Клімчік_ДЕНДРОЛОГИЯ

41

ападкамі. Рэзкія змены тэмператур на працягу года ад +40ºС летам да –40ºС зімой і на працягу сутак. Зімы маласнежныя або зусім без снегу. Глебы пераважна засоленыя. Расліннасць прадстаўлена эфемерамі (аднагадовыя), эфемероідамі (цыбульныя), ксерафітамі: палын, салянка, джузгун, саксаул, эфедра і інш. Дрэвы: таполя белая, шарэючая, чорная, чаромха звычайная, вярба казіная, белая, вастралістая, бяроза павіслая і іншыя, якія растуць тут толькі ў пойменных лясах па далінах рэк. Пакрыццё глебы раслінамі несуцэльнае – 26–80%. Прадукцыйнасць расліннасці 5–50 ц/га у год.

Зона пустыні размешчана на поўдзень ад паўпустынь і займае вялізарныя тэрыторыі. Вобласць, якую займаюць пустыні, знаходзіцца ў асноўным па-за тропікамі і выцягнулася на поўдзень і поўнач ад трапічнай паласы лясоў. Асабліва добра выражана паласа пустынь у паўночным паўшар’і Старога Свету. Асобныя тэрыторыі гэтай зоны нельга прывязаць да паралелей і мерыдыянаў, яны размешчаны унутры мяцерыкоў, што ўказвае на дзейнасць чалавека ў іх утварэнні. Рэльеф раўнінны. Глебы бедныя, пясчаныя, засоленыя. Выключна засушлівы клімат. Колькасць ападкаў менш за 100–150 мм, якія выпадаюць пераважна зімой. Назіраецца значная пераважанне выпаральнасці над ападкамі. Сярэдняя тэмпература ліпеня 25–30ºС. Дзённая тэмпература паветра летам можа дасягаць 50ºС, а тэмпература на паверхні глебы 70ºС. Зімой тэмпература можа паніжацца да –35ºС. Прыход цеплыні 300–380 кДж/см2 у год. Расліннасць несуцэльная, асобнымі раслінамі або групамі, участкамі. Растуць эфемеры і эфемероіды, кусты, паўкусты, кусцікі, паўкусцікі: салянкі, тамарыксы, саксаулы, джузгун, эфедра, пясчаная акацыя, вербы, чынгіль, лох, крушына, бружмель і інш.

Дрэвы, як і ў паўпустыні, растуць па поймах рэк, гэта таполя шызая, разналістая, Боле, Баховена. Прадукцыйнасць расліннасці 0–3 ц/га у год.

Трапічная зона займае вялікую прастору па абодвух баках экватара і не выходзіць за межы тропіка. Кліматычныя ўмовы ўсюды па тэрыторыі больш-менш падобныя. Колькасць ападкаў больш за 2000–4000 мм. У асобных раёнах могуць дасягаць 12 000 мм (горы Гайскіх астравоў). Вельмі вялікая вільготнасць паветра, якая дасягае 90%. Тэмпратура паветра круглы год вагаецца ў межах 25–30ºС, а ўвогуле ваганні тэмпературы найбольш цёплага і найбольш халоднага месяцаў складаюць усяго 1–6ºС. Самы халодны месяц мае сярэднюю тэмпературу больш за +18ºС. Максімальная тэмпература рэдка перавышае 35–36ºС. Развіваецца трапічны тып драўнянай расліннасці, які звязаны з найбольш спрыяльнымі для яе ўмовамі існавання на паверхні зямлі: лішкам цеплыні і вільгаці, якія да таго ж размеркаваны прыкладна раўнамерна на працягу года. Расліннасць складаецца з вялікай колькасці відаў вечназялёных дрэў, кустоў, большая частка іх мае бліскучае лісце, з пупышкамі, якія не ахоўваюцца пупышкавымі лускавінамі, з масай эпіфітаў і ліян. Вельмі цяжка знайсці два аднолькавыя віды, каб яны знаходзіліся паблізу адзін каля другога. Разнастайнасць драўняных парод абумоўлівае асаблівую структуру трапічных лясоў. Дрэвы ў лесе размешчаны ў некалькі ярусаў. Дрэвы здзіўляюць статнасцю і вышынёй сваіх ствалоў, пры гэтым галінаванне не ідзе далей галін 3–4 парадку. Шматлікія дрэвы зусім не галінуюцца (пальмы, дрэвападобныя папараці, некаторыя двухдольныя). Высокія дрэвы маюць дошкападобныя карані, якія служаць для ўмацавання іх асноў. Размешчаныя ў некалькі ярусаў, дрэвы маюць розную вышыню і ў сваіх ніжніх ярусах змыкаюцца з ярусам кустоў. Кусты, як і дрэвы, слаба галінуюцца, маюць буйное лісце.

Травяністае покрыва даволі разнастайнае, але ў розных умовах развіваецца па-рознаму і можа адсутнічаць. Травяністае покрыва менш разнастайнае ў параўнані з драўняным. Адзін від, без прымешку, можа пакрываць вялікія плошчы, чаго звычайна ў дрэвавых ярусах не бывае. Асаблівай рысай лясоў з’яўляецца наяўнасць няяруснай расліннасці. Гэта расліннасць прадстаўлена ліянамі і эпіфітамі, якія таксама разнастайныя і належаць да розных сямействаў. Эпіфіты адносіць да папарацей і архідных.

Субтрапічная зона размешчана за межамі тропікаў Паўночная Мексіка, Фларыда, Паўднёва-Усходні Кітай, Чылі, Н. Зеландыя, горныя лясы тропікаў. Тэмпература большменш раўнамерная на пряцягу года. Сярэдняя тэмпература ліпеня +14ºС, студзеня +10ºС. Выпадае ад 1000 да 2500 мм ападкаў, якія раўнамерна размеркаваны на працягу года,

42

высокая вільготнасць паветра. Расліннасць разнастайная. Дрэвы належаць да двухдольных і голанасенных, вечназялёныя. Пупышкі маюць ахоўныя лускавіны. Значна менш эпіфітаў. Дрэвы без дошкападобных каранёў. Голанасенныя прадстаўлены секвояй, секвоядэндранам, тсугай, туяй, кіпарысамі, цісам і інш., двухдольныя – сунічным дрэвам, магноліяй, рададэндранамі, лаўрамі, лаўравішняй, букам і інш.

У складзе расліннасці узрастае доля імхоў, папарацей, асабліва дрэвападобных. Апошнія могуць утвараць асобыя папарацевыя лясы (Н. Зеландыя, Антыйская астравы).

