што прыводзіць да пагаршэння прагрэву глебы і скарачэння вегетацыйнага перыяду.

Утундры лес не расце і не можа расці з-за недахопу цяпла, а ў Прыкаспійскай нізіне – з-за недахопу вільгаці ў паветры і глебе. Тлумачыцца гэта тым, што ў зоне пустынь пры лішку цяпла назіраецца недахоп вільгаці, а ў зоне тундры, наадварот, – пры лішку вільгаці адчуваецца недахоп цяпла.

Па меры павелічэння вышыні над узроўнем мора тэмпература паніжаецца прыкладна на 0,5ºС на кожныя 100 м. Таму ў горнай мясцовасці верхнія зоны высокіх гор вельмі часта не маюць расліннасці.

Узнікае пытанне і аб радыусе ўздзеяння раслін на фарміраванне клімату. Так, вялікія прасторы паўночнай тайгі робяць значны ўплыў на клімат цэлых зон, у той час як прасторавае ўздзеянне лясной паласы абмяжоўваецца невялікай тэрыторыяй.

Уадпаведнасці з кліматычнай класіфікацыяй, на зямным шары адрозніваюць наступныя тыпы клімату:

– клімат тундры з сярэдняй тэмпературай самага цёплага месяца ад 0 да 10–12ºС, тыповай нізкаросласлай расліннасцю і ападкамі менш чым 300 мм у год;

– клімат тайгі з тэмпературай самага цёплага месяца ад 10 да 20ºС, ападкамі 300–600

мму год. Умовы спрыяльныя для росту хваёвых і ліставых лясоў;

–клімат мяшаных хваёвых і ліставых лясоў сярэдняй зоны з тэмпературай чатырох цёплых месяцаў ад 10 да 22ºС і ападкамі 400–700 мм у год;

–мусонны клімат сярэдніх шырот з маласнежнай зімой і выпаданнем ападкаў у цёплую пару года (85–90% гадавой сумы ападкаў);

–клімат стэпу з тэмпературай летніх месяцаў 20–33ºС і колькасцю ападкаў 200–400 мм, пераважае стэпавая расліннасць;

–клімат міжземнаморскі з гарачым і сухім летам, цёплай і вільготнай зімой;

–клімат зоны субтрапічных лясоў з тэмпературай самага халоднага месяца вышэй чым

2°С і з вялікай колькасцю ападкаў.

Выдзяляюць і такія тыпы клімату, як клімат унутрымацерыковых пустынь сярэдняга пояса, субтрапічных пустынь, саваннаў і вільготных трапічных лясоў.

Акрамя класіфікацыі Л. С. Берга, існуе і класіфікацыя клімату зямнога шара, распрацаваная А. І. Кайгародавым.

2.2.1. Святло. Святло – неабходны фактар жыцця раслін. Пры ўдзеле святла адбываецца ўтварэнне хларафілу, фотасінтэз, транспірацыя, утварэнне і рост пупышак, тканак, лісця, кветак, пладоў, абмен рэчываў паміж клеткамі і г. д.

Сонечнае святло ўплывае на лісцеўтварэнне, на галінаванне кроны, яе памеры і форму, форму ствала, ачышчэнне яго ад сукоў, зрэджванне насаджэння, а таксама на энергію плоданашэння дрэў і ўраджай насення.

Дзённае святло складаецца з прамога сонечнага святла і рассеянага, адлюстраванага небасхілам. Для фотасінтэзу вялікае значэнне мае рассеянае святло.

Розныя прамяні сонца служаць для розных мэт. Чырвоныя, аранжавыя і жоўтыя прамяні выкарыстоўваюцца раслінамі для засвойвання вуглякіслага газу і ўтварэння хларафілу,

23

фіялетавыя, сінія і блакітныя – для росту і развіцця пупышак. Транспірацыя ажыццяўляецца пад уплывам ўсіх прамянёў, але пераважна жоўтых.

Пры параўнанні адносін да светлавога рэжыму драўняныя пароды характарызуюцца рознымі ўзроўнямі святлалюбнасці і ценевынослівасці. Пад святлалюбнасцю ў лесаводстве разумеюць не столькі святлалюбнасць, колькі адмоўную рэакцыю на зацяненне. Пад ценевынослівасцю разумеюць здольнасць захоўваць высокую актыўнасць фотасінтэзу пры зацяненні.

Існуюць як знешнія прыкметы, так і спецыяльныя метады вызначэння святлалюбнасці. Адносіны дрэвавых парод да святла мяняюцца ў сувязі з кліматычнымі і глебавымі

ўмовамі. Адна і тая ж дрэвавая парода больш святлалюбная на поўначы, чым на поўдні.

Па меры пад'ёму ў горы святлалюбнасць раслін павялічваецца. Устаноўлена таксама, што маладыя расліны больш ценевынослівыя, чым расліны старэйшага ўзросту. На добрай глебе святлалюбнасць памяншаецца, на дрэннай – павялічваецца. Парасткавыя дрэвы больш ценевынослівыя, чым насенныя.

