Dapamozhnik po bel

рез дырочку в заборе. Людей ставили над ямой в ряд... Мы с отцом подошли к яме, яма была большая, около пяти метров, полна трупов, прикрытых ветками. Мы подняли ветки и увидели людей. Одеты они были просто, в куртках, в сапогах, видимо, деревенские...»

Н.Нехайчик: «Мы с ребятами после проезда машин считали выстрелы, их бывало тридцать – сорок, иногда семьдесят. Обычно приезжали по 2-3 машины, но бывало, что и по 6-7 машин».

П.Заборонько: «Перед самой войной расстреливали не только ночью, но и днём. Мы пасли коров и иногда насчитывали по 14 машин в день».

М.Потерщук: «...В расстрелах участвовал Батян Григорий Иванович, родом из нашей деревни. Он работал в НКВД. Его разжаловали, и он уехал в Москву».

М.Давидсон (работал шофёром НКВД): «...Когда края ямы были заполнены людьми, их начали расстреливать. Стрелял работник комендатуры Острейко. Когда все были убиты, он сам прыгнул в яму и стал втаптывать людей. Я слышал, как хрус-

тят кости...» (Н.Матуковский. Из книги «Всё в газетной строке отразилось: Белоруссия глазами собкоров»)

Тэкст 3

Я попросил заместителя председателя правительственной комиссии, прокурора Белорусской ССР Г.Тарнавского ответить на несколько вопросов.

–Скажите, Георгий Степанович, в чём заключались особенности и трудности дела о Куропатах?

–Особенность заключалась уже в том, что подобное дело в нашей практике первое. И стало оно возможным лишь благодаря перестройке и гласности. В период застоя считалось нецелесообразным «копаться в прошлом», дескать, хватит. Как видите, перестройка захватила не только экономику, а все сферы нашей жизни, в том числе и правоохранительные органы. Торжество социальной справедливости должно быть всеобщим. Впервые к следствию была подключена общественность, от которой мы ничего не скрываем. Да, действительно, мы должны были быть особо щепетильными. Весь Минск и его окрестности на могилах.

Ни в коем случае нельзя было выдать жертвы фашизма за жертвы НКВД. Надо было найти свидетелей, тактично допросить их, а все они уже преклонного возраста...

176

выгнаць з паселішча, бо лічылася, што ён – беспамятны і можа лёгка зрабіцца здраднікам.

Распытайце ў родных, сваякоў, знаёмых пра сваіх продкаў, пра сямейныя традыцыі. Ці ёсць у вашай сям’і прадметы, якія беражліва захоўваюцца як памяць аб мінулым? Папрасіце сваякоў расказаць, адкуль паходзіць ваша прозвішча, як яно звязана з назвай вашага населенага пункта, якія легенды і паданні існуюць пра ваш род і што ўяўляе генеалагічнае дрэва вашага роду.

Складзіце і запішыце невялікае паведамленне, дайце яму загаловак, ахарактарызуйце структурную арганізацыю тэксту. Прааналізуйце і абгрунтуйце мэтазгоднасць ужывання камунікатыўных якасцей маўлення.

Заданне 9. Адкажыце на пастаўленыя пытанні. У якасці адказаў выкарыстайце фразеалагічныя выразы. Якія камунікатыўныя маўленчыя якасці найбольш праяўляюцца пры ўжыванні фразеалагізмаў?

Як гавораць – а) пра таго, хто хутка змяняе свае рашэнні?(...) б) пра рахманага чалавека?(...) в) пра балтлівага чалавека?(...) г) пра бясследнае знікненне каго-небудзь? (...) д) пра вельмі далёкіх сваякоў?(...) е) пра што-небудзь незвычайнае, неверагоднае?(...)

Заданне 10. Уявіце, што вы з’яўляецеся ўдзельнікам конкурсу тэлевядучых рубрыкі «Гістарычныя падзеі і факты». Складзіце тэкст выступлення, уключыце ў яго рэальныя гістарычныя факты. Выступіце з паведамленнем перад аднакурснікамі. Пералічыце ўжытыя ў вашым тэксце камунікатыўныя якасці маўлення, падкрэсліце моўныя сродкі іх доказнасці.