3.5. Вертыкальная занальнасць

Араграфічныя ўмовы адыгрываюць вельмі вялікую ролю пры размеркаванні расліннага покрыва. Да іх адносіцца: вышыня над узроўнем мора, рэльеф мясцовасці, нахіл схілаў (вугал нахілу), напрамак схілу ў адносінах да таго ці іншага боку гарызонта (экспазіцыя і інш.).

Угарах з павышэннем над узроўнем мора заканамерна зніжаецца водны і цеплавы рэжым, а таксама спектры сонечнай радыяцыі (павялічваецца велічыня ультрафіялетавага выпраменьвання). Паніжаецца цеплазабяспечанасць, зніжаецца выпаральнасць. Да таго ж змяншаецца верхні рыхлы слой глебы. Пры пераносе некаторых раслін з раўніны ў горы мяняецца знешні выгляд гэтых раслін, памяншаюцца памеры ўсіх вегетатыўных і генератыўных частак расліны (сцябла, лісця, кветак). Назіраецца змена паясоў расліннасці, што вельмі нагадвае гарызантальную занальнасць, асабліва ў высокіх гарах, якія размешчаны

ўзоне пустынь. Напрыклад, у гарах Сярэдняй Азіі паслядоўная змена паясоў знізу ўверх: пояс пустынь, пояс стэпаў, пояс лясоў, пояс бязлеснай альпійскай расліннасці. У далінах рэк растуць лох вузкалісты, абляпіха. На ніжніх схілах гор растуць арэх грэцкі, клён туркестанскі, шаўковіца белая і чорная. Перадгорныя і ніжнія схілы заняты фітацэнозамі фісташкі, міндаля, яблыневымі зараснікамі. Лясы ў асноўным горныя. Перадгорны пояс лясоў складаецца з пустыннай расліннасці, а таксама вастраўнога лесу ў больш водазабяспечаных мясцінах. Шмат відаў, родаў і сямействаў эндэмічнай флоры. Насаджэнні фарміруюць саксаулы белы (пясчаны), чорны, джузгун бязлісты, пясчаная акацыя, чынгіль і інш. Для засоленых глеб характэрны фітацэнозы грабеншчыкаў (шчацінкаваласістага, Паласа, раскінутага), сялянак, таполяў: (Бале, чорнай, аўфганскай, белай), якія растуць у тугаях па далінах рэк. Арчавыя лясы, які фарміруюцца ў перадгор’і і гарах, складаюцца з розных відаў ядлоўцаў (туркестанскага, таласкага, казацкага). Ядлоўцавыя рэдкалессі і насаджэнні распасцёрты да вышыні 3500 м над узроўнем мора. Яловыя лясы асобнымі ўчасткамі ў гарах Кіргізіі сфарміраваліся на вышыні 1700–3000 м над узроўнем мора. Яны ў асноўным складаюцца з яліны цянь-шанскай і піхты Сямёнава. Высакагорныя лугі на вышыні 2000–4000 м над узроўнем і яшчэ вышэй арктычныя лугі і леднікі.

Уперадгор’і на ніжніх схілах у гарах Крыма пераважаюць дубровы і дубровы з ядлоўцам, насаджэнні сасны крымскай і звычайнай. На вышыні 600–1300 м – лясы з бука, якія потым змяняюцца лугамі.

Горы Каўказа вельмі разнастайныя на балансе цеплыні і вільгаці на розных вышынях і экспазіцыях схілаў. Заходняя частка гор Каўказа ўся пакрытая лесам да вышыні 2700 м. Колькасць ападкаў ад 1000 да 1700 мм. У перадгор’і і на ніжніх схілах гор мноства відаў шыракалістых лясоў: дубровы (дуб чарэшчаты, скальны, бук усходні), грабавыя лясы, насаджэнні цісу, самшыту, каштана ядомага, вязы, розныя віды клёнаў. З драбналістых – асіна і бяроза.

На вышыні 600–1500 м растуць высокапрадукцыйныя букавыя лясы і дубровы. Пояс хваёвых лясоў размешчаны на вышыні 700–2000 м (лясы з яліны і піхты каўказскай). Нізкапрадукцыйныя рэдкастойныя фітацэнозы бука і бярозы размешчаны на ўзроўні 1800– 2800 м. Яны змяняюцца высакагорнымі лугамі, з вышыні 4000–5000 м – тундра, ільды і снег.

Усходняя частка гор Каўказа адметная сухасцю клімату, колькасць ападкаў 500– 550 мм. Выпаральнасць значна перавышае колькасць ападкаў. У выніку гэтага адкрытыя

43

месцы, на якія прыпадае шмат сонечнай радыяцыі, пазбаўлены расліннасці. У зацененых месцах і катлавінах растуць сасновыя лясы (сасна Коха і эльдарская), дубровы, лясы з ядлоўцу высокага і калючага. Яліны і піхты адсутнічаюць. Лясы чаргуюцца з участкамі стэпу, а вышэй за 2500 м на узроўнем мора размешчаны лугі.

Карпаты – горы сярэдняй вышыні з мяккім кліматам. Ніжні пояс тут прадстаўлены дуброўным лесастэпам, далей ідзе пояс шыракалістых і хваёвашыракалістых лясоў (бук лясны, дуб чарэшчаты і скальны, клён вастралісты і ілжэплатанавы, ясень звычайны, вязы, піхта белая, сасна звычайная і кедравая еўрапейская), а яшчэ вышэй – пояс горнай тайгі з яліны еўрапейскай, які змяняецца субальпійскім поясам. Расліннасць гэтага пояса прадстаўлена лугамі і нізкарослымі хмызнякамі з удзелам ядлоўцаў (звычайнага і сібірскага) і сасны горнай. З вышыні 1800 м над узроўнем мора раскінуліся нізкатраўныя альпійская лугі.

3.6. Фларыстычнае дзяленне сушы

Кожная краіна, кожная вобласць сушы мае сваю характэрную для яе флору, г. зн. свой набор сямействаў, родаў і відаў, якія больш або менш адметныя ад флоры іншых краін. Флоры (як і фауны) ніколі не бываюць цалкам аднолькавымі ў дзвюх краінах або ў розных абласцях адной і той жа краіны.