Святло ўплывае на фарміраванне ствала дрэва і кроны. Бакавое зацяненне дрэў галоўных парод выкарыстоўваецца ў лясной гаспадарцы для вырошчвання найбольш танкамернага, прамога і поўнадраўніннага ствала шляхам уздзеяння падгону. Калі святло падае на маладыя дрэўцы з аднаго боку, іх стволікі развіваюцца ў бок святла. Гэта вядзе да нераўнамернага развіцця кроны, садзейнічае ўтварэнню эксцэнтрычнага ствала, зніжае тэхнічныя якасці драўніны. Пры вялікім доступе святла ствалы ад сукоў ачышчаюцца марудна.

Большасць ценевынослівых парод (елка, бук, піхта і інш.) вельмі добра аднаўляюцца пры наяўнасці бакавога або скразнога асвятлення; для большасці святлалюбных парод неабходна верхняе асвятленне або спалучэнне яго з бакавым і скразным. Вельмі заценены падрост з пераважным бакавым зацяненнем набывае парасонападобную форму кроны, таму што ён развівае галоўным чынам бакавыя парасткі.

Дрэвы ў лесе адлюстроўваюць 10–25%, успрымаюць 35–75% святла. Асветленасць пад полагам складае 5–10% ад дзённага святла ў адкрытым месцы, састаў святла там таксама іншы.

Па даных М. І. Сахарава, дрэвавы полаг адлюстроўвае 20–25% сонечнай радыяцыі, затрымлівае 35–70%, пранікае пад яго 5–40% радыяцыі.

Ад агульнай колькасці святла сасна звычайная прапускае 50%, дуб – 18, елка – 13, арэх грэцкі – 7, бяроза – 44, ясень – 17, каштан – 9 і бук – 5%.

Многія лесагаспадарчыя мерапрыемствы заснаваны на рэгуляванні асветленасці ў лесе і на стварэнні ў ім светлавога рэжыму, які адпавядае патрабаванням дрэвавых раслін у розныя перыяды іх жыцця.

Можна зрэджваць густы лес для павелічэння прыросту ў таўшчыню асобных дрэў або для з’яўлення падросту пад полагам старога лесу, каб атрымаць групавы падрост рознага пароднага складу; высякаць спелы лес суцэльнымі лесасекамі і выкарыстоўваць поўную радыяцыю для паляпшэння росту самасеву і падросту.

Для найлепшага росту маладняку ў вышыню і для стварэння высокіх, прамых і поўнадраўнінных ствалоў неабходна бакавое зацяненне. У маладых і сярэднеўзроставых дрэвастоях высечкамі догляду можна павялічыць не толькі колькасць святла, якое паступае да астатняй часткі дрэў, але і колькасць вільгаці і пажыўных рэчываў, што, у сваю чаргу, павялічвае прырост.

Да лесаводчых спосабаў рэгулявання светлавога рэжыму ў лесе адносіцца і фарміраванне складу парод.

Дабаўляючы да ценевынослівых парод святлалюбныя, можна павялічваць колькасць святла, якое паступае пад полаг лесу.

Патрэбная інтэнсіўнасць асветленасці можа быць дасягнута з дапамогай зрэджвання дрэвастояў пры высечках догляду.

2.2.2. Цяпло. Цяпло як экалагічны фактар мае таксама вялікае значэнне ў жыцці раслін.

24

Асноўнай крыніцай цяпла з’яўляецца сонечная радыяцыя. Акрамя таго, цяпло ў прыземную атмасферу паступае з глыбінных слаёў зямлі, у выніку распаду радыеактыўных рэчываў, гніення арганічных рэшткаў, а таксама з іншых крыніц.

На розных этапах развіцця (пачатак руху соку, распусканне пупышак, прарастанне насення, цвіценне, утварэнне завязі, паспяванне пладоў, пачатак фотасінтэзу, рост) драўняным пародам неабходны пэўныя цеплавыя ўмовы.

Дзейнасць каранёў дрэвавых і кустовых парод пачынаецца пры тэмпературы глебы звыш 5°С, фотасінтэз адбываецца пры тэмпературы ад 0 да 40–50°С, дасягаючы максімуму пры 25–30ºС. У розных парод крайнія і сярэднія пункты асіміляцыі розныя, але ў большасці яны знаходзяцца ва ўказаных межах. Дыханне драўняных парод адбываецца і пры тэмпературы ніжэй за 0ºС, хаця аптымальнай з’яўляецца тэмпература 25–30°С, а пры 45– 50°С дыханне спыняецца.

Насенне многіх раслін пачынае прарастаць пры тэмпературы крыху вышэй за 0ºС, сцябло і лісты ўтвараюцца пры тэмпературы 6°С, а, цвіценне адбываецца пры тэмпературы вышэй за 15ºС. Халоднае надвор’е затрымлівае цвіценне, паспяванне пладоў, а іншы раз прыводзіць да іх гібелі. З павышэннем тэмпературы глебы павялічваецца інтэнсіўнасць дзейнасці мікрафлоры, што садзейнічае лепшаму засваенню расліннасцю азоту, фосфару і іншых рэчываў.

Гістарычна складзеная патрэбнасць раслін у цяпле разнастайная і зменлівая.

Усе пароды па патрабавальнасці да цяпла падзяляюцца ў асноўным на дзве групы – цеплалюбныя і холадаўстойлівыя.

