Andiator et altera pars - Қарсы жақты латында. (Латын мақалы)

9 Тарау. Бөтен заттарға құқықтар.

Бөтен заттарға құқықтарының мазмұны.

Заттар құқықтар ішінде бірнеше құқықтар иесіне емес, бөтен тұлғаларға берілетін болған. Соңда иелік құқығы, жеміспен пайдалану құқығы бөтен тұлғаларға пайда болған. Мәселен, бір тұлғаға пайдалануға беретін. Сол сияқты құқықтар бөтен заттарға құқықты болып есептелген. Әрине, басқа тұлға ісінің заттарға толық құқықтарына ие болмаған, сонда осы құқықтарды басқаша шектелген заттарға құқықтары деп атаған. Мазмұны бойынша осындай құқықтар бір жағынан тағы басқа тұлға пайдасына берілетін және мұраға қалдырылатын, екінші жағынан басқаның пайдасына берілмейтін және мұраға қалдыратын болған, екінші жағынан басқаның пайдасына берілмейтін және мұраға қалдырмайтын болған. Сонда бірінші жағынан ең кең тараған құқықтардың түрлері servitutes-серврттуттер деп аталған. Бұлар басқа тұлғаның пайдасына берілмеген және мұра бойынша қалдырылмайтын. Екінші жағынан, кепіл құқығымен бірге эмфитевзис-суперфиций деген және emphiteusis-эмфитевзис деген құқықтар болған. Олар тағы басқа біреудің пайдасына және мұра бойынша қалдыруға кейбір жағдайларда мүмкіндік болған.

2 Сұрақ. Басқа тұлғаның пайдасына берілмейтін және мұра бойынша қалдырылмайтын құқықтар.

Сервитуттер- Servitutes - заттардың құлдық мағынасындада болған. Осындай құқықтар бірнешеу болып, екінші жағынан жергілікті әлде prediction предиалдық сервигутгерге және тұлғалы сервиттурге бөлінген. Жергілік сервитуттарды кейде заттық сервитуттер деп атаған. Бұлар екіге бөлінеді. Бір жағы - ауылдық сервитуттер, екіншісі - қалалық сервитуттер.

Ауылдық сервитуттердің түрлері осындай болған: Iter - жаяу, салт әлде зембілмен басқа біреудің жерімен жүрy құқығы. Actus - басқа біреудің жерімен мал айдау құқығы. Via - басқа біреудің жерімен арбамен өту құқығы. Aquae dustus - басқа біреудің жерімен су өткізу құқығы. Aquae haustus - басқа біреудің жерінен су алу құқығы.

Жер әлде мал емес басқа заттарды пайдалануға берілетін. Мәселен, ақша. Ақшаны пайдалануға алған тұлға ақшаның жемісін пайдалануы мүмкін /сол ақшаны айналдыруға кіргізсе/. Тек қана иесінен алынған ақша толық сақталса. Ақшаны пайдаланатын тұлға, алған ақшасын сақтай алмаса, әрине ақшаның иесіне қарызы болып шыңады. Habitatio - өмір бойы иесінің ішінде тұру құқығы.

Ореrае - құлдарды әлде малды пайдалану құқығы. Пайдаланылатын зат құл болса - ореrае servoram, мал болса ореrае animalum аталатын.

3 Сұрақ. Басқа тұлғаның пайдасына берілетін және мұраға

қалдырылатын құқықтар. Эмфитевзис. Суперфиций.

Кейбір пайдалану құқықтар басқа тұлғаға берілетін және мұраға қалдырылатын құқықтармен бірге берілетін. Осы құқықтар алдымен Румда болған жоқ. Оларды грек құқығы халықтар құқығының /ius. gentium/ арқасымен рум құқығына перегриңдердік преторлар кіргізген. Содан соң бұл құқықтардың аты латын тілінен емес, грек тілінен шықты. Оның біреуі Emphiteusis (эмфитевзис) екіншісі Superficies (суперфиций) болған. Emphiteusis - жер бөлімінен өмір бойы, басқа біреуге және мұра бойынша қалдыру құқықтарына қосылған пайдалану құқығы. Осы құқықты иесі жерімен және жердің жемісімен толық пайдаланады. Эмфитевзиспен пайдаланған тұлға жердің иесіне (мемлекет) жер сапасымен пайдаланатын төлемін төлеу міңдетті болған.

Оларды үш жыл бойында төлемесе эмфитевзис құқығынан айырылатын. Пайдаланушы осы құқықты басқа біреуге сатып бергісі келсе, алдымен оны жер иесіне сатып беруге міндетті болатын. Басқа біреуге сатып берсе, жер иесіне екі продеят бағасынан беретін.

Superficies - эмфитевзиcға ұқсайтын құқық. Тек қана суперфициде жер емес, жердің үстінде салынған қозғалмайтын объектерін пайдалану құқығы берілетін. Бұл да басқа тұлғаның емес, жер иесінің меншігі болып есептелген.

Сонда үй салған тұлға сол үйдің иесі емес, пайдаланушысы сияқты есептелген, өйткені жерден жерге салынған қозғалмайтын заттар айырылмайды деп есептелінген.

Pеcoris adaquuni - басқа біреудің жерінде мал суару құқығы.

Pascenti - басқа біреудің жерінде малды бағу құқығы. Қалалық сервитуттердің бірнеше түрлері болған:

Protegenti - құрлыста шатырды, көрші жерінің үстінгі жағына құру құқығы.

Tignmi immitendji - құрлыста көршінің қабырғасы арқылы мәтке тіреу құқығы.

Stillicidii - көршінің жерінен ағып атқан жауын суын пайдалану құқығы.

Fluminis - көршінің жерімен пайдаланған суын шығару құқығы.

Cloake - көршінің жерінен сарқынды суды өткізу құқығы.

Nelurninilus officiatur - көршіге құрылыспен күннің көзін жаптырмау міндеті. Осы мәселелер бойынша предиалдық әлде жергілікті сервитуттер заттарымен байланысты болатын, ал тұлғалармен байланысты сервитуттер Persoiioum (тұлғалы) деп аталатын.

Тұлғалы сервитуттер ерекше тұлғаларға берілетін. Сонда ерекше тұлға басқа біреудің затын (жер, әлде үй болса) тұтасымен пайдаланған. Бірақ та осы құқықтар мазмұны бойынша әртүрлі болатын. Usus – шектеулі пайдалану құқығы. Заттың иесі пайдаланатын тұлғаға бірнеше шек қоятын.

Мәселен: жеміспен тек қана керек кезде пайдалануға, бірақ сатуға әлде басқа біреуге беруге рұқсат берілмеген.

Usufructus - затпен және оның жемісімен пайдалану құқығы. Осы пайдаланатын тұлға заттың жемісі меншік құқыққа берілетін. Пайдаланатын тұлға затты басқа түрге айналдыруға құқықты болған жоқ. Мысалы, жерді өсімдік өсіруге берсе, оны басқа түрде құрлыс салуға рұқсат етілмеген.

Usus және Usufructus - пайдаланатын тұлғаға өмірлік түрінде берілетін, бірақ басқа біреуге беруге әлде мұра бойынша қалдыруға құқығы болған жоқ. Узуфрукттың ерекше түрі Quasiusufructus - квазиузуфрукт болатын. Онда Quasi сол сияқты мағынада Узуфрукт сияқты құқықты деп атауға болады.