- •Казахстан республикасының
- •Justitia-regnorum fundamentum - Әділет - мемлекеттің негізі (Латын мақалы)
- •1.3.Рум құқығының негізгі белгілері.
- •Ab Jove principium-Бастасақ,Юпитерден бастайық.
- •2.2. Рум құқығының құрастыру түрлері (формалары).
- •Алтыншысы (заңгерлердің жауаптары).
- •(Латын мақалы)
- •3 Тарау. Тұлға туралы ұғым.
- •4 Сұрақ. Құлдар және либертиндердің құқық жағдайы.
- •5. Сұрақ. Колондардан құқықтың жағдайы.
- •6 Сұрақ. Заңды тұлғалар.
- •Ad Patries - Аталарымыздан шықты (Латын мақалы.)
- •4 Тарау. Рум құқығыңдағы отбасы және неке туралы ұғым.
- •4.3. Неке жағдайы.
- •Judex lex fecit inter parties - Сот екі жаққа заң атқарады
- •5.2. Сот процестерінің пайда болуы.
- •5.3. Легисакциялық процесс.
- •Grata, rata et accepta - Ыңғайлы, қолайлы және заңды. (Латын мақалы)
- •6.4.Құқықтар коллизиясы және талаптардың бәсекесі
- •In medius res-Заттардың ішіне қара. (Латын мақалы.)
- •7 Тарау. Рум құқығындағы заттардың ұғымы.
- •7.1. Заттардың ұғымы және зат түрлері.
- •7.2. Зат құқығы және иелену.
- •7.2. Зат құқығы және иелену.
- •(Латын мақалы.)
- •8 Тарау. Меншiк құқығының ұғымы және мазмұны.
- •8.1. Меншiк құқығының ұғымы.
- •8.2. Меншiк құқығының түрлерi
- •8.3. Меншiк құқығын алу және жою.
- •4 Сұрақ. Меншiк құқығын қорғау
- •Andiator et altera pars - Қарсы жақты латында. (Латын мақалы)
- •9 Тарау. Бөтен заттарға құқықтар.
- •2 Сұрақ. Басқа тұлғаның пайдасына берілмейтін және мұра бойынша қалдырылмайтын құқықтар.
- •3 Сұрақ. Басқа тұлғаның пайдасына берілетін және мұраға
- •4 Сұрақ. Кепіл және оның түрлері.
- •Est modus in rebus - Әрбір зат өлшенеді. (Латын мақалы)
- •10.Тарау. Міндеттеме туралы ұғым.
- •10.2. Міндеттеменің пайда болуы.
- •10.4. Міндеттемеде тұлғаларды ауыстыру.
- •Saplienti sat - Ақылды түсінеді. (Латын мақалы.)
- •11.3. Сатып алу-сату (Emptio - Venditio) шарты.
- •11.4. Қарыз және несие келісім-шарттары (Mutuum et commodatum)
- •11.5. Серіктестік келісім-шарты (Socitas)
- •Memento mori - Қайтыс есіңде болсын (Латын мақалы)
- •12 Тарау. Мұрагерлік құқығы.
- •12.4. Мұрагерлік құқықты қабылдау.
- •12.5.Легаттар мен фидеикомистер.
- •III .Sanctio орына қосымшалар
- •1. Пән бойынша тест сұрақтары
- •2. Латынша-қазақша қысқаша заңи сөздік.
- •Латын әліппесі
- •3. Рум құқығынан шыққан қанатты сөйлемдер.
- •4.Арналған әдебиеттер.
- •Мазмұны
- •1 Тарау. Рум құқығының ұғымы мен пәні.
- •2. Тарау. Рум құқығының шығу көздері (деректері)
- •5.Тарау. Құқықтарды қорғау.
- •6. Тарау. Талап туралы ұғым.
- •7.Тарау. Рум құқығындағы заттар.
- •8. Тарау. Меншік құқығы
- •11. Тарау. Міндеттемелердің жеке түрлері.
7.2. Зат құқығы және иелену.
Иелену деген тұлғаның заттарға иелiк етуi, және оның заттарға қатынасы. Иелену Рум құқығы бойынша екi элементтен құрылады:
Бiрiншiсi - шындықтан затты ұстау.
Екiншiсi - ие болуға тұлғаның ниетi. Бiрiншiсiн corpus, ал екiншiсiн animus деген. Animus немесе ниетi болмаса иелену да болмайды, тек қана ұстау қалады.
Иелену латын тiлiнде posessio делiнiп аталған. Осы түсiнiк ең алдымен жер жайында пайда болды. Posessio sedero (отыру) деген сөзден шыққан.
Румдықтар иеленудi ұстаудан ажыратқан. Алдымен айтқандай зат ұстайтын тұлға әлi де сол затқа ие болмайды.
Сонымен тек қана заттың иесi өзінің заттарын қорғау үшiн пайдаланған, ал ұстаушы сондай қорғауды пайдаланған жоқ.
Иелену құқығы меншiк құқығымен ұқсас, бiрақ бiрдей емес. Меншiк құқығы үш элементтен құрылады. Оның бiреуі - иелену құқығы. Екiншiсi - пайдалану құқығы, үшiншiсi - қолдану құқығы. Заттың иесi иелiкке пайдалану және қолданалуын қосса меншiк құқығына толық ие болады. Ал кейде заттың иесi сол затпен пайдалану құқығын, әлде қолданау құқығын, басқа жеке тұлғаға берсе, меншiк құқығы толық болмайды. Бiр затта үш түрлi құқықтық субъект болу мүмкiн.