П. С. Паграбняк прапанаваў наступную шкалу, якая характарызуе адносіны дрэвавых парод да цяпла.

1.Вельмі цеплалюбныя: прыморская сасна, коркавы дуб, кіпарысы, секвоя і інш.

2.Цеплалюбныя: ядомы каштан, айлант, чорны арэх, грэцкі арэх, пушысты дуб, белая акацыя, глядычыя.

3.Малапатрабавальныя да цяпла: далінны дуб, чырвоны дуб, клён, граб, ільма, чорны дуб, ясень, коркавае дрэва (амурскі аксаміт), чорная вольха.

4.Непатрабавальныя да цяпла: асіна, бяроза, шэрая вольха, рабіна, елка, піхта сібірская, сасна звычайная, лістоўніца.

Пры крайне нізкіх тэмпературах можа адбывацца: 1) пабіванне замаразкамі лісця парасткаў, кветак; 2) вымярзанне раслін у перыяд зімовых халадоў; 3) утварэнне маразабойных трэшчын і адлупаў, выцісканне маладых раслін. Дзеянне высокіх тэмператур (санцапёк) выклікае апал каранёвай шыйкі, апёк кары ствала і лісця, што адмоўна ўплывае на сеянцы і дрэвы.

Найбольшую шкоду дрэвам наносяць познія вясеннія і раннія асеннія замаразкі. Раптоўнае наступленне замаразкаў вясной, калі расліны ўжо крануліся ў рост, найбольш згубнае для іх, нечаканыя замаразкі ў пачатку восені прыводзяць да пабівання неадраўнелых парасткаў. Да замаразкаў вельмі адчувальныя ясень, бук, піхта, елка; устойлівыя – вольха, бяроза, рабіна, сасна, лістоўніца.

Расліны, у сваю чаргу, робяць вялікі ўплыў на тэмпературу паветра і глебы. Зімой расліны засцерагаюць паверхню глебы ад ахалоджвання, таму тэмпература ў лесе бывае вышэйшая, чым на адкрытай плошчы. Летам жа полаг ахоўвае паверхню глебы ад награвання сонечнымі прамянямі, і тэмпература паветра пад полагам дрэў бывае ніжэйшая, чым у полі.

Тэмпература паветра, змененая лесам, распаўсюджваецца на суседнія палі. Паміж лесам і полем устанаўліваецца своеасаблівы паветраны абмен. У інтарэсах лясной гаспадаркі вельмі важна ўмець рэгуляваць тэмпературны рэжым гаспадарчымі метадамі.

2.2.3. Атмасфернае паветра. Атмасфера – газавая абалонка Зямлі. Яна з’яўляецца важным экалагічным фактарам у жыцці раслін, таму што ўсе віды раслінных арганізмаў спажываюць з атмасферы неабходныя для жыўлення і дыхання вуглякіслы газ і кісларод. Сухое атмасфернае паветра на паверхні Зямлі змяшчае па аб'ёме 78,1% азоту, 21,1%

25

кіслароду (0,000001% азону), 0,03% вуглякіслага газу, 0,01% складае вадарод, пераксід вадароду, ёд і інш.

Лес і кісларод. Кісларод – найбольш распаўсюджаны хімічны элемент на Зямлі. Колькасць атмасфернага кіслароду складае 1,5 · 1015 т. Прысутнасць яго ў паветры неабходная для асноўнага жыццёвага працэсу – дыхання, у выніку якога арганізм спажывае з атмасферы кісларод і выдзяляе прадукты акіслення (вуглякіслы газ і пару вады). Змяншэнне атмасфернага кіслароду ў выніку дыхання, гніення і гарэння кампенсуецца кіслародам, што выдзяляецца пры фотасінтэзе, у выніку якога расліны выкарыстоўваюць энергію сонечных прамянёў, асімілююць дыаксід вугляроду і выдзяляюць кісларод.

Значэнне вуглякіслага газу. Вуглякіслы газ з’яўляецца зыходным рэчывам для фотасінтэзу (у сярэднім 1 га лесу стварае 120–150 кг новай сухой фітамасы і паглынае пры гэтым 220–275 кг вуглякіслага газу). Сухое драўнянае рэчыва на 40–50% складаецца з вугляроду.

Упрыземных слаях атмасферы канцэнтрацыя вуглякіслага газу дасягае 0,03%. За апошнія дзесяцігоддзі колькасць вуглякіслага газу ў атмасферы павялічылася з 0,029 да 0,032% і на пачатак цяперашняга стагоддзя дасягнула 0,0379%. У прамысловых гарадах яго канцэнтрацыя ў атмасферным паветры дасягае 0,07%.

Канцэнтрацыя вуглякіслага газу ў лесе мяняецца ў сувязі з розным яго спажываннем у

сутачным і гадавым цыклах, а таксама ў залежнасці ад вышыні над узроўнем глебы. Мінімальная колькасць СО2 у кронах назіраецца ў летні час. Восенню яна ўзрастае. Максімальная канцэнтрацыя вуглякіслага газу выпадае на прыглебавыя слаі паветра, мінімальная – на полаг крон. У прыглебавым слоі паветра канцэнтрацыя вуглякіслага газу залежыць ад пароды, тыпу лесу, узросту, паўнаты, самкнутасці дрэвастою, хуткасці ветру, рэльефу мясцовасці, вільготнасці глебы. Пры хуткасці ветру 2–3 м/с інтэнсіўнасць фотасінтэзу ўзрастае ў два разы, а далейшае павышэнне хуткасці робіць на яго адмоўны ўплыў.