Гэтыя адрозненні часткова тлумачацца разнастайнасцю геалагічных, араграфічных, глебавых і асабліва кліматычных умоў. Але ў той жа час у трапічных зонах розных краін і асабліва розных мацерыкоў назіраюцца вялікія адрозненні ў складзе флоры, пры гэтым нават у тых выпадках, калі глебавыя і кліматычныя ўмовы вельмі падобныя. Гэтыя фактары гавораць пра тое, што характар флоры гэтай зоны нельга растлумачыць толькі глебавымі і кліматычнымі ўмовамі. Відавочна, фларыстычныя адрозненні тлумачацца іншымі фактарамі. Гэта геаграфічная ізаляцыя, міграцыя і дыферэнцаванае выміранне (цалкам або частковае) асобных фларыстычных комплексаў або цэлых флор.

Увыніку геаграфічнай ізаляцыі шмат абласцей Зямлі характарызуюцца вельмі разнастайнай флорай, у складзе якой нямала эндэмічных відаў (якія растуць толькі на дадзенай тэрыторыі), родаў і нават сямействаў. Напрыклад, Аўстралія, Капская вобласць, Каўказ і Гімалаі, пустыні, акружаны больш вільготнымі тэрыторыямі. Адным з важнейшых фактараў, які змяняе склад флоры любой краіны, з’яўляецца рассяленне, або міграцыя, раслін, г. зн. іх распаўсюджанне з адной вобласці ў другую. Працэс міграцыі адбываецца з рознай хуткасцю, часам вельмі хутка, або наадварот, вельмі марудна і паступова. Асноўным і пры гэтым шырока распаўсюджаным тыпам міграцыйнага шляху з’яўляецца «ступеньчаты» шлях. Ён уяўляе сабой перарывісты шлях, які складаецца з асобных «прыступак», што нагадваюць камяністую пераправу праз раку.

Увыніку сумеснага дзеяння трох асноўных фактараў – ізаляцыі, міграцыі і вымірання (поўнага або частковага) – узнікла празмерна складаная і мазаічная карціна сучаснай флоры Зямлі. Эвалюцыя не адбываецца без міграцыі, хаця б вельмі абмежаванай, а міграцыя, калі яна адбываецца марудна і паступова, звычайна суправаджаецца эвалюцыйнымі зменамі, хаця

бна падвідавым узроўні. Выміранне звычайна таксама ўяўляе сабой працэс марудны і паступовы. Але ў шматлікіх выпадках, дзякуючы рэзкім зменам кліматычных і іншых фізікагеаграфічных умоў, а часам і па чыста біялагічных прычынах адбываецца рэзкае змяненне або нават катастрафічнае знішчэнне цэлай флоры. Напрыклад, пры аледзяненні.

Параўнальнае вывучэнне флоры розных краін прывяло да неабходнасці скласці фларыстычную сістэму, г. зн. раздзяліць зямны шар на натуральныя фларыстычныя адзінкі. Адна з першых спроб раздзялення флоры належыць дацкаму батаніку Скау (1823 г.). Ён раздзяліў флору зямнога шара на 25 царстваў. Сучасны падыход да фларыстычнага раяніравання шмат чым блізкі да прынцыпаў, якія выказаў многа гадоў назад Скау.

Пасля распрацоўкай фларыстычнай сістэмы зямнога шара займаліся многія буйныя батанікі, з якіх найбольш вялікі ўклад зрабіў А. Энглер.

Усе наступныя сістэмы, у тым ліку фларыстычная, якую мы прыводзім

44

(А. Л. Тахтаджана), уяўляе сабой далейшае развіццё фларыстычнага дзялення А. Энглера, першы варыянт якога быў надрукаваны ў 1882, а апошні – у 1924 годзе. Існуюць некаторыя, хоць і не вельмі строгія, суадносіны паміж рангам фларыстычных адзінак (у сучаснай батанічнай літаратуры адзінкі фларыстычнай сістэмы называюць фітахарыёнамі): царствамі, абласцямі, правінцыямі і акругамі – і таксанамічнымі рангамі тых сістэматычных адзінак (таксонаў), па якіх вызначаюцца рознасці паміж фларыстычнымі тэрыторыямі. Так, фларыстычныя царствы характарызуюцца пэўным, у некаторых выпадках даволі значным, эндэмізмам сямействаў і вельмі высокім родавым эндэмізмам, у той час як фларыстычныя вобласці вызначаюцца звычайна наяўнасцю эндэмічных родаў і даволі высокага відавога эндэмізму. Фларыстычныя вобласці звычайна ўяўляюць сабой буйныя ачагі відаўтварэння і часта характарызуюцца эндэмічнымі секцыямі і падсекцыямі нават у буйных неэндэмічных родаў. Фларыстычныя правінцыі далёка не заўсёды характарызуюцца эндэмічнымі родамі, і іх відавы эндэмізм значна ніжэйшы, як у абласцей. Нарэшце, акругі валодаюць галоўным чынам падвідавым і толькі слаба выражаным відавым эндэмізмам. Акругі – гэта самыя маладыя фітахарыёны, паходжанне якіх адносіцца да геалагічна нядаўняга часу, вельмі часта да найбольш позніх эпох чацвярцічнага перыяду.

Флора сушы зямнога шара дзеліцца на 6 фларыстычных царстваў.

1. Галарктычнае царства – самае вялікае з усіх і займае больш за палову ўсёй сушы. Яно ахоплівае Еўропу, Паўночную пазатрапічную Афрыку, усю пазатрапічную Азію і амаль усю Паўночную Амерыку. У складзе галарктычнай флоры каля 40 эндэмічных сямействаў. Шырока распаўсюджаны сямействы сасновыя, кіпарысавыя, арэхавыя, араліевыя, букавыя, магноліевыя і інш. У большасць гэтых сямействаў уваходзіць шмат эндэмічных галарктычных родаў і эндэмічных відаў.

Галарктычнае царства дзеліцца на тры падцарствы – Барэяльнае, Старажытнаміжземнаморскае, Мадрэянскае.

Барэяльнае падцарства – самае вялікае падцарства галарктычнай флоры. У той жа час яно характарызуецца найбольш багатай флорай, у складзе якой значна больш эндэмічных сямействаў і родаў, чым у двух астатніх падцарствах. Для некаторых абласцей Барэяльнага падцарства характэрна значная колькасць старажытных і прымітыўных сямействаў і родаў. Яно дзеліцца на чатыры вобласці – Цыркумбарэяльную, або Еўрасібірска-Канадскую, Усходне-Азіяцкую (Япона-Кітайская), Атлантычна-Паўночна-Амерыканскую і Паўночна- Заходне-Амерыканскую (вобласць Скалістых гор).

