- •Казахстан республикасының
- •Justitia-regnorum fundamentum - Әділет - мемлекеттің негізі (Латын мақалы)
- •1.3.Рум құқығының негізгі белгілері.
- •Ab Jove principium-Бастасақ,Юпитерден бастайық.
- •2.2. Рум құқығының құрастыру түрлері (формалары).
- •Алтыншысы (заңгерлердің жауаптары).
- •(Латын мақалы)
- •3 Тарау. Тұлға туралы ұғым.
- •4 Сұрақ. Құлдар және либертиндердің құқық жағдайы.
- •5. Сұрақ. Колондардан құқықтың жағдайы.
- •6 Сұрақ. Заңды тұлғалар.
- •Ad Patries - Аталарымыздан шықты (Латын мақалы.)
- •4 Тарау. Рум құқығыңдағы отбасы және неке туралы ұғым.
- •4.3. Неке жағдайы.
- •Judex lex fecit inter parties - Сот екі жаққа заң атқарады
- •5.2. Сот процестерінің пайда болуы.
- •5.3. Легисакциялық процесс.
- •Grata, rata et accepta - Ыңғайлы, қолайлы және заңды. (Латын мақалы)
- •6.4.Құқықтар коллизиясы және талаптардың бәсекесі
- •In medius res-Заттардың ішіне қара. (Латын мақалы.)
- •7 Тарау. Рум құқығындағы заттардың ұғымы.
- •7.1. Заттардың ұғымы және зат түрлері.
- •7.2. Зат құқығы және иелену.
- •7.2. Зат құқығы және иелену.
- •(Латын мақалы.)
- •8 Тарау. Меншiк құқығының ұғымы және мазмұны.
- •8.1. Меншiк құқығының ұғымы.
- •8.2. Меншiк құқығының түрлерi
- •8.3. Меншiк құқығын алу және жою.
- •4 Сұрақ. Меншiк құқығын қорғау
- •Andiator et altera pars - Қарсы жақты латында. (Латын мақалы)
- •9 Тарау. Бөтен заттарға құқықтар.
- •2 Сұрақ. Басқа тұлғаның пайдасына берілмейтін және мұра бойынша қалдырылмайтын құқықтар.
- •3 Сұрақ. Басқа тұлғаның пайдасына берілетін және мұраға
- •4 Сұрақ. Кепіл және оның түрлері.
- •Est modus in rebus - Әрбір зат өлшенеді. (Латын мақалы)
- •10.Тарау. Міндеттеме туралы ұғым.
- •10.2. Міндеттеменің пайда болуы.
- •10.4. Міндеттемеде тұлғаларды ауыстыру.
- •Saplienti sat - Ақылды түсінеді. (Латын мақалы.)
- •11.3. Сатып алу-сату (Emptio - Venditio) шарты.
- •11.4. Қарыз және несие келісім-шарттары (Mutuum et commodatum)
- •11.5. Серіктестік келісім-шарты (Socitas)
- •Memento mori - Қайтыс есіңде болсын (Латын мақалы)
- •12 Тарау. Мұрагерлік құқығы.
- •12.4. Мұрагерлік құқықты қабылдау.
- •12.5.Легаттар мен фидеикомистер.
- •III .Sanctio орына қосымшалар
- •1. Пән бойынша тест сұрақтары
- •2. Латынша-қазақша қысқаша заңи сөздік.
- •Латын әліппесі
- •3. Рум құқығынан шыққан қанатты сөйлемдер.
- •4.Арналған әдебиеттер.
- •Мазмұны
- •1 Тарау. Рум құқығының ұғымы мен пәні.
- •2. Тарау. Рум құқығының шығу көздері (деректері)
- •5.Тарау. Құқықтарды қорғау.
- •6. Тарау. Талап туралы ұғым.
- •7.Тарау. Рум құқығындағы заттар.