Фітанцыды. Фітанцыды – біялагічна актыўныя лятучыя і нелятучыя рэчывы, якія выдзяляюцца раслінамі ў асяроддзе і знішчаюць або прыглушаюць рост і развіццё мікраарганізмаў. Упершыню фітанцыды былі знойдзены ў 30-х гадах мінулага стагоддзя біёлагам Б. П. Токіным.

Па ступені фітанцыднасці ўсе дрэвавыя і кустовыя пароды падзяляюцца на пяць груп: 1) вельмі моцнафітанцыдныя – дуб чарэшчаты, клён вастралісты; 2) моцнафітанцыдныя – бяроза бародаўкавая, бяроза пушыстая, сасна звычайная;

3) сярэднефітанцыдныя – лістоўніца сібірская, ясень звычайны, ліпа драбналістая, вольха чорная, кедр сібірскі, рабіна, жоўтая акацыя, бэз звычайны, бружмель татарская;

4) слабафітанцыдныя – вяз, брызгліна бародаўкавая; 5) найменш фітанцыдныя – бузіна чырвоная, крушына паслабляльная.

З кустоўнічкавай і травяністай расліннасці значнымі фітанцыднымі ўласцівасцямі валодаюць (з улікам зніжэння) багун, часнок, цыбуля, гарчыца, крапіва двухдомная, ландыш.

Шкодныя прымесі ў атмасферы і адносіны да іх дрэвавых парод. Асаблівым прыродным рэсурсам з’яўляецца атмасфера, выкарыстанне і якасць якой знаходзяцца ў непасрэднай сувязі з развіццём народнай гаспадаркі.

Уатмасферы ва ўзважаным стане змяшчаюцца дробныя кроплі вады, крышталі лёду, дымавыя газы, вокіслы азоту, злучэнні фтору, аксід вугляроду, сярністы ангідрыд і іншыя. Толькі ў пылавых выкідах прамысловасці налічваецца каля 140 шкодных рэчываў.

Для дрэвавых раслін і чалавека найбольш шкоднымі з’яўляюцца серны і сярністы ангідрыд, фторавадарод, серавадарод, аміяк і ацэтылен. Уздзеянне сярністага ангідрыду і фторавадароду праяўляецца ў выглядзе апёку з далейшым адміраннем ігліцы і лісця. Таксічнасць фторавадароду ў 10 разоў вышэйшая за таксічнасць сярністага ангідрыду. Назапашванне вокіслаў медзі, свінцу і цынку выклікае адміранне ігліцы і яе ападанне. Прысутнасць у паветры цэментнага пылу з высокім змяшчэннем вапны і крэмніевай кіслаты выклікае закупорванне вусцейкаў, і пры пранікненні шчолачных элементаў у тканку ліста

26

адбываецца падшчалочванне клетачнага соку лісцяў, раз'яднанне іх покрыўнай тканкі. Па стане газаўстойлівасці ўсе дрэвавыя пароды дзеляцца на тры катэгорыі:

1)вельмі ўстойлівыя – елка калючая, туя заходняя, акацыя белая і інш.

2)сярэдняй устойлівасці – ядловец звычайны і віргінскі, лістоўніца сібірская, коркавае дрэва, бяроза пушыстая і бародаўкавая, дуб чарэшчаты, дуб чырвоны і інш.

3)няўстойлівыя – елка звычайная, піхта еўрапейская, сасна звычайная і веймутава, каштан конскі, рабіна звычайная, ясень звычайны.

Уздзеянне ветру. Роля ветру ў жыцці раслін складаная і шматгранная, а ў залежнасці ад яго хуткасці можа быць як станоўчай, так і адмоўнай. Пры хуткасці ветру 2–3 м/с узрастае эфектыўнасць фотасінтэзу і пры дастатковым забеспячэнні вільгаццю асіміляцыя вугляроду павялічваецца ў 4–5 разоў. Вятры, якія дзьмуць з большай сілай, павялічваюць інтэнсіўнасць транспірацыі лісця і ігліцы, што можа прывесці да высыхання асіміляцыйнага апарату. У зімовы час вецер вызваляе кроны дрэў ад снежнага покрыва і павышае тым самым іх ветраўстойлівасць. Вятры садзейнічаюць апыленню дрэвавых парод, распаўсюджванню іх насення і выконваюць пры гэтым ролю сяўца раслін.

Аднак вецер адмоўна ўздзейнічае на форму ствала, павялічваючы яго збежыстасць і эксцэнтрычнасць, а таксама на вышыню дрэў і зніжае ўвогуле прадукцыйнасць насаджэнняў. Прамое ўздзеянне ветру ў адным кірунку пагаршае форму крон. Вецер абломлівае галіны, сукі, абрывае плады і лісце. У залежнасці ад сілы ветру адбываецца ў рознай ступені міжкроннае і ўнутрыкроннае абхвостванне дрэў. Моцныя вятры павялічваюць выпарэнне вільгаці з паверхні глебы, а таксама інтэнсіўнасць лясных пажараў пры іх узнікненні, стымулюючы пераход нізавых у верхавыя.