Еўрасібірска-Канадская вобласць. Гэта самая буйная фларыстычная вобласць сушы. Сюды уваходзіць амаль уся Еўропа, Паўночная Анатолія, Каўказ (без арыдных частак Талыша), Урал, Сібір, Аляска, большая частка Канады і ЗША, частка Далёкага Усходу, Камчатка, Курылы (паўночныя) і Алеуцкія астравы. Для гэтай вобласці найбольш характэрны шыракалістыя і хваёвыя лясы, а таксама тундры і стэпы. У флоры гэтай вобласці няма эндэмічных сямействаў, але тут шмат эндэмічных або амаль эндэмічных родаў, а таксама шмат эндэмічных відаў. Асабліва шмат эндэмічных відаў у горных раёнах – у Перынэях, Альпах, Карпатах, на Каўказе, у гарах Сібіры і Канады. Найбольш распаўсюджаны сярод хвойных віды сасны, яліны, піхты і лістоўніцы, а ў Канадзе таксама тсугі і туі. Са шматлікіх ліставых парод найбольш характэрны для гэтай вобласці віды: дуба, бука, бярозы, алешыны, клёна, граба, таполі, вярбы, ясеня, вяза, ліпы і інш. Гэта вобласць раздзелена на шэраг правінцый, якія аб’яднаны асаблівасцямі складу флоры і сваім эндэмізмам. Усяго выдзелена 16 правінцый (Арктычная, Цэнтральнаеўрапейская, Балканская, Атлантыка-Еўрапейская, Усходне-Еўрапейская, Сярэднесібірская і інш.)

Цэнтральнаеўрапейская правінцыя выцягнута ад Цэнтральнага масіву Латарынгскага пласкагор’я, масіву Ардэны, Рэйнскіх Сланцавых гор, Паўднёва-Усходняй Нарвегіі, Паўднёвай Швецыі і Аландскіх астравоў да ўзбярэжжа Фінскага заліва. Усходняя мяжа праходзіць праз Латвію, Паўднёва-Усходнюю Літву і, абгінаючы з усходу Белавежскую пушчу, ідзе на захад ад Львова на поўдні да Днястра і далей спускаецца да Ніжнедунайскай нізіны. Увогуле ўсходняя мяжа больш-менш адпавядае агульнай усходняй мяжы

45

распаўсюджання такіх відаў, як ціс ягадны, белая піхта, дуб скальны, плюшч і інш. Эндэмізм флоры гэтай правінцыі складае 10–15%, а у горных раёнах – да 20%, пры гэтым маецца шэраг монатыповых эндэмічных родаў. Характэрны: піхта белая, сосны (звычайная, горная, кедравая еўрапейская), яліна звычайная, ціс ягадны, бук, дубы (скальны, чарэшчаты, пушысты), алешына, граб, вязы, ліпы, бружмель, арэшына і інш.

Усходне-Еўрапейская правінцыя – на захадзе мае мяжу з Цэнтральнаеўрапейскай правінцыяй. На поўначы яна абмежавана зонай хваёвых лясоў Паўночна-Усходне- Еўрапейскай правінцыі. На ўсходзе яе мяжа прыкладна супадае з усходняй мяжой дубовых лясоў. На поўдні даходзіць да Паўночнага ўзбярэжжа Чорнага мора і Паўночнага і Усходняга ўзбярэжжаў Азоўскага мора, даліны Кубані, Валгаграда і Уральска.

Нягледзячы на значнасць тэрыторыі, родавы эндэмізм у флоры Усходне-Еўрапейскай правінцыі не выражаны, але ў паўднёвых стэпавых раёнах ёсць эндэмічныя і амаль эндэмічныя секцыі і падсекцыі. Большасць тэрыторыі гэтай правінцыі зведала значныя змены, якія звязаны з аледзяненнем. У цяперашні час расліннае покрыва гэтай правінцыі ўтворана галоўным чынам шыракалістымі і змешанымі хваёва-шыракалістымі лясамі, а на поўдні – лугавымі стэпамі і лесастэпамі. Змешаныя хваёва-шыракалістыя лясы займаюць вялікую плошчу ў заходняй частцы правінцыі, але толькі вузкай палоскай ідуць на ўсход. Тут пераважаюць лясы з яліны, але са значным прымешкам шыракалістых парод.

Старажытнаміжземнаморскае падцарства цягнецца ад Макаранезіі на захадзе праз усё Міжземнамор’е, Пярэднюю і Сярэднюю Азію да Манголіі на ўсходзе. Расліннае покрыва гэтай вялікай тэрыторыі складаецца з такіх разнастайных экалагічных тыпаў, як вечназялёныя драўняныя расліны Макаранезіі, пустынныя ксерафітныя кусты Малой Азіі. Дзеліцца на 4 вобласці: Макаранезійскую, Міжземнаморскую, Сахара-Аравійскую, ІранаТуранскую.

Мадрэянскае (Санорскае) падцарства займае паўднёвы захад Паўночнай Амерыкі і Мексіканскае нагор’е, вобласці гарачага клімату ЗША. Адна вобласць – Мадрэянская (10% эндэмічных родаў, відавы эндэмізм складае каля 40%).

2.Палеатрапічнае царства ахоплівае тропікі Старога Свету, за выключэннем Аўстраліі. Багатая флора Палеатрапічнага царства ўключае каля 40 эндэмічных сямействаў, а колькасць родаў і асабліва відаў вялізарная. У ім выдзелена 5 падцарстваў (Афрыканскае, Мадагаскарскае, Інда-Малезійскае, Паленазійскае і Новакаледонскае) і 13 фларыстычных абласцей.

3.Неатрапічнае царства займае трапічную частку паўастравоў Фларыда і Каліфорнія, усю Цэнтральную Амерыку, нізінныя ўзбярэжжы поўдня Мексікі і Паўднёвую Амерыку да паўднёвага тропіка. Неатрапічная флора мае агульнае паходжанне з палеатрапічнай. Маецца шмат агульных сямействаў і нават родаў (450) з так званым пантрапічным распаўсюджаннем, г. зн. расліны, якія распаўсюджаны ў тропіках як Старога, так і Новага Свету. Аднак аддзяленне Паўднёвай Амерыкі ад Афрыкі адбылося вельмі даўно,

ітаму неатрапічная флора, якая вельмі доўга развівалася самастойна, выпрацавала каля 30 эндэмічных сямействаў і вялізарную колькасць эндэмічных родаў і відаў. Гэта царства дзеліцца на 5 абласцей.