Мысалы үйдiң иесi өз үйiн басқа кiсiге пайдалануға жалдап бередi, ал ол үйдi сатып беруге немесе басқа ретпен қолдануға құқығын әйелiне берсе, онда сол үйдiң иесi бiр кiсi болады, пайдаланатын - екiншiсi, ал сатып беретiн - үшiншiсi. Сонымен иелену құқығын меншiк құқығының бiр жағы, белгiсi ғана деп айтуға болады.
Suum cuique - Әрбірге - Өзінікі.
(Латын мақалы.)
8 Тарау. Меншiк құқығының ұғымы және мазмұны.
8.1.Меншік құқығының ұғымы.
8.2.Меншiк құқығының түрлерi.
8.3Меншiк құқығын алу және жою.
8.4.Меншiк құқығының қорғауы.
8.1. Меншiк құқығының ұғымы.
Зат құқықтарының негiзiнен меншiк құқығы болатын. Меншiк құқығы әрбiр құқықтың жүйесiнде орталық орында тұрады. Сонымен ол құқықтың басқа тақырыптарға анықтайтын көзi болып шығады. Ежелгi Рум заманынан бастап бiздiң нарықтық экономикалық заманымызда бүкiл қоғамдық-экономикалық қатынастар меншiк қатынастарға негiзделедi.
Ежелгi Румда меншiк құқығы алдымен иелену құқығынан шыққан. Бiраз уақыттың iшiнде осы екi ұғымның айырмашылығы болған жоқ. Меншiк Рум мемлекетiнде жер меншiгiмен басталған. Әрбiр Рум азаматына мемлекет пайдалануға екi Югер жер беретiн. (Югер – жердi өлшейтiн өлшемi. Ол 120 х 240 футтан шыққан. Сонда фут (табан) – 29, 63 см болған. Футты румдықтар Рез деп атаған). Сонда осы екi югерге рум азаматы ие болған. Одан кейiн иелену құқығы меншiк құқығы болып жерде құрылған, қозғалмайтын заттарға да тараған.
Меншiк құқығына румдықтар Dominium деген термин пайдаланған. Dominium - үстемдiк, үстемшiлдiк мағынасында. Меншiк құқығының румдағы толық атағы “Dominium ex juris Quritum” болатын. Квириттердiң құқығы бойынша үстемдiгi. Сонда әрбiр зат бiреудiң билiгiнде болса dominium - да болады деп айтқан. Квириттердiң меншiгi сонда тек қана байырғы рум азаматтарына тараған. Меншiк құқығы dominium-нан басқа proprietas деген сөзбен белгiленген.
Заттың иесi тек қана иелену емес пайдалану және иемдену құқығымен пайдаланған. Сонда меншiктiң мазмұны иелену мазмұнынан кем болып шыққан. (Рум классикалық құқықтану бойынша меншiк құқығы тұлғаның заттарға толық, шектелмеген және толық, қорғау төтенше үстемдiгi болды.
Мқұқығының иесi заттарға толық билiгiнде болса, сол заттармен не iстесе де заңды бұзбай iстеуге құқықта болатын. (Сатып алу, сатып беру, айырбастау, тастау, жою т.б.). Бiрақта шектелмеу деген құқықта ешқашан толық болмайды. Өйткенi бiр азамат өзiнiң құқығымен пайдаланса, заң бойынша оның құқығы басқа азаматтардың құқығына зиян келтiрмеуі керек. Мәселен, жер бөлімінің иесi сол бөлiмде көпшiлiктiң жолы болса, басқа азаматтарға сол жолмен пайдалану рұқсат берілу мiндеттi етілген. Сол сияқты шектер меншiк құқықты заң бойынша көп келтiрiлген.
Меншiк құқығы жоғарыда айтылғандай иелену, пайдалану және иемдену құқықтарынан құралған. Оларды jus posessio (иелену құқығы), jus utendi (пайдалану құқығы) және jus abutendi (иемдену құқығы) деп атаған. Осы үшеуіне төртiншiнi қоссақ рум құқығы бойынша меншiк құқығының мазұмын табамыз. Төртiншiсi - jus fruendi болған. Jus fruendi рум құқығында құқықтардың ерекше түрi, содан соң бiр сөзбен осы терминдi аударуға болмайды. Қысқаша айтқанда jus fruendi заттардың пайдалану, иемдену, құқыққа ие бола отырып жемiсті пайдалану. Мәселен, жер біреудің заты болса сол жерден шыққан өсiмдiктерді пайдалану, мал болса малдың төлiн пайдалану.
Сонда өсiмдіктің жемiсiн, малдың төлiн румдықтар fruit деп атаған. Осыдан jus fruendi – жемiсті пайдалану құқығы болып шықты, ал жемiс “фрукт” түрiнде бiздiң тiлiмiзге де кiрген.
Меншiк құқығының ұғымын, әсiресе мазмұны бойынша тағы бiр анықтамасын беруiмiз керек. Ежелгi румдiк классикалық заңгерлер осы ұғымға бiрдей қараған жоқ. Мәселен Павел меншiктік құқықтан пайдалану құқығын және жемiсті пайдалану құқығын бөлiп шығарса Ульпиан оған қарсы болатын, меншiк құқығы ешқашан бөлiнбейдi деп айтқан.