Заданне 11. Перакладзіце наступныя пары слоў на беларускую мову. Кожнае з перакладзеных слоў паспрабуйце ўжыць у пэўным кантэксце, улічваючы адрозненні ў значэннях слоў, межах спалучальнасці і сферы ўжывання.

Комментировать – разъяснять, негативный – отрицательный, конструктивный – плодотворный, игнорировать – не замечать, конвенция – условие, лимитировать – ограничивать, эволюция – развитие, компетентный – знающий, дефицит – недостаток.

61

Заданне 12. Прачытайце фрагмент прадмовы доктара гістарычных навук М.Гурына да кнігі: Масленицына И.А. Радзивиллы в эпоху интриг и авантюр: Исторические миниатюры. – Мн., 2003. Перакладзіце тэкст на беларускую мову і ахарактарызуйце беларускамоўны варыянт з пункту гледжання захавання моўных норм. Назавіце камунікатыўныя маўленчыя якасці, якія найбольш уласцівы гэтаму тэксту. Выкажыце і абгрунтуйце ўласнае меркаванне наконт аўтарскай ацэнкі ролі Радзівілаў у айчыннай гісторыі эпохі Вялікага княства Літоўскага.

ИСТОРИЧЕСКИЕ ЛИЧНОСТИ ГЛАЗАМИ СОВРЕМЕННИКОВ

<...> Радзивиллы – самый большой магнатский род в Беларуси. Его вклад в отечественную историю эпохи Великого Княжества Литовского и Речи Посполитой так же значителен, как, например, династии сегунов Токугава в Японии. К сожалению, в энциклопедиях и учебниках царской России и советского периода даже о самых прославленных деятелях Радзивилловского рода сообщается весьма скромно или же их имена не упоминаются вообще, несмотря на то, что в своё время о них знала вся Европа. <...>

Белорусские же историки в большом долгу перед теми представителями Радзивилловского рода, которые любили наш край, заботились о его расцвете, сражались за его независимость. Несправедливо всех их, как это практиковалось у нас до недавнего времени, характеризовать только как «жестоких угнетателей белорусского народа». Давно наступило время глубоко исследовать деятельность наиболее известных особ и дать объективную оценку их исторических заслуг.

Интересные книги могут быть написаны более чем о полусотне князей и их жён, многие из которых не только заботились о собственных интересах, но и занимались благотворительными делами, содействовали развитию экономики, просвещения, культуры. По их инициативе и при их финансовой поддержке возникли на нашей земле многочисленные замки и надёжные оборонные строения в городах, католические, православные и протестантские храмы, было издано огромное количество духовной, научной и высокохудожественной светской литературы. (М.Гурин)

62

возбудил уголовное дело по факту обнаружения неизвестных захоронений. Была создана правительственная комиссия, в которую кроме специалистов правозащитных органов вошли видные общественные деятели... <...>

За несколько месяцев эта (следственная – авт.) группа проделала огромную работу. Вскрыты шесть из 510 предполагаемых захоронений, тщательно произведены эксгумация, многочисленные и разнообразные экспертизы, найдены и допрошены свидетели. Через столько лет!

Горькая мысль не дает покоя. Ну, а если бы ребята проводили свою игру и рыли окопы в другом лесу? Если бы трасса газопровода прошла на два-три километра левее или правее? Почему трагедия в Куропатах несколько десятилетий была окутана тайной? Ведь остались же в живых люди, которые видели, слышали и помнят всё, что здесь происходило! И, наверное, не один раз рассказывали об увиденном детям, внукам, соседям. Какой-то непостижимый феномен: мы долгие годы помним мелкие личные обиды, несправедливое, обронённое сгоряча слово. И забываем то, что забывать непростительно. (Н.Матуковский. Из книги «Всё в газетной строке отразилось: Белоруссия глазами собкоров»)

Тэкст 2

В ходе следствия установлено 55 свидетелей из окружающих деревень Цна, Подболотье, Дроздово, Малиновка, Зелёный Луг, которые были очевидцами событий...<...>

Они видели, как работники НКВД привозили в лес на крытых машинах людей и расстреливали их, видели засыпанные и незасыпанные могилы, видели лежавших в них расстрелянных.