- •8. Тарау. Меншік құқығы
- •11. Тарау. Міндеттемелердің жеке түрлері.
6.4.Құқықтар коллизиясы және талаптардың бәсекесі
Адам құқықтарының кейбіреуінің орындалуы басқа құқықтардың орындалуына кедергі жасауы мүмкін. Осы жағдайды Рум құқығында құқықтар коллизиясы деп атаған. Коллизия негізінде заң бойынша құрастырылған қатынастарға сәйкес шешіледі:
(1) Кепілдік несие берушілердің кепілдіктің арнаулы затын сату құқығы (jus distrahendi) 1кепілдік кредиторға беріледі, қалғандарының мүдделері орындалады, бірақ олардың талаптары түскен ақшадан төленеді.
(2) Меншік құқық коллизиясында басқа құқықтармен бірге (сервитуттар, құрылыс салу құқығы, мұрагерлік аренда), соңғылары кедергіз орындалады.
(3) Егерде қарызданушының жағдайы болмаса, несие берушілердің арыздары бір көлемде қайтарылады.
6.5. Преторлық қорғаудың ерекше тәсілдері.
Преторлар өз атқарғаң қызметіңде талапты қорғаудан басқа ерекше қорғау тәсілдермен пайдаланатың. Олар әкімшілік билігінің құрастыру түрлерге қатысқан. Осындай тәсілдердің төрт тұрің қарастырайық. 1)-интердикттер, 2)-стипуляция, 4)-иеленуге кіргізу(integrum) және 4)-реституция.
Интердикт (Interdictum)- преторлардан шығатың тыйым салатын бүйрықтары.Алдымен тарих бойынша, претор осындай тыйымдарды жеке түлғаларға беретің, мысалы: Азамат Павел,сіз Марк азаматтың жеріне тиіспеңіз, ол жерді мирас бойынша алғаң болыпты. Бара-бара интердикттер көпшілікке жарияланатын,мысалы: Азаматтар,көшелерге пайдаланғаң суды төкпендер.Көше қоғамдық меншігінде т.б. Интердикттердің бір-неше түрлері шыққан.
Стипуляция (Stipulatio)-салтанатты түрде уәде беру.Әр-түрлі жағдайларда міндеттемелерді атқару үшін, әлде әр-түрлі келісімдерді бекіту үшің румдықтар уәде беретің. Ал соңдай уәде претор алдында берілсе-тіпті нағыз заң болып шығатын. Стипуляцияны орындамаған азаматттар Рум қаласынан көштіретің,олардың құқықтары түгел жойылатын ,ал сол адамның есімі және үрпақтары да арамды болып жүртқа көрінетің.
Иеленуге кіргізу(Integrum)-Бұл тәсіл азаматтарға өр-түрлі жағдайларда пайда болған мүлікті(табылған,өсиет бойынша пайда болған т.б.) заң ретіңе келестіру үшін жүзеге асыратын. Осындай иеленуге кіргізу тәртіпті претор өзі атқаратың.
Реституция (Restitutio)-Бұрыңғы қалпына келтіру.Кейде румдықтар білмей ,әлде түсіңбей, жастықтаң әлде кәріліктен өздеріңе пайдасыз әлде тіпті зиянды келісімдерге келетің, қорқындықтан да болатың.Ал келісім-шартты орындау керек.Осыңдай жағдайлармен өтініш жасап,преторға жолығатын. Претор оларды тыңдап,егер айтқан сөздері дұрыс болып шықса,осыңдай адамдарды кейде міндеттемеден босататын. Олардың шарттарды болмағандай түріңде есептейтың. Бұны бұрыңғы қалпына келтіру деп орыңдаған.
In medius res-Заттардың ішіне қара. (Латын мақалы.)
7 Тарау. Рум құқығындағы заттардың ұғымы.
7.1. Заттардың ұғымы және зат түрлері.
7.2. Зат құқығы және иелену.
7.1. Заттардың ұғымы және зат түрлері.
