4 Сұрақ. Кепіл және оның түрлері.

Кепіл рум құқығында бірнеше түрлі болатын. Сондықтан латынша кепіл әртүрлі терминдермен аталған. Кепіл дегеніміз - басқа біреудің затын пайдалануға әлде иеленуге міндеттілікті келісім бойынша атқару үшін aлy құқығы болатын. Кепіл берген тұлға өзінің міндеттілігін атқармаса, сол заттан айырылатын. Ал міңдеттілік атқарылса, зат иесіне қайтарылатын. Кепілдіктің ежелгі түрі Fiducia - фидуция болатын. Фидуцин бойынша заттың иесі кепіл ұстайтын тұлғаға өзінің затын маниципация бойынша меншікке сатып беріп сол тұлғамен келісім бекіткен. Сал келісім орындалса, зат қайтарылады, ал орындалмаса, зат кепіл ұстайтын тұлғаға меншікте қалады. Фиддуциенттің бір жаман жағы болатын. Зат меншікке сатылған болса, сатып алған тұлға сол затты басқа біреуге сатып беруге, айырбастауға құқықығы болатын. Фиддуцияның орнына румдықтар кепілдің басқа түрін Pignus-пигнуст шығарған. Пигнус бойынша кепілдік зат меншікке емес, тек қана иемдену құқығына берілетін. Зат ұстайтын тұлға пайдаланатын және иемденетін құқығына ие болған жоқ. Тек қана келісім орындалмаса, зат ұстаған тұлғаға толық меншік құқығымен қалатын. Одан әрі кепілдің ең тараған және өте пайдалы және қолайлы түрі ipotheca - ипотека болған. Ипотека бойынша қарыз алушы өзінің кепілді затын қарыз берушіге бермей өзіне пайдалану үшін қолданатын. Қарыз алушы келісімді орындамаса, кепілдік зат қарыз беретін кісіге беріліп, саудалап сатылатын. Саудалап сатылған заттың бағасы қарыз берушіге ақшамен қайтарылатын. Сол ақша қарыз бағасына жетпесе, жетпейтін бағасын қарыз алушы төлеген.

Est modus in rebus - Әрбір зат өлшенеді. (Латын мақалы)

10.Тарау. Міндеттеме туралы ұғым.

10.1.Міндеттеме анықтымасы.

10.2.Міндеттеменің пайда болуы.

10.3. Міндеттемедегі тұлғалар.

10.4.Міндеттемеде тұлғаларды ауыстыру

10.5.Міндеттемені орындау.

10.1. Міндеттеме аңықтымасы.

Жалпы рум құқығының баспаларында міндеттеме - obliqatio, төмендегідей анықталады:

- «Міндеттеме - мемлекетіміздің заңдарына сәйкес бізге қандай да бір қажеттілікті орындатуға күші бар, құқық кісенін түсіндіреді»;

- «Міндеттеменің мазмұны, бізбен қандай да бір дене затын немесе қандай да бір құралды істеу емес, ол біздің алдымызда қарым-қатынас байланысын беретін, елестететін байланыс құралы». (Павел Д. 44.7.3.).

Міндеттемеің негізі ол бір жағынан «талап ету құқығы» болса, екінші жағынан осыған сәйкес «талапты орындау міндеттілігі» немесе «борыш». Міндеттемені міндеттен айыру керек. Мінтеттеме тек азаматтың әрекеттерге байланысқан (келісім, әлде құқық бұзу ретінде), ал міндет оларсыз (заң әлде әдет бойынша) пайда болады. Ал мідеттеме және міндеттілік-синонимдер.