Вятры з сілай у 6 балаў і вышэй па шкале Бофарта прыносяць лесу вялікую шкоду, выклікаючы ветравалы і бураломы на вялікіх плошчах.

Ураганам, які прайшоў 23 чэрвеня 1997 года па тэрыторыі нашай Рэспублікі, пашкоджаны лясы на плошчы 6252 га з запасам драўніны 734,5 тыс. м3. Для работ па ліквідацыі наступстваў урагану і распрацоўцы ветравальнікаў было створана 610 брыгад, прыцягнута да работы на прыбіранне драўніны 3874 чалавекі, страты склалі 109,8 млрд. руб.

Супрацьлеглае ўздзеянне лесу на вецер таксама вялікае і адчувальнае. Пры руху ў бок лесу хуткасць ветру на адлегласці каля 60 м ад узлесся слабее на 20–60%, акрамя таго, назіраецца моцны рух паветранага струменя ўверх. Пранікненне ветравога струменя ў глыбіню лесу залежыць ад ветраўстойлівых уласцівасцей узлеску, якія садзейнічаюць павышэнню ўстойлівасці такіх ветравальных парод, як елка.

Ветраўстойлівы ўзлесак – паласа лесу, прызначаная для аховы яго ад ветравалу. Закладваецца пераважна з ліставых парод з глыбокай каранёвай сістэмай, здольных развіваць магутную крону.

Пры пранікненні ў насаджэнні вецер змяншае сілу, губляючы яе на трэнне паветра аб ствалы і сукі, а таксама на раскалыхванне ствалоў, лісця і іншых частак дрэва. Змяншэнне і затуханне хуткасці і сілы ветру залежыць ад дрэвавай пароды, паўнаты, вышыні, формы насаджэння і ступені аблісцення кожнага дрэва. Максімальная хуткасць ветру ў лесе назіраецца над кронамі дрэў, бліжэй да крон яна змяншаецца, унутры крон затухае і на паверхні глебы набліжаецца да нуля. Так, у кронах самкнутых дрэвастояў хуткасць ветру складае 50, пад кронай – 40, а на вышыні 2 м над глебай – 30% ад хуткасці над верхавінамі крон.

За лясным масівам хуткасць ветру дасягае першапачатковай велічыні на адлегласці ад 5- да 15-кратнай (у сярэднім 10-кратнай) вышыні дрэвастояў.

Асаблівасці ўздзеяння лесу на вецер адлюстраваны на мал. 1.

27

Мал. 1. Профіль насаджэння і размеркаванне хуткасці ветру паводле Э. М. Валендыка

2.2.4. Глеба. Глеба – гэта натуральнае цела, утворанае з верхняга слоя зямной кары пад уздзеяннем шасці галоўных фактараў: клімату, мацярынскай горнай пароды, рэльефу, раслін і жывёлы, тэрміну глебаўтварэння і гаспадарчай дзейнасці чалавека.

Глеба з’яўляецца адным з вядучых фактараў у жыцці раслін і вызначае ўсе ўласцівасці ляснога насаджэння: прадукцыйнасць і хуткасць росту дрэвастояў; прырост і тэхнічныя ўласцівасці драўніны; форму каранёвай сістэмы дрэў і ступень устойлівасці супраць шкодных фактараў (пашкоджанне ветрам, тэмпературныя ваганні паветра і глебы, рэжым вільготнасці глебы, пашкоджанні жывёламі, насякомымі і грыбамі). Чым драбней раздроблена мацярынская парода, тым цяжэйшыя глебы па грануламетрычным саставе і тым вышэйшае ў іх змяшчэнне пажыўных і даступных раслінам рэчываў.

Грануламетрычны састаў глебы разглядаецца як важнейшая аснова агульнай урадлівасці глебы, якая ўзрастае ад пяскоў да глін. Між тым трэба памятаць, што прадукцыйнасць насаджэнняў залежыць не толькі ад грануламетрычнага саставу, але і ад цэлага комплексу фактараў, якія фарміруюць і вызначаюць урадлівасць глебы.

Ацэнка ўзаемасувязей паміж глебай і раслінным покрывам даволі складаная. З аднаго боку, яна вызначаецца ўзроўнем урадлівасці глебы, з другога – біяэкалагічнымі ўласцівасцямі дрэвавых парод. Толькі спалучанае вывучэнне раслін і глебы дапаможа выявіць многія бакі гэтай залежнасці.

У глебах любога грануламетрычнага саставу змяшчаецца пэўная колькасць пажыўных рэчываў, якія спажываюцца расліннасцю. Асобныя дрэвы і кусты паглынаюць з глебы злучэнні азоту, а таксама злучэнні кальцыю, жалеза, фосфару, марганцу, бору, крэмнію і іншыя элементы, неабходныя для жыццядзейнасці раслін. Азоту, фосфару, калію, кальцыю, магнію і серы раслінам патрабуецца вялікая колькасць, а жалеза, марганцу, цынку, медзі, бору і хлору намнога менш. Рэчывы, неабходныя раслінам у вельмі малых колькасцях, называюцца мікраэлементамі. Азот з’яўляецца асновай амінакіслот, якія выкарыстоўваюцца на пабудову бялкоў, а таксама з’яўляюцца складальнай часткай алкалоідаў, вітамінаў, і засвойваецца раслінамі галоўным чынам у выглядзе дзвюх форм – солей азотнай кіслаты і аміячных солей розных кіслот.

