Grata, rata et accepta - Ыңғайлы, қолайлы және заңды. (Латын мақалы)

6 ТАРАУ: ТАЛАП ТУРАЛЫ ҰҒЫМ.

6.1. Талап ұғымы

6.2. Талаптардың түрлері

6.3. Талап бойынша қорғану және талапқа қарсыласу

6.4. Құқықтар коллизиясы және талаптардың бәсекесі

6.5. Преторлық қорғаудың ерекше тәсілдері.

6.1. Талап ұғымы.

Мемлекеттік құқықты қорғауды Румда алдымен претор орындаған. Қорғау іздерін азамат өзінің арызымен преторға барып оған түсіндірген. Претор істі тыңдап, азаматтың айтқан сөздері дұрыс және заңға сәйкес болса, екінші жақты шақыртып тағы оны да тыңдап өзінің шешімін шығарған. Бұл қысқаша жарияланған азаматтық процесс. Осында көрсеткен қорғау іздеген адамды біз талапкер дейміз. Әрбір азаматтық процесс екі жақты тыңдап көріп, біреуін айттық, бұл талапкер, ал екінші жағын жауапкер деп атаймыз. Оның азаматтық ісі - талап деп аталады. Румдықтар қорғау іздеуді - actio деп атаған. Сонымен талап латын тілінде actio делінген.

Рум құқығы бойынша талап (actio) – преторлық эдиктпен жарияланған соттық процесспен шешілетін құқық қорғау үшін арналған құрал.

Өмір ішінде талай қорғау үшін айналатын құқықтық жағдайлар табылады. Рум заңгерлері осындай жағдайларға бірнеше талаптың түрлерін шығарды.

6.2.Талаптардың түрлері.

Талап түрлері әртүрлі негіздер, тиянақтармен бөлінеді.

Бірінші тиянақ негізі - жауапкердің тұлғасы бойынша. Осымен талаптар заттық талаптарға (actionеs in rem) және тұлға талаптарға (actionеs in persona) бөлінеді.

Заттық талаптарда талапкер претордан әлде соттан тек қана затты қайтаруға сұрайтын, жауапкердің түріне қарамай. Осындай талаптарды виндикациялық талаптар (actions in vindicatio) деп атаған. Тұлға талаптарға жауапкердің тұлғасы алдымен шығады. Талапкер және адамды (тұлғаны) жауапқа тартқан. Сонда зат екінші ретке шығатын. Мәселен, талапкер жауапкерді азамат өзі атқарсын деп претордан қорғау сұрайтын.

Екінші тиянақтың негізі - құқықтың қаталдығынан шығады. Осы тиянақпен талаптар қатал құқықты талаптарға (actiones in fona fidei) бөлінген.

Қатал құқық деген - өте тиянақты, ешбір жаққа жібермейтін құқық дейміз. Ол заңның әрбірімен әріп, нүктеге қатал қарайды. Dura Lex, sed Lex - румдықтардың мақалы. (заң қатал болса да – бұл заң). Заң ішінде бір рұқсатталмаса ол әрекет заңсыз болып табылады.

Адал ниетті құқық алдымен әділеттен шығады. Заң ішінде жеке іс бойынша ерекше әріп табылмаса ондай істі кейбір преторлар, әлде соттар адал ниетімен шешетін. Сондай істерге қарайтын талаптар адал ниетті тарапттар делініп есептелген. Мәселен, мұрагерлік құқық бойынша: бір жетім преторға барып менің ешбір заңды туыстарым жоқ, ал шешім патерфалинастың конкублиясы болған. Патерфамилиас қайтыс болған соң маған ешбір мүлік мұра бойынша берілген жоқ. Осындай іс бойынша қатал құқықпен сол жетімге претор көмек көрсетпейді, ал адал ниетті құқығымен осындай талапты қанағаттандыруға мүмкіндігі болған.