Можно ли помнить то, что видел пятьдесят лет назад? Чтобы убедиться в достоверности показаний свидетелей, следователи провели эксперимент. Они попросили свидетеля Н. Карповича показать в лecy то место. И хотя лес в Куропатах сейчас уже послевоенный и, казалось бы, неузнаваемый, он привёл следователей и уверенно показал: вот здесь. Начали копать и нашли большую могилу с останками...

Н.Карпович: «Забор был плотный, из досок, но пацаны повырезали кое-где лазы, чтобы посмотреть, что там такое. Внутри была охрана НКВД, я сам их видел: в защитной форме с петлицами красного цвета. Завозили людей вечером. Раза два мне приходилось видеть, как их расстреливали. Я смотрел че-

175

(чыстай, празрыстай) вадзе, а Чорная Русь – чорнай (цёмнай). Паводле другой думкі, такія назвы замацаваліся за мясцовым

насельніцтвам у сувязі з асаблівасцю адзення. Адны аддавалі перавагу нефарбаванай палатнянай тканіне, белай, а другія яе фарбавалі ў цёмны колер у балотнай рудзе.

Звязваюць таксама назвы Белая і Чорная Русь са становішчам насельніцтва. Заходнія землі, Чорная Русь, раней падпалі пад уладарніцтва літоўскіх князёў, сталі іх паднявольнымі, чорнымі людзьмі, а ўсходнія былі свабоднымі, незахопленымі. Але пераканальныя доказы, што такія землі маглі атрымаць назву белыя, прывесці цяжка. Такое тлумачэнне блізка да таго, што пісаў з нагоды назвы Беларусі Ф.Багушэвіч: «Не вялікая, не малая, не чырвоная, не чорная яна была, а белая, чыстая». Добразычлівасць і любоў да роднай Беларусі выказаны вельмі добра, але пераканальнасці ў яго тлумачэнні, як і ў папярэднім, мала.

Зразумела, што ў мінулым назва Белая Русь адносілася толькі да часткі тэрыторыі, на якой складаўся беларускі народ. У канцы ж ХIХ стагоддзя назва Беларусь робіцца нацыянальным імем нашай радзімы, пашыраецца ва ўжытку і выцясняе іншыя назвы (Севе-

ро-Западный край, Чорная Русь, Літва, Крывія і пад.). (А.Крывіцкі)

Дадатак 2

ТЭКСТЫ ДЛЯ ПЕРАКЛАДУ

Тэкст 1

Наша газета уже несколько раз писала о трагедии, произошедшей в лесном массиве Куропаты, рядом с Минском. Раскрылась она случайно... Бульдозерист, готовя трассу для будущего газопровода, вскрыл целое погребение. А потом минские школьники во время военно-спортивной игры «Зарница», копая окопы, нашли останки более тридцати человек. Всех потрясла одна деталь: в каждом черепе – пулевое отверстие, в основном – в затылке. Значит, массовое убийство? Но кто эти жертвы и кто убийцы? Зачем убивали? Археологи Института истории Академии наук БССР высказались однозначно: в Куропатах обнаружены останки жертв сталинских репрессий в 1937 – 1941 годах. Но одного предположения учёных было мало. Нужны были бесспорные, неопровержимые улики, а самое главное – свидетели, очевидцы.

14 июня 1988 года прокурор Белорусской ССР Г.Тарнавский

174

Тэма 7. ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫЯ СТЫЛІ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

Стыль з’яўляецца функцыянальнай разнавіднасцю мовы, формай яе грамадскага выкарыстання.