4.Капскае царства – самае малое сярод фларыстычных царстваў Зямлі, але, дзякуючы выключнай разнастайнасці флоры і самастойнасці яе развіцця, усе географы раслін аддзяляюць яго ад астатняй флоры Афрыкі. Яно складаецца з адной вобласці – Капскай. У гэту вобласць уваходзіць поўдзень Афрыкі ад Кланвільяма на захадзе да ваколіцы Порт-Элізабет на ўсходзе. Нягледзячы на невялікія памеры вобласці, яе флора надзвычай багатая (каля 7000 відаў) і налічвае некалькі эндэмічных сямействаў. Больш за 280 родаў маюць сваім цэнтрам Капскую вобласць, а больш як 210 з іх эндэмічныя для вобласці. Відавы эндэмізм вельмі высокі, каля 90%. У мінулым капская флора займала ў Афрыцы значна большую тэрыторыю, як у цяперашні час, а зараз з-за ўзрастання сухасці клімату працягвае няўхільна скарачацца.

5.Аўстралійскае царства. Флора Аўстраліі вельмі самабытная і адметная вялікім

46

эндэмізмам. У яе ўваходзіць цэлы шэраг эндэмічных сямействаў і каля 570 родаў. Найбольшую ролю ў флоры Аўстраліі адыгрываюць злакі, матыльковыя, складанакветкавыя, архідныя, лілейныя і інш. Важную ролю ў раслінным покрыве адыгрываюць шматлікія віды акацыі (Асасіа) і асабліва эўкаліпта (Eucalyptus), а таксама казуарыны (Casuarina), міртавыя, рутавыя і інш. У аўстралійскім царстве адрозніваюць 3 фларыстычныя вобласці.

6. Галантарктычнае царства – самае беднае ў шэрагу фларыстычных царстваў Зямлі. Тым не менш яно змяшчае 11 невялікіх эндэмічных сямействаў і значную колькасць эндэмічных родаў, з якіх шматлікія характарызуюцца вельмі разарваным арэалам. Размешчана яно на тэрыторыі Антарктыды з астравамі, Новай Зеландыі, Вогненнай Зямлі Паўднёвай Амерыкі. У Галантарктычнае царства ўваходзіць 4 фларыстычныя вобласці.

3.7. Расліннае покрыва Рэспублікі Беларусь і яго занальнасць

Згодна з фларыстычным дзяленнем сушы, тэрыторыя Беларусі аднесена да дзвюх фларыстычных правінцый: Цэнтральнаеўрапейскай і Усходне-еўрапейскай.

А згодна з геабатанічным раяніраваннем, тэрыторыя Беларусі адносіцца таксама да дзвюх геабатанічных абласцей: Еўрапейскай хвоевалясной, або таежнай і Еўрапейскай шыракалістай. Такім чынам, тэрыторыя Рэспублікі Беларусь адносіцца да дзвюх правінцый розных геабатанічных абласцей, у межах якіх выдзелена 7 акруг, што ўказвае на разнастайнасць расліннага покрыва рэспублікі. У лясах і хмызняках Беларусі натуральна растуць 28 відаў дрэў, 59 відаў кустоў, 9 відаў паўкустоў, 8 відаў кусцікаў. Усяго насенных відаў раслін – 1500, (Н. Зямля – 200, Фінляндыя – 1140, Якуція – 1100, Каўказ – 5800,

Эфіопія – 1750, Ц. Амерыка – 14 000, Кітай – 20 000, Індыя – 21 000, Бразілія – 40 000).

Улясах рэспублікі расце шэраг інтрадукаваных дрэў і кустоў, з якіх найбольшую плошчу займаюць лістоўніца сібірская і еўрапейская, некаторыя віды таполі, сасна Банкса і Мурэя. Менш распаўсюджаны сасна веймутава, арэх манчжурскі, коркавае дрэва. Усяго ў лясах, не ўлічваючы дэндрарыі, паркі, адзіночныя пасадкі і іншыя, расце 35 відаў дрэў і кустоў інтрадукаваных раслін.

Рэспубліка Беларусь займае тэрыторыю, на якой з поўначы на поўдзень адбываецца змена дуброўна-цёмнахвоевых лясоў шыракалістымі лясамі. У гэтым напрамку паступова знікаюць элементы барэальнай флоры і ўсё большую перавагу атрымліваюць заходнееўрапейскія і нават лесастэпавыя віды.

Пераход ад адной геабатанічнай вобласці да другой мае больш або менш рэзка выражаную паступовасць. На тэрыторыі Рэспублікі Беларусь паступовасць пераходу ад дуброўна-цемнахвоевых лясоў да шыракалістых вызначаецца перакрыццем арэалаў распаўсюджання яліны і граба. Паласа, якая заключана паміж паўночнай мяжой суцэльнага распаўсюджання граба і паўднёвай мяжой суцэльнага распаўсюджання яліны, з’яўляецца тэрыторыяй, дзе лясы ўсходнееўрапейскага тыпу змяняюцца лясамі заходнееўрапейскага тыпу.

Унапрамку з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад усё больш часта праяўляецца перавага заходнееўрапейскіх фармацый расліннасці.

Такім чынам, расліннае покрыва Рэспублікі Беларусь мае добрую занальную выразнасць, якая характарызуецца наступнымі падзонамі.

I. Падзона шыракаліста-яловых лясоў. Займае паўночную частку Беларусі і абмежавана з поўдня мяжой арэала граба.

II. Падзона ялова-грабавых лясоў, займае цэнтральную частку Рэспублікі Беларусь паміж межамі арэала граба і паўднёвага суцэльнага арэала распаўсюджання яліны.

III. Падзона грабавых дуброў размешчана на поўдзень ад мяжы суцэльнага арэала распаўсюджання яліны.

47

Глава 4. ГОЛАНАСЕННЫЯ РАСЛІНЫ

4.1. Кароткая характарыстыка голанасенных

Расліны, якія адносяцца да аддзела Голанасенныя (Pinophyta), таксама як і да наступнага аддзела Кветкавыя, або Пакрытанасенныя, адрозніваюцца ад усіх астатніх прадстаўнікоў расліннага свету тым, што ўтвараюць насенне. Што ж такое насенне і якое яго біялагічнае значэнне?