Үшінші негізі – талаптардың мақсаты және көмегімен бөлінетін. Бұл негізбен талаптар үш түрге бөлінеді: реперситутор талаптар (actiones rei persicutorie), айыптық талаптар (Actiones poenales ) және аралас талаптар (Actiones mixtae ).

1. Actiones rei persecutoriae - мүліктік құқықтарды бұрынғы қалпына келтіру талаптары; талапкер айрылған затты қайтаруды талап етеді. Мысалы, меншік иесінің заты талап етуі - геі vindicatio деп аталды.

2. Actiones poenales - айыптық талаптар. Олардың негізгі түрлері: а) жеке айыпты төлеу, б) кейде шығынның орнын толтыру, тек қана затты қайтарумен шектелмейді, шығынның орнын толтыру негізделеді. Мысалы, actio doli - алдап шығын келтірген адамға қарсы талап.

3. Actiones mixtae – аралас талаптар. Осындай талаптарда талапкер жойылған құқықты қайтарумен, жауапкерден айыпты да бірге сұрайтын.

Құқықтар тең және бір-бірімен байланысты болмауы мүмкін. Осындай жағдайда превенция принципі үстем алады: (құқықты бірінші болып атқарған артықшылықты бірінші болып пайдаланды).

Талаптар бәсекесі қандай жағдайда пайда болады? Егерде бір әлде бірнеше адамдар - бір әлде бірнеше адамдға қарсы бірнеше талаптарға ие болса және бұл талаптарға бірдей мақсат қойылса. Бәсекелес талаптардың ішінен біреуі орындалса, басқасы жойылады. Егерде 1 талап толық орындалмаса, 2 талапты қоюға мүмкіндк беріледі (Д. 17. 2.43).

Рум құқығында кумулятивтік бәсеке болды, яғни бір заң бұзушылық бойынша екі талапты өткізуге рұқсат беріліді. Мысалы: XII кестелі заңдар бойынша адам айыпты талап етуге құқылы. Ол ұрлаған затты талап ету әлде оның бағасын қайтару - condictio furtiva, сонымен қатар actio furti nee manifest! айыпты талап ету -заттың екі еселі бағасы көлемінде.

Бәсекенің екінші түрі - элективтік бәсеке деп аталады. Бір материалдық құқық бірнеше талаптармен қорғалғанда элективтік бәсеке қолданылады. Мысалы, тонаушылықтан кейін зәбірленуші заттардың екі бағасын және 4еселі бағасын талап ету құқылы еді. Екінші талап бойынша (егер бірінші талап орындалса) талапкер тек қана 2 есе бағаны алуға құқылы. Егерде сатып алушы /тұтынушы/ сатып алған заттың кемшіліктерін байқаса, келісімді actio redhibitoria арқылы тоқтатуы мүмкін немесе бағаны кеміту арқылы /actio guanti minoris/. Элективтік бәсекеде 2 талап болуы да мүмкін: condictio furtiva (бір адамға қарсы талап) және виндикaция - затты қайтару талабы.

Рум құқығында талаптың түрлері, талаптардың қорғану және қарсыласу, талаптардың бәсекесі қарастырылған. Осы заңдар бойынша Рим мемлекетінде көптеген жылдар бойы дау, талап, жауапкершілік мәселелері шешілген. Рум құқығы - азаматтық құқықтың даму факторы.

Мысалы, actio legis Aquiliae - заттарды бүлдіргені үшін оның құнының емес, соңғы жылдағы жоғары бағасы алынады.

Заттарды қайтаруға бағытталған жеке талаптар condictiones (Гай 4.5) деп аталды. Рум құқығында несие беруші жағынан қарызды талап етуден қарастырылады (debitum). Әлде жауапты адам басқа затты қайтару керек немесе істеу керек (dare, facere, oportere). Преторлық жарлық жүйе ретінде жеке талаптардың формулярын жариялайды. Олар қолданылатын құқық қатынастарының жүйесіне сәйкес баяндалды. Формулярдық процестің талаптары материялдық жағынан арнайы жеке атауларға ие болған (actio verditi, actio pro socio, rei vindicatio). Осы формулярды қолданған преторлар талаптарды жеке қарастыруға тырысқан.