М.Цікоцкі

Стыль (лац. stilus, ад грэч. stylos = завостраная з аднаго канца палачка для пісьма ў старажытнасці і сярэднявеччы, якой пісалі на васковых дошчачках) – гэта сукупнасць моўных сродкаў, ужыванне якіх залежыць ад характару, мэт і зместу выказвання. Cтылістыка – раздзел мовазнаўства, які вывучае ўжыванне разнастайных моўных сродкаў у адпаведнасці з мэтай і зместам выказвання. Стылістыка вучыць умеламу і адпаведнаму выкарыстанню такіх рэсурсаў мовы, як тэрміны, прафесіяналізмы, жарганізмы, варыянтныя формы слоў і словазлучэнняў і інш.

Адным з напрамкаў сучаснай стылістыкі з’яўляецца вывучэнне функцыянальнай стылістыкі (інакш стылістыкі маўлення), дзе даследуюцца заканамернасці ўжывання моўных сродкаў у розных сферах зносін.Прадмет вывучэння функцыянальнай стылістыкі –стылі мовы.

У стылістыцы беларускай мовы традыцыйна вылучаюць наступныя стылі:

Некаторыядаследчыкі,акрамяпяціагульнапрынятых,вылучаюць шосты функцыянальны стыль – канфесійны, што звязана з павелічэннем колькасці рэлігійнай літаратуры на беларускай мове, а таксама з тым, што набажэнства ў многіх храмах вядзецца па-беларуску [5].

У межах кожнага функцыянальнага стылю вылучаюцца больш дробныя разнавіднасці мовы – падстылі. «Падстыль – разнавіднасць пэўнага стылю, якая характарызуецца сукупнасцю, адборам і сістэм- на-моўнай арганізацыяй сродкаў, уласцівай толькі пэўнаму тыпу тэкстаў» [12, с.4]. Усе стылі і падстылі беларускай мовы рэалізуюцца ў

63

пэўных жанрах. «Жанр – від тэксту, які вылучаецца ў межах таго ці іншага стылю ці падстылю, характарызуецца своеасаблівай кампазіцыйнай арганізацыяй матэрыялу і моўных сродкаў» [12, с. 4].

У сувязі з павышэннем узроўню адукацыі, актыўнасцю сродкаў масавай інфармацыі, зменай сацыяльнай структуры грамадства заўважана ўзаемапранікненне стыляў, іх узаемаўплыў. Такі своеасаблівы сінтэз, перасячэнне розных стылістычных пластоў выяўляецца як у пісьмовых тэкстах, так і ў асобных выказваннях.

СтыліСістэма функцыянальныхСфера Мэты зносінстыляў сучаснайАсноўныя беларускайАсноўныямовыжан-

горадзе Дарагічыне (зараз на тэрыторыі Польшчы). Было ўстаноўлена, штотамуX – XIVстагоддзяхзнаходзіласябуйнаямытня, свайго роду вароты на ўсход Еўропы. Знойдзеныя ў Дарагічыне шматлікія свінцовыя пломбы служылі таварнымі знакамі розных усходнеславянскіх князёў. На адным баку некаторых пломбаў змешчана літара кірыліцы, на другім – таямнічы знак. Даследчыкі мяркуюць, што гэта былі літары невядомай старажытнаславянскай пісьменнасці. Нарэшце, апошнім па часе адкрыццём у гэтым кірунку з’яўляецца знаходка на гарадзішчы Маскавічы каля Браслава ў пластах ХII – ХIII стагоддзяў прасёлкаў з нерасшыфраванымі літарападобнымі знакамі, якія падзяляюцца на 42 віды. (Э.Зайкоўскі)

Тэкст 27

БЕЛАЯ РУСЬ

Назва Беларусь (Белая Русь) вядома была ў нашым краі і для суседзяў нашых з далёкай старажытнасці. Узнікла яна, відаць, як абазначэнне часткі тэрыторыі старажытнай Русі. Белая Русь ужываецца як назва нейкай тэрыторыі, суседняй з Літвой, у летапісе 1315-га года без тлумачэнняў, што ўказвае на яе шырокую вядомасць тады.