Қарама-қарсы қою (ол жағарыда келтірілген классик заңгер Павел шығармасынан үзіндідегідей) меншіктілік құқығын беру немесе меншікті затты өз міндеттілігіне беру немесе ол біреудің меншігі болса, оны басқа біреуге белгілі зат ретінде меншіктеп беру үшін орындалатын міндеттеме. Бұл міндеттеме орындалу үшін жеке бас меншігін басқа бас меншіктілігіне аударуға болатын құқықтық міндет. Ол үшін міндетті түрде барлық қажетті шарттар орындалу керек. Осы құқық міндеті арқылы орындалған бір жеке бас меншіктілігі екінші жеке бас меншіктілігіне ауыспайды, тек екінші жеке бас заңға сәйкес сол затты меншіктенуге құқылы болады. Сондықтан затты сатып алушы (сатып алу құнын төлесе де, оның меншікті иесі болмайды; бұл адам тек қана ол затты беруді талап етуге құқылы; ол зат сатып алушының меншігі болу үшін заңға сәйкес нақты берілуі қажет және затты табыс еткен тұлға оған меншікті құқылы болған жағдайда.

Жоғарыда көрсетілген рим құқығының қайнар көзінен алынған екі үзінді, міндеттілікте римдік заңгерлерді елестету бойынша маңызды байланыс барын куәлайды.

Міндеттілік, Юстиниан институциясынан алынған үзіндіде көрсетілгендей, - міндет жүктелгенше еркін қозғала алатын адамға қозғалысын баяулататын кісен тағатын сияқты, өзінің үстінен бөтен адамның хандылығын сезіндіретін құқықтық кісен.

Ерте заманда «кісен», «байланыс» деген сөздер мәнерлі сөздер ғана болмағанын ескере кеткен жөн.

12 тақтадағы жарлық заңдарында, борышқорды жіппен және шынжырмен байлағаны, мұнда киілетін шынжырдың салмағы да белгілі болған (15 фут, көрінетін қаулысы болған. Кредитор, қарызын уақытында төлемеген борышқорды қамауға алуға (сотсыз да), ал содан кейін өлтіруге немесе құлдыққа сатуға құқы болды.

Біздің ғасырға дейінгі IV ғасырда Петелий заңы бойынша борышқорды сатуға немесе өлтіруге рұқсат етілмеген, яғни тыйым салынған. Борышқорды өзі ұстап алу мүмкіндігі ертеде қалған, республика кезеңінде қарыз алған адам өз кредиторларына барлық мүлкін қарызы үшін қалдырып, жеке басының жауаптылығынан қашуға мүмкіндік алған, яғни борышқор үшін оның мүліктері жауап берген. Болашақ уақытқа шамалаған қатынас сияқты, міндеттеме өз табиғаты бойынша кредиттік сенімділіке негізделген қатынасты көрсетеді (сенемін деген сөзден).

Сондықтан міндеттемедегі, талап етуге құқығы бар жағы кредитор деп, ал кредитордың талабын орындауға міндетті жағы борышқор деп аталады.

Табиғи міндеттеме.

Егер, борышқор оған жүктелген міндетті өз еркімен орындамаса, кредиторға, өзінің талап ету құқын мәжбүрлеу жолымен жүзеге асыру құралы беріледі. Сол себептен, міндеттілік бойынша кредиторды қанағаттандыруға борышқорды мәжбүрлеу құралы болып талап (actio) және мәжбүрлеп алу табылады. Мүнда, біз білетін міндеттілік санкциясы жатыр. Модестин келтірілген ойды былай көрсеткен: борышқор деп, одан еркісіз тартып алуға болатын тұлға аталады.

Талаппен қорғанысымен пайдаланбайтын, бірақ заңдылық маңызы бар міндеттілік, табиғи деп аталады.

Табиғи міндеттілікке мысалы, үй иесінің келісімісіз өктемді баласымен алынған ақшалай қарыз жатады.

Табиғи міндеттіліктің құқықтық салдары оның барлық түріне бірдей емес. Бірақ, бір заңдылық салдар үнемі орын алып жүрді: табиғи міндеттілік бойынша төлем нақты деп саналды, және кредитордың талабы жоқтығын білмей төлем төленген жағдайда.