Як вядома, усе насенныя расліны, як голанасенныя, так і пакрытанасенныя, з’яўляюцца разнаспоравымі. Гэта значыць, што споры ў іх двух розных тыпаў – мікраспоры (мужчынскія) і мегаспоры (жаночыя). Першыя даюць пачатак мужчынскаму гаметафіту, а другія – жаночаму. У гэтых адносінах насенныя расліны не адрозніваюцца ад такіх разнаспоравых безнасенных раслін, як сілагенэла, палушнік, марсілея або сільвія. Тым не менш паміж імі ёсць вельмі значная розніца. У той час як працэс апладнення ва ўсіх безнасенных вышэйшых раслін адбываецца ў вадзе, у насенных раслін палавое размнажэнне становіцца незалежным ад вады. Дзякуючы гэтаму насенныя расліны могуць размнажацца палавым шляхам нават ў пустыні, у час, калі доўга няма дажджу.

Развіццё мегаспоры, таксама як і развіццё жаночага гаметафіта, адбываецца ўнутры семязавязі (семязавязь – гэта мегаспарангій з інгументам, які яго акружае (ахоўны слой)). Унутры семязавязі адбываецца і працэс апладнення, і разіццё зародка. Гэта забяспечвае незалежнасць апладнення ад вады, яго аўтаномнасць.

У працэсе развіцця зародка семязавязь пераўтвараецца ў насенне – асноўную адзінку рассялення раслін. У пераважнай большасці насенных раслін гэтае пераўтварэнне семязавязі ў спелае, гатовае да прарастання насенне адбываецца на самой мацярынскай расліне. Але ў сагаўнікавых і ў рода гінкга семязавязі могуць ападаць яшчэ да ўтварэння зародка і нават да апладнення, і тады апладненне і развіццё зародка часта адбываецца на глебе.

Для прымітыўнага насення, у тым ліку і для насення сагаўнікавых і гінкга, характэрна таксама адсутнасць перыяду спакою. Для большасці насенных раслін характэрна наяўнасць больш-менш доўгага перыяду спакою.

Унутранае апладненне, развіццё зародка ўнутры семязавязі і з’яўленне новай, надзвычайна эфектыўнай адзінкі рассялення – насення – з’ўляюцца галоўнымі біялагічнымі перавагамі насенных раслін, якія далі ім магчымасць лепш прыстасавацца да наземных умоў і дасягнуць больш высокага ўзроўню развіцця, чым у папарацей і іншых безнасенных вышэйшых раслін.

Калі пры размнажэнні спорамі кожны раз утвараецца вялізарная іх колькасць, звычайна мільёны, то пры размнажэнні насеннем колькасць апошніх у шмат разоў меншая. Гэта цалкам зразумела, таму што насенне – непамерна больш надзейная адзінка рассялення, чым спора.

Усяго вядома 6 класаў голанасенных, з якіх да цяперашняга часу захавалася 4: сагаўнікавыя, гінкгавыя, гнетавыя і хвоевыя. Павыміралі насенныя папараці і бенетытавыя. Усе гэта драўняныя расліны, роля класаў якіх ва ўтварэнні драўнянай расліннасці далёка неаднолькавая. Так насенныя папараці і бенетытавыя расліны, якія ўжо даўно вымерлі, значную ролю адыгрывалі да ранняга мелавога перыяду; гінкгавыя і сагаўнікавыя – класы рэліктавыя, і па сутнасці, выміраюць; гнетавыя таксама маюць параўнальна абмежаванае распаўсюджванне, а вось хвоевыя захапілі вялікую прастору, далі шмат родаў і відаў, у тым ліку важнейшых утваральнікаў лясоў зямнога шара. Таксанамічна голанасенныя налічваюць усяго каля 800 відаў, з якіх на долю хвоевых прыходзіцца звыш 560.

Голанасенныя – пераважна дрэвы, у асобных выпадках якія перавышаюць 100 м у вышыню (секвоя вечназялёная), радзей хмызнякі (віды эфедры, ядлоўцу), сланцы (сасна кедравая сланікавая), рэдка эпіфіты (некаторыя віды сагаўніку) або нават дрэвападобныя ліяны (рад прадстаўнікоў гнетавых). Лісце ў іх пераважна іголкападобнае (віды сасны, яліны, піхты і інш.), але можа быць вельмі дробнае лускападобнае (віды кіпарыса, кіпарысавіка) або

48

вельмі буйное – 6–8 метраў у даўжыню, як у вельвічыі дзіўнай. Звычайна лісце суцэльнае, аднак бывае і лопасцевым або перыстараздзельным, як у сагаўнікаў.

Голанасенныя – расліны адна-, двухабо шматдомныя. Іх мікрастробілы (мужчынскія генератыўныя парасткі) могуць быць вельмі дробнымі, як у лістоўніцы, або дасягаць 25– 30 см, як у араўкарыі. Яшчэ больш вар’іруюць па памерах макрастробілы (жаночыя генератыўныя парасткі): ад 0,5 см у сасны звычайнай да 1 м у сагаўніку.

Семязавязі голанасенных могуць утварацца на насенных лускавінках макрастробілаў або на канцах галін. Насенне не змешчана ў плод, а знаходзіца ў шышках або шышкаягадах. Насенне заўсёды змяшчае ў сабе пажыўную тканку – эндасперм, які ўтвараецца да апладнення (простае апладненне). Пры прарастанні насення падсемядольнае калена зародка выцягваецца і выносіць на паверхню глебы ад 2 да 18 (у прадстаўнікоў розных родаў) семядолей, якія выконваюць функцыю фотасінтэзу лісця да іх развіцця з зародкавай пупышкі.

4.2. Клас Насенныя папараці (Lyginopteridopsida)

Гэта старажытнейшы клас голанасенных, геалагічная гісторыя якога пачынаецца ў канцы дэвону і працягваецца да ранняга мелавога перыяду. Часам цвіцення з’яўляецца каменнавугольны і пермскі перыяды. Лісце найбольш прымітыўных прадстаўнікоў былі яшчэ больш-менш папарацепадобнага тыпу, двойчыабо тройчыперыстыя са схільнасцю да дыхатамічнага галінавання, але ў працэсе эвалюцыі яно спрошчваецца і становіцца суцэльным (парадак Glossopteridales). Вусцейкі прастагубыя (гаплахейльныя).

Існуе два асноўныя тыпы вусцейкаў у голанасенных: гаплахейльныя (прастагубыя) і сіндзетахейльныя (складанагубыя). Першы тып з’яўляецца больш прымітыўным і больш старажытным. Ён характарызуецца тым, што з зародкавай (ініцыяльнай) клеткі вусцейка ўтвараюцца толькі замыкаючыя клеткі (пераважная большасць голанасенных). Пабочныя клеткі ўтвараюцца ў выніку дзялення клетак пратадэрмы, якія знаходзяцца па суседству з мацярынскай клеткай вусцейка.