Дакладных звестак адносна яе ўзнікнення і першапачатковага пашырэння няма. Таму існуе шэраг розных меркаванняў па гэтых пытаннях.

Многія схільны думаць, што Белая Русь была першапачатковай назвай аднаго з княстваў старажытнай Русі, магчыма яшчэ напярэдадні аб’яднання ўсходніх славян у адзіную дзяржаву. Падобныя назвы былі пашыраны тады і пазней, у часы феадальнага драбнення, напрыклад, Кіеўская Русь, Наўгародская Русь, Чэрвенная Русь, Маскоўская Русь і г.д. Але звычайна яны ўтвараліся ад назваў княжацкіх цэнтраў – старажытных гарадоў (Кіеў, Ноўгарад, Чэрвен-град, Масква). Падобным чынам назву Белая Русь вытлумачыць немагчыма.

Найбольш верагодныя дзве думкі.

У межах сучаснай Беларусі, акрамя Белай Русі, з далёкіх часоў вядома таксама назва Чорная Русь у дачыненні да заходняй тэрыторыі сучаснай Беларусі. Лічаць, што абедзве яны нейкім чынам блізкія паміж сабой. Але збліжаюць іх па-рознаму.

Ёсць думка, што Белая і Чорная Русь непасрэдна звязаны з назвамі вадаёмаў тыпу Белае возера, Чорнае возера або невялікіх рэчак. Iнакш кажучы, Белая Русь – гэта Русь, якая «сядзела» на белай

173

жытных крывічоў. Шасцікутны крыж, хутчэй за ўсё як сімвал сонца, трапляецца і ў арнаменце беларускага народнага ткацтва.

У сярэднявеччы адбылося пераасэнсаванне язычніцкага паводле паходжання сімвала, які служыў прататыпам герба Пагоня. Ён пачаў стасавацца з абавязкам усіх мужчын са зброяй у руках абараняць Радзіму – Вялікае княства Літоўскае. Гэты абавязак таксама называўся Пагоняй, а вершніка на гербе ў позніх летапісах сталі звязваць з князем – абаронцам роднай зямлі. (Э.Зайкоўскі)

Тэкст 26

КАЛI НАШЫ ПРОДКI ПАЧАЛI ПIСАЦЬ?

Прынята лічыць, што заснавальнікамі славянскай пісьменнасці былі ў сярэдзіне IХ стагоддзя Кірыла і Мяфодзій, але ёсць звесткі аб тым, што пісьменнасць у нашых продкаў існавала і раней. Па сведчанні балгарскага аўтара канца IХ стагоддзя чарнарызца Храбра, «раней славяне не мелі кнігі, але чэртамі і рэзамі чыталі і гадалі». Пра надпісы, выкананыя старажытным славянскім пісьмом, згадвалі арабскія падарожнікі. Лінгвістычныя даныя, звязаныя з этымалогіяй слова «буква», дазваляюць меркаваць пра паходжанне гэтага слова з часоў інтэнсіўных кантактаў славян з готамі (III – V стст.).

Акрамя таго, на тэрыторыі, дзе жылі старажытныя славяне, быў знойдзены шэраг помнікаў невядомай пісьменнасці. Адзін з іх – надпіс на глінянай пасудзіне Х – ХI стагоддзяў, выяўленай пры раскопках каля вёскі Аляканава былой Разанскай губерні. Чымсьці падобныя да гэтага надпісу знакі на гаршках з былога Цвярскога музея і 2 брактэатах з курганоў каля горада Корчава на Волзе. Вядомы яшчэ і такія помнікі мяркуемай старажытнаславянскай пісьменнасці, як надпісы на камені ў Бежацкім павеце Цвярской губерні, на костцы барана з чарнігаўскіх курганоў, на пячатцы кіеўскага князя Святаслава Iгаравіча, знойдзенай у Ноўгарадзе.

