8.3. Меншiк құқығын алу және жою.

Меншiк құқығын алу бiрнеше тәсiлдер мен құқық бойынша бекiтiлген. Сондай тәсiлдердiң түрлерi екi жағынан шығатын. Бiр жағы - алғашқы тәсiлдер, екiншiсi - туынды тәсiлдер. Сонда алғашқы дегенiмiздi бұрын осы заттарға ешкiм ие болған жоқ деймiз, ал туынды бiр иеден басқа иеге берiлген деп айтуға болады.

Алғашқы тәсiлдер осындай болған:

1. Оккупация (occupatio). Заттарды бiреу тауып алса, жабайы жануарларды, құстарды ұстап алса, сонда оккупация тек қана осы заттардың бұрынғы иесi болған жоқ кезiнде заңды болатын. Бiрақ кейде иесi болған сол заттарды өзi керек емес деп тастаған кезiнде заңды түрiнде есептелген.

2. Ескiлiк бойынша алу. Бұл затты иесiнiң адал көп уақыт иелiгiнен құқығының табылуы. Сонда алғашқы замандарда ескiлiк мезгiлi жер бөлiмдерге екi жыл, басқа заттарға бiр жыл болатын. Одан кейiн преторлық құқығы бойынша провинциядағы жер бөлiмдерге ескiлiк мезгiлi он жыл, және жиырма жыл егер осы екi иелер басқа жаққа провинцияда тұрған болса бекiтiлген.

3. Көмбе табу. Рум құқығы бойынша көмбе тапқан азаматқа бiр жарты шаршы жер иесiне екiншi жартысы берiлетiн.

Туынды тәсiлдердi басқаша екiншi қайтара әлде қосымша тәсiлдерi деп айтуға болады.

Mancipatium және traditio. Осы меншiктiң алу түрлерi бұрын заттардың түрлерiн көрсеткенде анықталған. Екеуiде сатып алу және сатып беруiнiң түрлерi.

Spetificatio- спецификация. Бұл заттың басқа түрге айналдыруы болған. Мысалы жезден, бiлезiк, ағаштан қайық істелсе зат басқа түрге айналады. Сонда жаңа затты iстеген кiсi бұрынғы заттың иесiне оның бағасын төлеп сол затқа ие болатын.

Заттарды қосу. Егер азамат екi әлде бiрнеше заттарды қосып жаңа затты iстеп шығарса, сол азамат жаңадан шыққан затқа ие болатын. Бiрақ та осы тақтайлар, әлде тастар бұрын тұлғаның меншiгiнде болса, бұрынғы заттардың бағасы екi есе бұрынғы иесiне қайтарылатын.

Өсиет бойынша алу. Рум құқығы бойынша мұрагерлiк құқығы екi жолмен алынған: өсиет бойынша және өсиет болмаса заң бойынша. Сонда мұрагер өсиет бойынша алынған мүлiкке өсиет қалдырған. Тұлға қайтқан күнiнен бастап ие болған.

Ius fruendi бойынша алу. Бiр азамат басқа азаматқа жер бөлiмiн әлде мал бөлiмiн пайдалануға берсе және сол жердiң, малдың fruit-қа (жемiс, төл) пайдалануға құқық берсе, пайдаланушы сол жемiске әлде төлге ие болатын. Кейде меншiктік құқығы сот бойынша әлде претордың шешiмiмен берiлген. Меншiктік құқықтың жойылатын жағдайлары осындай болған:

1. Derelictio (дереликция) меншiкке қабыл алмау, өзiнiң ықыласымен заттардан бас тарту.

2. Заттың жойылуы әлде бұзылуы.

3. Заттың басқа бiреуге өз ықыласымен беруі.

4. Затты сот әлде претор шешiмiмен басқа бiреуге беруі.

5. Затты айналмастан шығару

4 Сұрақ. Меншiк құқығын қорғау

Меншiк құқығы көбiне талаптар бойынша құралған. Осындай қорғаулар үшiн Рум құққығы бiрнеше талаптардың түрiн шығарған. Сол талаптардың iшiнен ең негiзгiсі – виндикациялық талабы болып табылған. Vindicatio - vindicatial деген сөзден шықты. Сонда vindicatial сот iшiнде таласқа берiлетiн зат. Мәселен талапкер сотқа бiр мал әкелiп, бұл менiкi десе, ал жауапкер: Жоқ, менiкi десе, сол мал vindicatial болатын.

Виндикациялық талабы - затты басқа тұлғаның меншiгiнен сот бойынша тартатын талабы болған. Сонда заттың басқа иесi адал ниеттi әлде қара ниеттi иесi болып шығуы мүмкiн. Легисакциялық және формулярдық процесстердiң тәртiбi бойынша талапкер және жауапкер таласқан затқа өз құқығын дәлелдеу экстраординарлық процесс бойынша мiндет тек қана талапкердiк мойынына iлiнген, жауынгер тек қана талапқа қарсылық білдіруі мiндеттелген.

Сол шешуiмен бұрынғы иесiн адал ниетпен затқа ие болғаны шығарылса, сол жауапкер затты қайтарып сот бойынша заңға келтiрiлген иесiне басқа ештеңе бермеген. Ал бұрынғы иесi қара ниетпен затқа ие болып шықса, сот оған заттан басқа заңды иесiне заттан алынбаған пайдасын қайтаруға мiндеттi болған.

Негаторлық талап бойынша жағымсыз талабы делiнген. Сонда negator - терiс, жағымсыз мағынада. Негаторлық талап заттың иесi заттан айырылмаса, бiрақ осы затты дұрыс пайдалануға әлде иемденуге басқа бiреу кедергi келтiрсе берiлген. Мәселен, басқа бір жер бөлiмнiң иесi сол жерде биiк қабырға құрып, талапкердiң жерiне күннің көзiн жебермесе, талапкер осы кедергінi негаторлық талап ретінде преторға беретiн. Осындай талап заңды болып шықса, сот жауынгерге қабырғаны бұзуға әлде талапкерге басқаша қанағаттандыру беруе шешiмін шығаратын.

Прогибиторлық талабы. Prohibito - тыйым салу деген сөзден шыққан. Осы талап негаторлық талабымен ұқсасты болған. Бiрақта талапкер претордан кедергi келтiретiн басқаға тыйым сал деп сұрамай, маған тыйым салуға құқық бер деп сұраған. Сондай талап қанғаттандырылса, жер әлде басқа зат иесi осындай тыйым салуға өзi құқықты болатын.

Публициан талабы. Виндикациялық талабына сәйкес болған. Көбiне ескiлiк бойынша затты алу үшiн берiлетiн. Осы талап алдымызда көрсетiлген тақырыпта да анықтамасын алған. Бұл талаптар фикцияға қосылған талаптардың бiреуi.