Рум құқығында талаптар жоғарыдағы көрсетілген басқа келесі түрлерге бөлінді:

Actiones civiliae - цивиль талаптары цивиль құқығына негізделген.

Жоқтығы Actiones praetorium - преторлық талаптары преторлық құқығына негізделген. Құқықтың бәрін әлде анықтайтын талап actio in ius concepta деп атайды. Рум заңгерлердің шығармаларда талап мәселелерін осылай көрсететін:

(1) Siparet rem gua de agitur A. A. ess ex iure Quiritium...-(1) Егерде А.А-нікі болып шықса...

(2) Siparet N. N. A. A. sestertium decem mil la oportere...-(2) Егерде N.N. А.А-ға 10 мың сестерций төлейтін болса...

Кейбір талаптар барлық адамзаттарға қойылды, мысалы, көшеге құлайтын заттарды қою әлде іліп қою. Осындай талаптар actiones populares деп аталды.

Үлгі бойынша және практика қолданылатын талаптар тәрізді талаптар құрылса, біріншісі - actio directa деп аталды, ал одан туынды талап - actio utilis деп аталды. Мысалы, Аквилий заңында қарастырылмаған зиян келтіру туралы талап actio legis Aquiliae utilis деп аталған.

Фиктивтық талаптар - actiones ficticiae деп - сотқа арнаулы көрсеткіштерге қосымша жоқ фактілерді қосу әлде жою туралы ұсыныс білдіреді, осы істі басқа белгілі жағдайдың үлгісі бойынша шешу ұсынылады. Кімде-кім басқа біреудің затын өз еркімен алса, 1 жылдың ішінде бұрынғы иесіне қарсы талап қоюға құқығы бар. Талптардың көпшілігін сот өз шешімін ар-ұждан - bona fides негіздеріне сүйене отырып жариялайды. Осындай жағдайда сот құқық талаптарын орындауға тиісті болып, оларды әділеттік жолмен шешуге тырысқан. Бұл талаптар bonae fidei деп аталған. Гай bonae fidei қатарына келесі талаптарды қосады: actio empti, venditi, prosocio, lutelae, rei uxoriae. Кейбір талаптар actiones strict! iuris (қатал құқық) деп аталды. Оларды қарастырғанда заңды әріпті түрде қолдану қажет еді. Егер сот жауапкерден даудың себебін толық талап ете алмаса және жауапкер дауласқан затты қайтармаса, сот өзінің ерекше шешімін қабылдауы мүмкін. Зиянның орнын толтыру көлемін сот өзі жеке қарастыруымен (arbitrium) шешеді. Талаптардың осындай түрі арбитралық деп аталған.

6.3. Талап бойынша қорғану және талапқа қарсыласу Жауапкер қойылған талаптарды мойындайды әлде даулайды. Талапкердің талаптарын мойындаған кезде сот өкімі істің (in jure) 1 кезеңіне шығуы мүмкін. Мойындау институты XII тақтадағы кестелі заңдарда ерекше орын алды, себебі онда жауапкердің мойындаған қарызы сот шешімімен қатар есептелген. 1933 ж. табылған Гайдың үзінділерінде 2 жол көрсетілген: соттың сұрақтары және кондикция бойынша сот процессі жүргізілген

Cоттың сұрақтарына жауапкер тек қана “иә” әлде “жоқ” деп жауап беруге тиісті еді. Егер жауапкер қарызын мойындамаса “мен ешкімге берешек емеспін” (non oportere), cot процессі жалғасты (in judicium). Егер жауапкер “иә” деп жауап берсе, сот шешімін қабылдайды.

Сотта талапкердің жеке талаптарының мойындауымен қатар тағыда талапкердің затқа деген құқығын мойындаудың басқа формасы бар еді, бірақ ол меншік құқығын қайтаруымен байланысты еді. Негізінде ол соттың in iure cessio - яғни сотты толық анықтауға (in jure) жеткізу. Затқа деген құқықтан бас тартса иесі және өз құқығынан талап ет деген ұсынысқа үндемесе әлде құттамаса, бұл іс жауапкердің пайдасына түсіріледі. Магистрат өзінің шешімін дәлелдеп, екі жақтың келісімін заңды деп жариялайды.