Сіндзетахейльны тып з’яўляецца больш дасканалым і ў эвалюцыйных адносінах больш малады. Ён характарызуецца тым, што з адной зачаткавай клеткі ўтвараюцца як замыкаючыя клеткі, так і пабочныя (клас Бенетытавыя, род вельвічыя, клас Гнетавыя).

Праводзячая сістэма ўяўляе сабой простую або рассечаную пратастэлу або сіфанастэлу. Семязавязь з пылковай камерай часта бывае акружана асобным плюскападобным покрывам (купулай), якая ўяўляе сабой відазмененыя долькі ліста. Стробілы адсутнічаюць.

Палеабатанікі даволі часта сустракаюць выкапнёвае лісце, якое па будове не адрозніваецца ад перыстага лісця сучасных папарацей, але нясе насенне на сваіх верхавінках або па баках жылак. Такое дзіўнае спалучэнне прыкмет насенных раслін і папарацей, упершыню ўстаноўленае ў 1904 годзе англійскімі палеабатанікамі Ф. Оліверам і Д. Скотам, і дало падставу назваць гэту групу раслін насеннымі папарацямі (Pteridospermae). Насенныя папараці былі падобныя на сучасныя не толькі па будове перыстага лісця, але і па знешнім абліччы раслін: дрэвападобных, ліянападобных і травяністых. Сцёблы дрэвападобных насенных папарацей былі прамымі, дыха- і монападыяльнага галінавання. Лістаразмяшчэнне – спіральнае або збліжанае да верхавінкі. Лісце было даволі буйное, вельмі разнастайнае па форме – суцэльнае, суцэльнае на краі, лінейнае, ланцэтнае, лапатападобнае, яйкападобнае, перыстае і інш.

Паверхня сцёблаў шматлікіх раслін была пакрыта валаскамі, а часам асобымі залозкамі, булавападобнай формы, якія выконвалі сакраторную функцыю. У адных раслін ствалы былі больш-менш гладкія, з рубцамі ад апалага лісця. У другіх пакрыты асновамі апалага лісця.

Дыяметр сцёблаў быў ад 2–4 см (Leginopteridaceaeае) да 20 см (Medullosaceae). У некаторых раслін на сцёблах паміж лістамі і ў яго вузлах былі размешчаны паветраныя карані.

Размнажэнне адбывалася з дапамогай насення, у якога да цяперашняга часу не знойдзены зародак. Магчыма, развіццё зародка ў насенных папарацей адбывалася ў

49

семязавязях, якія ападалі з мацярынскай расліны на глебу, як гэта адбываецца ў голанасеннага гінкга двухлопасцевага. Семязавязі развіваліся на раздзеленым папарацепадобным лісці, былі размешчаны па краі або на яго верхавінцы. Семязачаткі адзіночныя і шматлікія. Мікраспоры былі рознымі па велічыні і форме, споранашэнне звычайна папарацепадобнага тыпу. Насенныя папараці – група найбольш прымітыўных голанасенных раслін. Вучоныя лічаць, што яны займалі прамежкавы стан паміж сучаснымі папарацямі і голанасеннымі, хаця не выключаюць і паралельнага эвалюцыйнага развіцця.

Рэшткі насенных папарацей адыгрываюць вялікую ролю ў складанні пластоў каменнага вугалю Еўразіі і Паўночнай Амерыкі. Амаль на кожным зрэзе можна знайсці сцёблы, карані, насенне і пылок насенных папарацей.

4.3. Клас Сагаўнікавыя (Cykadopsida)

Група голанасенных раслін жыве і зараз, геалагічная гісторыя яе пачалася яшчэ да позняга карбону, а часам росквіту быў юрскі перыяд. Паходжанне, напэўна, ад насенных папарацей.

Змяшчае адно сямейства – Сагоўнікавыя (Cycadaceae), у якое ўваходзіць каля 130 відаў. Гэта трапічныя вечназялёныя невялікія дрэвы разеткавага тыпу, іншы раз кустападобныя або эпіфіты. Звычайна яны знешне нагадваюць дрэвападобныя папараці або пальмы, сцябло манаксільнае. Сцябло мае тоўсты стрыжань, адносна слаба развітую і рыхлую другасную драўніну і тоўстую кару. Такі тып будовы сцябла быў названы манаксільным (ад грэчаскага manas – рыхлы, xylos – драўніна). Лісце ў іх буйное, перыстараздзельнае, цвёрдае.

Сагаўнікавыя насяляюць усе часткі свету, акрамя Еўропы і Антарктыды. Амерыканская група сагаўнікаў уключае роды: замія (Zamia), цэратазамія (Ceratazamia), дыён (Dioon), мікрацыкас (Microcycas). Афрыканскія сагаўнікавыя прадстаўлены родамі энцэфаляртас (Encephalartos) і стангерыя (Stangeria). Найбольш пашыраны раён распаўсюджання знаходзіцца ў Аўстраліі, Паўднёвай і Паўднёва-Усходняй Азіі і на астравах Індыйскага і Ціхага акіянаў. Тут растуць прадстаўнікі родаў сагаўнік (Cycas), макразамія (Macrozamia), лепідазамія (Lepidozamia) і бавенія (Bowenia). Сагаўнікі ў большасці выпадкаў не ўтвараюць суцэльных насаджэнняў, сустракаюцца рассеяна, паасобку або невялікімі групамі. Толькі нешматлікія віды сустракаюцца, і то месцамі, у невялікім мностве, надаючы спецыфічнае аблічча раслінным згуртаванням (сагаўнік панікалы – Cycаs revoluta на востраве Рукю ў Японіі). Лісце сагаўнікаў рознай велічыні. Звычайна буйное, перыстараздзельнае, цвёрдае. Вусцейкі прастагубыя (гаплахейльныя). Лісце валодае шэрагам структурных асаблівасцей, якія дазваляюць гэтым раслінам жыць ва ўмовах больш-менш сухога клімату, на адкрытых да сонца прасторах, часам амаль голых схілах і крутых абрывах. Таму лісце шчыльнае, жорсткае, з жоўтым слоем кутыкулы, якая дазваляе не толькі берагчы вільгаць, але і ахоўваць ліст ад пранікнення ў яго патагенных грыбоў і бактэрый. Хоць для лісця сагаўнікавых і ўласцівыя шматлікія марфалагічныя і анатамічныя рысы, якія звязаны з засухаўстойлівасцю, але гэтыя расліны нельга лічыць тыповымі ксерафітамі.