Пра колькасць мінеральных пажыўных элементаў у глебе можна меркаваць на падставе глебавых даследаванняў або па змяшчэнні іх у розных частках той ці іншай расліны. Так, у лісцях дуба змяшчаецца 2,5% азоту і 5,0% попелу, а ў ігліцы сасны адпаведна 1,3 і 2,4%. Колькасць азоту і попельных элементаў у драўніне гэтых парод адпаведна складае 0,29% (дуб), 0,2 і 0,4% (сасна). Сасновы лес спажывае ў год 45 кг/га азоту і 80 кг/га попельных

28

элементаў, у той час як пшаніца 100 кг/га азоту і 250 кг/га попельных рэчываў. Пераважная колькасць элементаў жыўлення знаходзіцца ў жывой тканцы дрэвавых раслін, і чым драбнейшыя часткі дрэва, тым большая колькасць попельных рэчываў у іх змяшчаецца.

Дрэвавыя пароды маюць розную здольнасць здабываць з глебы неабходную колькасць азоту і попельных элементаў. Г. Ф. Марозаў прапанаваў адрозніваць такія паняцці, як патрэбнасць дрэвавых парод у элементах жыўлення і патрабавальнасць да іх.

Патрэбнасць раслін у азоце і іншых хімічных рэчывах – гэта тая колькасць, якая неабходна раслінам для іх нармальнай жыццядзейнасці.

Патрабавальнасць – гэта ўласцівасць раслін пагаджацца з пэўнай (акрэсленай) урадлівасцю глебы або здабываць неабходную колькасць элементаў жыўлення.

Глеба ў межах аднаго кліматычнага рэгіёну не толькі робіць значнае ўздзеянне на расліннасць, але мяняецца і сама пад уплывам раслінных згуртаванняў.

Уздзеянне раслін на глебу праяўляецца праз апад, утвораны з лісця, ігліцы, пупышак, насення, галля, кары, адмерлых частак жывога наглебавага покрыва. У сваю чаргу, апад уздзейнічае як на водны, так і на цеплавы рэжым глебы.

Пароды, якія ўтвараюць подсціл са слабакіслым гумусам, называюцца глебапаляшпальнымі (ясень, клён, вольха, ільмовыя, бяроза, лістоўніца), а пароды, якія ўтвараюць грубае покрыва з моцнакіслым гумусам, – глебапагаршальнымі (елка, піхта, сасна). Такое дзяленне парод трэба лічыць даволі ўмоўным, паколькі іх уздзеянне на глебу залежыць яшчэ і ад самой глебы, клімату і змяшэння парод.

Мікрафлора, якая развіваецца ў рызасферы, выконвае значную ролю ў жыўленні раслін. На каранях раслін-біямеліярантаў (акацыя, зяновец, шматгадовы лубін, алешына) пасяляюцца клубеньчыкавыя бактэрыі, якія асімілююць азот паветра і абагачаюць глебу азотам.

Значную ролю ў жыцці раслін выконвае мікарыза вышэйшых грыбоў, якая ўтвараецца на каранях дрэвавых парод і выконвае функцыі каранёвых валаскоў. У большасці выпадкаў мікарыза выконвае станоўчую ролю, асабліва пры развядзенні дубу і сасны.

Дрэвавыя пароды па-рознаму патрабавальныя да агульнай урадлівасці глебы і ў гэтых адносінах падзяляюцца на алігатрофы, мезатрофы і мегатрофы.

2.2.5. Вада. Вада – адзін з найважнейшых экалагічных фактараў, яна робіць вялікі ўплыў на ўсё жывое і з’яўляецца адной з крыніц жыўлення раслін. Яна складае асноўную частку (60–85%) пратаплазмы клетак і тканак. Толькі пры наяўнасці вады могуць ажыццяўляцца біяхімічныя працэсы асіміляцыі і дысіміляцыі, транспірацыя і рэгуляванне цеплавога рэжыму, абмен рэчываў і энергіі і іншыя жыццёва важныя працэсы. У выглядзе водных раствораў мінеральныя рэчывы перамяшчаюцца ад каранёў да лісця. Вада абумоўлівае асматычны ціск клетачных і тканкавых вадкасцей, міжклетачны абмен падтрымлівае цытаплазму ў пэўным стане абводненасці. Арганічныя рэчывы, якія сінтэзуюцца ў раслінах, перамяшчаюцца па іх у выглядзе водных раствораў. Раслінныя клеткі нармальна функцыянуюць пры змяшчэнні 70–80% вады, а ў асобных выпадках і да 90%. Сукупнасць працэсаў паглынання, перамяшчэння і расходавання вады ў сістэме глеба – расліна – атмасфера – глеба атрымала назву воднага рэжыму. Патрэбнасць у вадзе і яе колькасць у раслінах непастаянная і залежыць ад фазы росту і развіцця любога віду раслін, кліматычных і лесагадоўчых умоў. Для кожнай фазы росту і развіцця характэрны крытычны перыяд, калі недахоп вады адмоўна адбіваецца на жыццядзейнасці раслін. Калі колькасныя паказчыкі вады, якая паступае ў расліны, і вады, якая імі расходуецца, роўныя, гаворка ідзе пра водны баланс. Калі ж расліна расходуе вады больш, чым атрымлівае, водны баланс парушаецца, тады гаворка ідзе пра водны дэфіцыт. Глыбокі водны дэфіцыт, які не кампенсуецца ў начны час, адмоўна адбіваецца на фізіялагічных працэсах. Наземныя расліны ўсюды, акрамя вільготных тропікаў, адчуваюць часовы недахоп вільгаці ў паветры і глебе. Атмасферная засуха яскрава праяўляецца пры высокіх летніх тэмпературах, глебавая – пры змяншэнні ў ёй даступнай для раслін вільгаці. У працэсе эвалюцыі ў раслін выпрацаваліся шматлікія складаныя анатама-марфалагічныя, фізіялагічныя і іншыя прыстасаванні, якія