Сот ісіндегі кінәні мойындау жеке құқықтық сипат алды. Жауапкер қарызды төлеу қажеттілігін мойындаса, өзі затқа талап қоюшы ретінде табылды. Талапты мойындаушы өз ісі бойынша өзі шешімді қабылдайды деп түсінді бұл жағдайды классиктер. (confessus pro judicato est gui giodam mode sua sententia damnatur) Д. 42. 2. 1.

Талап құқығында ең қиыны талап мойындату емес, шығынның көлемін анықтау және үкім шығару. Басында сұрақ сотқа беріледі. (in judicio) Ескерту керек: сот негізінде шешім беру үшін емес, яғни оны тағайындау үшін тағайындалады (Д.9.2.25.2) Осындай жүйе бойынша жауакер өзінің мойындағанынан бас тартып кетуі мүмкін еді. Сондықтан II ғасырдың соңғы ширегінде сенатус консульт қабылданды. Енді талапты мойындағанда, сот үкімін шығарып, затқа деген талапкердің құқығы расталады - ret actoris esse.

Егер де жауапкер талапты мойындамаса, ол өзінің келіспеушілігін білдіруге құқығы бар еді. Жауапкер талапкердің талабын анықтайтын мәліметтерінен бас тартуы немесе жоққа шығару мүмкіншілігі бар еді.

Рум құқығында эксепция және интенция деген ұғымдар бар. Бұл ұғымдарды екі юрист Ульпиан және Павел анықтаған:

1. Excepti dicta est guasi guaedam excbusio, guae opponi actioni culusgue rel solet ad excludendum id untentionen condemnationemve deductum est (Д.44.1.2. Ulplanus) -эксцепция дeген интенцияға немесе кондемацияға қарсы тұрған ұғым.

(2) Exceptio est conditio guae modo eximit reum domnatione sive modo minuit damnotionem (Д.44.1.22. Paulus) - эксцепция жауапкерді мүлде жауаптан босатады немесе азайтады.

Рим эксепциясы талаптарға қарсы тұратын заңды тосқауыл ретінде табылды. Эксепциялар жауапкерді қорғаушы күш ретінде қолданды. Мысалы, егер талапкердің қарызын қайтармаған болса, жауапкер оны мойындамай: бұл жағдайда ақша алмадым әлде оны төледім десе, бұл жағдайда тек қана талапкердің негіздеулерінің қарапайым құттамауы кездеседі. Оны сот ескере отырып жауапкердің қорғануын тексеру міндетті және талапты қарамыстырмай қайтаруы мүмкін, бұл тек қана талапкер ақшаны төлемегенін дәлелдеген және жауапкер қарызды қайтарғанын дәлелдеген жағдайда.

Гай заманында эксцепциямен қатар прескрипция қолданды. Ол жеке дербес тезис ретінде пайдаланды және оны еа resagatursiдеп атады. Талапқа қарсы шығу Рум құқығында рұқсат етілген, негізінде талапқа қарсыласу даудың шешуіне ықпал жасаған.

Эксцепция түрлері:

перемпторлық /жоюшы/ эксцепциялар: заң күшін сақтаған, әртүрлі себептер «қорыққандықтан», «қастандықтан», әлде заңға сәйкес болмағандықтан немесе ақшаны талап ету туралы келісім болғандыққа қарамастан анықталады және қарастырылады.

Дигаторлық /шегіндірілген/ эксцепциялар уақытша орын алады және олардан талапкер бас тартуы мүмкін. Дигаторлық экспенциялар күшін белгілі уақытқа дейін сақтайды, мысалы келісім бойынша 5 жылға дйін талап етпеу; 5 жылдан кейін экспенция қолданылмайды.