Сагаўнікавыя – дрэвападобныя расліны, адрозніваюцца па форме і вышыні сцябла. Яны ніколі не дасягаюць такіх вялікіх памераў, як шматлікія сучасныя хвоевыя.

На самой справе ў сагаўнікавых маецца два асноўныя тыпы сцябла: падземнае або паўпадземнае клубянепадобнае, часам амаль шарападобнае, падобнае на рэпу, і надземнае калонападобнае. Калонападобнае надземнае сцябло часцей прываблівае ўвагу і лепш вывучана. Найбольш высокімі з сучасных сагаўнікавых, якія маюць такі тып сцябла, лічаць лепідазамію Хоўпа (Lepidazamia hopei), яна дасягае вышыні 18–20 м. Другое месца па вышыні належыць тром прадстаўнікам – дыёну калючаму (Dioon spinulosum), сагаўніку Румфа (Cycas rumphii) і аднаму з відаў энцэфаляртосу, якія маюць вышыню сцябла да 16 м і дыяметр да 1,5 м. Аднак усе гэтыя лічбы – выключэнне нават для пералічаных відаў, якія маюць, як правіла, вышыню не больш за 6–7 м. Звычайна сагаўнікавыя, якія вырастаюць да 2,5–3,0 м, лічацца даволі высокімі. Большасць з іх расце вельмі марудна.

50

Высокі і тоўсты ствол некаторых сагаўнікаў змяшчае шмат вады і вельмі цяжкі, таму адносна слабая каранёвая сістэма не заўсёды можа ўтрымаць яго ў вертыкальным становішчы, асабліва на адкрытых ветрам мясцінах. Паступова ён нахіляецца, а часам і зусім кладзецца на глебу.

Каранёвая сістэма сагаўнікавых яшчэ слаба вывучана. У параўнанні з папарацямі сагаўнікавыя валодаюць больш дыферэнцаванымі каранямі. Менавіта яны з’яўляюцца першай групай вышэйшых раслін, для якой характэрна з’яўленне ў ходзе эвалюцыі галоўнага кораня. Нярэдка ён бывае вельмі тоўстым, як сцябло, і мае вераценападобную форму, можа быць кароткім у адных і дасягаць у даўжыню да 10–12 м у другіх. Аднак даволі часта галоўны корань вельмі хутка адмірае і замяняецца прыдаткавымі каранямі.

Прыкметнай асаблівасцю ўсіх сагаўнікавых з’яўляюцца каралавыя карані (каралоіды), якія растуць уверх над глебай і дыхатамічна галінуюцца. Дзякуючы інтэнсіўнаму дыхатамічнаму галінаванню кароткіх і тонкіх бакавых каранёў утвараюцца цэлыя гронкі клубеньчыкаў, якія акружаюць сцябло ля яго асновы і знешне нагадваюць каралы.

Сагаўнікавыя ўяўляюць унікальную ва ўсім свеце з’яву сужыцця чатырох і нават пяці разнастайных арганізмаў: самой расліны-гаспадара, грыба, двух відаў бактэрый і сінезялёнай водарасці.

Мега- і мікраспарангіі ўтвараюцца на спарафіце не адзінкава, а ў большай колькасці на спарафілах (лускавінах), якія сабраны ў кампактныя ўтварэнні – стробілы.

Ад усіх родаў рэзка адрозніваецца род сагаўнік. У відаў роду спарангіі ў жаночых раслін развіваюцца на лістападобных мегаспарафілах прама на сцябле.

Стробілы звычайна вельмі буйныя (лепідазалія Пяроўскага – L. peroffskiana – да 1 м; мікрацыкаса – 0,95 см). Мікрастробілы звычайна больш дробныя, маюць паветраныя поласці. Стробілы некаторых сагаўнікавых дасягаюць масы 45–50 кг, з’яўляюцца самымі буйнымі і цяжкімі «шышкамі» ва ўсім раслінным свеце. Колер стробілаў – зялёны, карычневы, жоўты або аранжавы.

Сагаўнікавыя, як і ўсе іншыя сучасныя голанасенныя, апыляюцца ветрам. Магчыма, у некаторых відаў мае месца апыленне насякомымі (жукі). Там, дзе сумесна расце некалькі розных відаў, вядомы факты гібрыдызацыі.

Насенне сагаўнікавых буйное, эліптычная падоўжана-яйкападобнае або шарападобнае па форме, 3–4 см у даўжыню пры таўшчыні 2–3 см, сакавітае, ядомае. Распаўсюджваецца жывёламі, якія ім кормяцца. Гэта мядзведзі, свінні (пекары), малпы, грызуны і нават сланы.

Практычнае значэнне сагаўнікавых невялікае, з даўніх часоў мясцовыя жыхары ўжываюць у ежу насенне, маладое сакавітае лісце. Эндасперм насення ў некаторых відаў змяшчае да 65–70% крухмалу, а сакавітая саркатэста (знешні слой) да 20–30% алею. Крухмал стрыжня і кары сцябла, а таксама эндасперм насення сагаўніку паніклага і іншых ідуць на прыгатаванне сага. Адыходы пры атрыманні крухмалу ў шэрагу краін выкарыстоўваюць на корм для хатніх птушак і свіней, у якасці ўгнаенняў.

Ацэньваючы сагаўнікавыя як харчовыя і кармавыя расліны, нельга не сказаць пра іх атрутныя ўласцівасці. Так, сок з насення і сцябловы крухмал розных відаў сагаўнікавых у свой час выкарыстоўваўся як моцная атрута. Ужываюць іх і як лекавыя расліны ў народнай медыцыне ад розных захворванняў.

Вялікае значэнне маюць дэкаратыўныя ўласцівасці сагаўнікавых. Іх вырошчваюць па ўсім свеце як дэкаратыўныя расліны. У краінах з умераным кліматам сагаўнікавыя вырошчваюць звычайна ў аранжарэях. У адкрытым грунце яны сустракаюцца на Чарнаморскім узбярэжжы Каўказа (сагаўнік панікалы).

4.4. Клас Бенетытавыя (Bennettitopsida)

Група раслін, якая таксама вымерла. Паходжанне, напэўна, ад насенных папарацей. Лісце перыстае або радзей суцэльнае. Вусцейкі складанагубыя (сіндзетахейльныя). Сцябло мае тоўсты стрыжань, адносна слаба развітую і рыхлую другасную драўніну і тоўстую кару. Такі тып будовы сцябла быў названы манаксільным (ад грэчаскага manas – рыхлы, xylos –