29

рэгулююць водаабмен і забяспечваюць эканомнае расходаванне вады. Недахоп вільгаці і ваганні яе запасаў у паветры і ў глебе лімітуюць колькасць і распаўсюджванне відаў на зямным шары, прыводзяць да зніжэння ўраджаю і якасці насення, прыросту і прадукцыйнасці насаджэнняў.

Адносіны дрэвавых парод да вады. Вызначыць адносіны дрэвавых парод да вады можна: а) па геаграфічным размеркаванні відаў на розных элементах рэльефу; б) па паводзінах іх у перыяд засухі або пераўвільгатнення глебы; в) пры вырошчванні ў дэндратронах. Г. Ф. Марозаў прапанаваў вызначаць патрабавальнасць дрэвавых парод да вады і патрэбнасць у ёй. Патрабавальнасць да вады – гэта адносіны расліны да ўмоў вільготнасці асяроддзя і здольнасць здабыць неабходную колькасць вады ў тых ці іншых умовах. Так, вольха чорная заўсёды расце на вільготных глебах, не можа сфарміраваць высокапрадукцыйныя насаджэнні на сухіх і адносіцца да патрабавальных да вады. Сасна звычайная расце і фарміруе насаджэнні як на сухіх, так і на вільготных глебах і адносіцца да малапатрабавальных. Для нармальнага росту елкі неабходна павышанае ўвільгатненне і добры дрэнаж глебы. Патрэбнасць – гэта колькасць вады, неабходная для забеспячэння нармальнай жыццядзейнасці раслін. Так, патрэбнасць сасны і елкі ў вадзе прыкладна аднолькавая, а патрабавальнасць да яе рэзка адрозніваецца. Аптымальнай колькасцю вады для дрэвавых парод з’яўляецца такая, якая поўнасцю пакрывае іх патрэбнасць і не зніжае змяшчэнне ў глебе кіслароду, неабходнага для дыхання каранёў.

Па патрабавальнасці да вады М. К. Турскі размеркаваў дрэвавыя пароды наступным чынам: вольха чорная, ясень, клён, бук, граб, вяз, ліпа, дуб, асіна, елка, піхта, лістоўніца, бяроза, сасна.

П. С. Паграбняк па гэтай прыкмеце падзяліў дрэвавыя пароды на шэсць груп: 1) ультраксерафіты – саксаул, ядловец, дуб коркавы і інш.; 2) ксерафіты – сасна крымская, звычайная і Банкса, лох, абляпіха і інш.; 3) ксерамезафіты – дуб чарэшчаты і сядзячакветкавы, клён палявы і вастралісты, бераст, глядычыя і інш.; 4) мезафіты – ліпа, граб, лістоўніца, бук, бяроза бародаўкавая, асіна, сасна кедравая і веймутава, піхта і інш.; 5) мезагіграфіты – ясакар, вярба казіная, серабрыстая, ломкая, бяроза пушыстая, вольха шэрая і інш.; 6) гіграфіты – ясень, вярба шэрая, вушастая і лапландская, вольха чорная і інш.

Па ступені вынослівасці да затаплення Л. П. Смаляк (1969) дрэвавыя пароды размеркаваў у наступнай паслядоўнасці: 1) ва ўмовах прыроднага затаплення і абваднення – вярба трохтычынкавая, дуб, вольха чорная, бяроза, сасна, елка; 2) ва ўмовах штучнага затаплення – вярба, дуб, асіна, бяроза, сасна, вольха чорная, елка; 3) ва ўмовах пастаяннага прыроднага абваднення на балотах па жыццёвасці – вярба, вольха чорная, бяроза, елка, сасна.

Асноўнымі крыніцамі вады для раслін з’яўляюцца ападкі (дождж, снег, град), кандэнсацыйная вада (раса, іней, туман, галалёд), грунтавая і глебавая вада. Ападкі папаўняюць запасы глебавай вільгаці і грунтавых вод. Уплыў ападкаў на расліны залежыць ад часу іх выпадання, інтэнсіўнасці і працягласці, тэмпературы і вільготнасці паветра, уласцівасцей глебы, рэльефу і абумоўлены ўплывам сукупнасці розных фактараў. Лішак вады (затапленне і падтапленне) адмоўна ўплывае на паказчыкі росту дрэў.