Рум жеке құқығының негiзi алдымен меншiк құқығында тұрады. Бұл ежелгi Румда ен толық және ең жақсы қарастырылған құқықтың түрi. Рум мемлекетiнде осындай меншiк құқығы болмаса бiздiң заманымызда нарықтық экономикалық кезеңде Рум құқығының ешбiр пайдасы болған жоқ едi, тек қана тарих жағынан қарамасақ.
Меншiк құқығы тағы да ең құрмалас құқығы болып шыққан. Содан соң меншiк құқығының ал мында иелену құқығының және зат құқығының ұғымдарын түсунуiмiз керек. Ал заттың құқығының ұғымы заттардың ұғымынан шығады.
Сонда заттар заттық құқықтың объектiсi болып шығады. Заттың иесi құқық бойынша талапты қорғаумен пайдаланады. Талап қоғауы осы жағдайда заттың талаптарынан шығатын.
Румдықтар заттарды бiрнеше түрлерге айырған. Алдымен заттарденелiжәне денесiзболатын. Денелi - сезуге болатын заттар. Ал сезiлмейтiн заттарға кейбiр қатынастар және құқықтың түрлерi саналған. Мәселен мiндеттiлiктер, пайдалану құқықтар. Оларды қолмен ұстап сезуге болмайды, бiрақ сатуға, мұраға қалдыруға болады. Сезуге болатын заттарды -qune tungi possunt, сезiлмейтiндердiqune tungi nonpossunt деген.
Екiншiден, заттар қозғалмайтын және қозғалатындарғабөлiнген (жылжымалы және жылжымалы емес). Қозғалмайтын жер бөлiмдерi, және жерде құрылған үйлер, тағы жерден айырылмайтын басқалар. Олардыres soliдеп атаған. Жерден айрылатын, қозғалатып заттардыres mobiliдеген.
Үшiншiден тек қана Рум құқығында болатын заттардың айырмашылығы resmancipi және res non mancipiболған.Res mancipiбойынша Ульпиан осылай деген: «Манципий заттарға Италиядағы жер бөлiмдерi, қандай үй болса, сондай жер бөлiмдерi және олардың құқықтары. Қандай жер болса, сондай құлдар мен жануарлар. Мысалы бұқа, жылқы, ешкiлер. Басқалар манциний заттар емес». Осы ұғымды анықтасақ келетiн заттар ең қымбат, шаруашылыққа келетiн заттар болған. Екiншiден, осындай қымбат заттарды сатып алу үшін ерекше
Төртiншiден, заттар бөлiнетiн және бөлiнбейтiнзаттарға айырылған. Одан әрi жұмсалатын және жұмсалынбайтын, жай және күрделi, тектi және негiзгi және көмекшi заттар түрлерi болатын.
Бұлар бәрi де айналымдағы заттар болған - яғни осындай заттарда сатып алуға, сатуға, айырбастауға және мұраға қалдыруға болатын. Бiрақ таайналымда болмайтында заттар болған. Бұл ауа, теңiздiң суы және көпшiлiктiң заттары: жолдар, көпiрлер, қаланың қабырғалары аландар моншалар, т.б. Шiркеудiң заттары да осындай айналдымда болмайды заттарға жатқан. Көпшiлiк заттарды res publica деген. Осыдан кеңеспен (көпшiлiкпен) биленетiн мемлекеттi республика деп атаған.
Бiр иенiң құқық бойынша жиналған заттары мүлiкретiнде аталған. Жоғарыда айтқандайғ мүлiктiң иесi тек paterfamiliasболған. Балалар, әйелдер, басқа familiaмүшелерi мүлiкке ие болуға құқығы болған жоқ.
Заттарға немесе мүлiкке ие болу бұл заттың құқығының бiр түрi. Зат құқығының түрлерi иелiк құқығы, меншiктi құқығы және бөтен заттарға құқықтары болған.