8.2. Меншiк құқығының түрлерi

Меншiк құқығының түрлерге бөлінуi рум құқығының жүйелерге бөлінуімен байланысты. Рум құқығы үш жүйеге (цивилдiк, преторлық, халықтар) бөлiнгенiн ескертейiн. Сонымен тарих бойынша меншiк құқығы да үш түрлi болатын. Алдымен цивил құқығы бойынша цивил меншiгiнiң ұғымы шыққан. Оны квиритердiң меншiк құқығы деп атаған. Dominium ex iure Quritum алдында аталды. Бұл меншiк құқығымен түрi басқа түрлерден бiрнеше белгiлермен ажыраған. Бiрiншiсi квирит меншiгiне тек қана квирит (Рум қаласының ерiктi және ius commercii-ге қатысқан байырғы азаматы) ие болуы мүмкiн.

Екiншiсi - квирит меншiгi тек қана манципация бойынша сатып алынып берiлетiн.

Үшiншiсi – квирит меншiгiнде сол манципация бойынша алынған манциний заттар ғана болатын. Квирит меншiгiнiң қатынастары XII тақтадағы заңдармен бекiтiлген. Сонымен осы меншiк құқығын латиндер, перегриндер пайдаланған жоқ.

Рум қаласы, сонымен рум мемлекетi өскен соң квирит меншiгi, сол меншiктің құқығын пайдалану өте қиын болып шықты. Рум құқығы цивил құқығынан претор құқығына айналған соң, меншiк құқығы да квирит меншiгiнен преторлық меншiгiне айналды.

Преторлық меншiктің басқа атағы – бонитарлық меншiк. Бонитарлық bonus – мүлiк, әлде bona - жақсы деген сөзден шықты.

Преторлар азаматтың iстерін шешкенде тек қана қатал құқыққа қарамай кейбiр iстерге жақсы ниетпен (bona fidei) қарастырып меншiкке басқаша қараған. Ендi преторлық құқық бойынша мүлiктi тек қана манципация бойынша емес, басқа тәсiлдермен – traditio жай (әдет) бойынша сатып алуға болатын. Традиция бойынша алынбаған заттар талапты қорғаумен пайдаланбаса да преторлық басқа қорғау тәсiлдермен пайдаланған, әсiресе интердиктермин. Манципий емес, заттар тұтас мүлiкке, манципий заттарына қосылатын. Сонда bonus жай мүлiк емес тұтас мүлiк (манципий және манципий емес, заттары бiрге) деп есептелген. Бiрте-бiрте Румда квирит және преторлық меншiктiң түрлерi араласып бiр түрге айналған, оған бонитарлық меншiк атағы қойылған. Бiрақ олай айтсақ та, квирит және преторлық меншiк құқықтарына тек қана Румдiк ерiктi азаматтар ие болған.

Латиндер және перегриндер, жоғарыда айтылғандай, халықтардың құқығын (jus gentium) пайдаланған. Халықтар құқығында меншiк құқығының екi түрi болатын. Сонда оның бiреуi- провинциялық меншiгi, екiншiсi - перегриндердiң меншiгi. Провинциялар дегенiмiз Италия елiндегi аймақтар. Солардың iшiнде Лациум, Сицилия, Генуя, Этруссия, тағы басқалары.

Провинциялардағы жер бөлiмдерi жеке меншiкте емес. Рум халқының меншiгiнде есептелген. Осы жер бөлiмдерi латиндерге тек пайдалану құқығымен берiлетiн. Содан соң пайдалану үшiн латиндер және басқа провинциялдар Рум қазынасына ерекше төлеу төлеген. Сол төлеудiң атағы stipendium әлде tributium болған. Жер бойынша келiсiмдер цивиль құқығымен емес, халықтардың құқығымен өткiзiлетiн. Ал провинциялар Рум азаматтығына жетсе, олар әрине, цивиль әлде квирит құқығымен пайдаланылатын (Mancipatio, traditio).

Бiрте-бiрте тарих бойынша меншiк түрлерiнің бар айырмашылықтары жойылған. Квирит преторлық провинциядан және перегриндердiң меншiктерi бiр түрге бiрлескен. Сондай бiрлесу III ғасырдан басталып, IV ғасырда Юстиннiң Кодикстiң шығуымен аяқталған.

Юстиннан кодексі бойынша меншiк баяғы Dominium ex jure Quiritum атағын қайтарып алған. Сонда сатып алу және сатып беру келiсiмдері маниципалциялысыз жай традициясымен бекiтiлуге рұқсатталған. Заттар да манципий және манципий емес заттарға бөлiнбейтiн. Бүкiл Рум мемлекетiнде жер бөлiмдерi мiндеттi түрде тiркелген. Сондай тiркелу transcriptio атағын алды. Тiркелген жер бөлiмдерiн иелерi жер салығын төлеуге мiндеттелген.

Жалпы қауымдық меншiк Рум құқығында аса кең дамыған жоқ, өйткенi румдықтар меншiктік ешқашан бөлiнбейдi деп заң сияқты пiкiр шығарған. Бiрақта өмiр iшiнде меншiктi бөлетiн жағдайдар болатын. Мәселен, мұрагерлiк құқық бойынша бiр зат бiрнеше мұрагерге келсе сол зат бөлiнбей зат болса оны бөлетiн, ал бөлiнбесе бiр затқа бiрнеше ие болып шығады. Осыдан condоminium-дық меншiгiнiң ұғымы пайдаланған.