Цвёрдыя ападкі (снег, град) робяць як станоўчы, так і адмоўны ўплыў на розныя расліны. Станоўчы ўплыў цвёрдых ападкаў у тым, што яны служаць крыніцай вады, цеплаізалятарам, засцерагаюць глебу ад глыбокага прамярзання, а каранёвую сістэму раслін, насенне, самасеў, падрост і глебавую фауну – ад пашкоджання марозам. Пры таўшчыні снежнага покрыва 50 см і больш рознасць тэмператур на паверхні снегу і глебы пад ім дасягае 20°С. Адмоўны ўплыў снегу заключаецца ў тым, што пры наліпанні на кронах дрэў ён выклікае снегалом і снегавал, а таксама дэфармацыю ствалоў у маладых дрэў. Найбольш схільнай да снегалому з’яўляецца сасна І–ІІ класаў узросту. Лепшы спосаб папярэджання гэтай стыхійнай з’явы – своечасовае правядзенне высечак догляду. Град пашкоджвае лісце, кветкі, плады, камбій і кроны дрэў.

Значную шкоду наносіць град раслінам у гадавальніках. Зімнеголыя лясы, асабліва

30

густыя жарднякі дуба, бярозы, асіны, пашкоджваюцца пры абледзяненні. Снегапады ў канцы вясны згубна адбіваюцца на цвіценні, плоданашэнні і агульным стане маладых раслін.

2.3. Раслінны і жывёльны свет

Гэтыя сувязі могуць быць вельмі разнастайныя.

1.Жывёлы з’яўляюцца агентамі пры апыленні кветак (галоўным чынам насякомыя, радзей птушкі і млекакормячыя).

Спосабы апылення кветак вельмі разнастайныя. Адсутнасць жывёлы, якая апыляе, у іншых выпадках прыводзіць да немагчымасці размнажэння і існавання таго ці іншага віду ў дадзенай мясцовасці пры спрыяльных кліматычных умовах. Гэта тлумачыцца толькі біятычнымі адносінамі. Так, даўно вядомы прыклад з чырвонай канюшынай, калі яна не прыносіць насення у тых краінах, дзе няма апыляльніка – чмяля.

2.Жывёлы адыгрываюць важную ролю пры распаўсюджанні пладоў і насення.

Пры гэтым роля жывёл можа быць рознай:

а) плады і насенне ў шэрагу раслін забяспечаны зачэпкамі, кручкамі і інш., якімі яны прычэпліваюцца да жывёлы і могуць пераносіцца апошнімі на вялікую адлегласць;

б) сакавітыя плады жывёлы ядуць (асабліва птушкі) і такім чынам распаўсюджваюць насенне;

в) нярэдка насенне мае асобыя мясістыя прыдаткі і распаўсюджваецца мурашамі, якія гэтыя прыдаткі ядуць;

г) часам жывёлы наўмысна расцягваюць плады: напрыклад, вавёркі разносяць лясныя арэхі, жалуды і інш.

3. Жывёлы ў выніку пасьбы робяць уплыў на травастой ў наступных напрамках: а) жывёлы прыгнятаюць слабыя элементы травастою;

б) спрыяюць разрастанню раслін, якія маюць якую-небудзь ахову (расліны калючыя, з млечным сокам, пахучыя і інш.);

в) распаўсюджваюць расліны-пустазелле на добрыя лугі, стэпы і інш.; г) утоптваюць насенне раслін у глебу, чым садзейнічаюць іх лепшаму прарастанню.

4.Жывёлы сваёй дзейнасцю мяняюць характар і ўласцівасці глебы, ствараюць для раслін іншыя экалагічныя ўмовы. Напрыклад:

а) жывёлы утоптваюць глебу, змяняюць яе фізічную структуру; пры гэтым у глебах нярэдка ўзмацняецца капілярнасць і раслінны покрыў становіцца больш ксерафітным;

б) стэпавыя жывёлы (суркі, суслікі і інш.) перакопваюць глебу, выносяць на паверхню ніжнія гарызонты глебы і г. д.

в) земляныя чарвякі пранізваюць глебу сваімі хадамі, садзейнічаюць яе рыхленню і аэрацыі;

г) мурашы таксама перамешваюць і разрыхляюць глебу; д) жывёлы ўгнойваюць глебу і робяць яе больш урадлівай

5.Жывёлы могуць служыць ежай раслінам (насякомаядныя расліны), для гэтага ў раслін выпрацоўваюцца складаныя прыстасаванні.

2.4. Уплыў раслін адной на другую

Сувязі паміж раслінамі і ўплыў іх адна на другую могуць быць вельмі разнастайнымі. Сярод гэтых з’яў патрэбна адрозніваць па-першае, тыя сувязі, пры якіх абодва бакі атрымліваюць карысць у той або іншай ступені, па другое, сувязі, калі толькі адзін бок атрымлівае карысць, другі бок пераважна шкоду.

1. Сувязі, якія даюць аднабаковую карысць.

а) расліны-паразіты, якія арганічна звязаны са сваім «гаспадаром» і ўсю сваю ежу атрымліваюць ад яго;