Некалькі таямнічых надпісаў паходзяць і з тэрыторыі Беларусі. Дарэвалюцыйны археолаг Г.Х.Татур паведамляў пра знаходку каменнай пліты з загадкавымі знакамі (падобнымі на адбіткі птушыных лапак) у мястэчку Пагост цяперашняга Бярэзінскага раёна. Камень з надпісамі, зробленымі літарамі невядомага алфавіта, быў выяўлены каля вёскі Пнявішча (Пнеўшчына) Горацкага раёна. Яшчэ адзін непрачытаны надпіс быў зафіксаваны на камені каля вёскі Сынкавічы пад Зэльвай. Багаты матэрыял далі пошукі ў старажытнабеларускім

172

разбітых полаўцамі Яраславічаў. Паўстанцы вызвалілі Усяслава з поруба і абвясцілі яго вялікім кіеўскім князем. Але слынны палачанін чуў поклічныя званы пабудаванай ім над Дзвіною Сафіі. Неўзабаве ён пакінуў кіеўскі «стол» і вярнуўся ў Полацк, каб працягваць барацьбу за незалежнасць сваёй дзяржавы. (У.Арлоў)

Тэкст 25

ПАХОДЖАННЕ ГЕРБА ПАГОНЯ

Старажытны беларускі герб Пагоня вядзе сваё паходжаннне з далёкіх глыбінь мінулага. Адна з самых ранніх яго выяў на Беларусі – на пячатцы полацкага князя Глеба Гедымінавіча (1330 г.), яшчэ раней – на пячатках смаленскага князя Аляксандра Глебавіча (1279 г.) і наўгародскага князя Аляксандра Неўскага (сярэдзіна ХIII ст.). Пры пошуку ж вытокаў аказваецца, што падобная выява – «фракійскі вершнік» – задоўга да нашай эры была вядомая ў Фракіі і Мезіі (зараз тэрыторыя Балгарыі). У хетаў, якія жылі ў II тысячагоддзі да н.э. у Малой Азіі, вядома божышча – вершнік Пірва. Нагадваючы Пагоню, малюнак вершніка з трыма маланкамі над ім меўся на славянскай пасудзіне VII – VIII стагоддзяў з Польшчы. Па паходжанні Пагоня звязана з культам каня, які быў шырока распаўсюджаны ў славян і балтаў. У беларусаў апекуном коней лічыўся святы Юрый. У язычніцкія часы папярэднікам святога Юрыя быў Ярыла, а ў часткі заходніх славян – Яравіт. Некаторыя аўтары ХII стагоддзя пісалі пра Яравіта як пра бога вайны, бо ў час паходу залаты шчыт Яравіта неслі наперадзе войска. На некаторых абразах святога Юрыя малявалі са шчытом, на якім – выявы сонца ў выглядзе чалавечага твару ў фас. Даследаванні старажытнай міфалогіі сведчаць, што Ярыла, акрамя функцый урадлівасці, увасабляў сабой воінскую функцыю і ў гэтым сэнсе мог лічыцца адной з іпастасей або сынам Перуна – славянскага бога грому, маланкі і вайсковай справы.

Язычніцкае паходжанне Пагоні вынікае з такога яе элемента, як шасцікутны крыж на шчыце вершніка. Выявы такіх крыжоў ёсць на сярэднявечных надмагільных камянях з Гродзеншчыны. Падобны крыж адлюстраваны на адной з язычніцкіх рэчаў пачатку XIV стагоддзя з Ноўгарада. Шасцікутныя крыжы выбіты на бляшках налобнага вянка з паўднёва-ўсходняй Літвы (ХIII – XIV стст.). Такія ж выявы ёсць на свінцовых пломбах са старажытных Віцебска і Дарагічына-Надбужскага, падвесцы з Латвіі (ХII ст). Усе гэтыя рэчы па паходжанні звязаны або з Беларуссю, або з уплывам стара-

171

навошта такiя пакуты выпалі тысячам нашых дзяцей i мацi. Вось i нас не абмiнула гора. Радавалася, калi пачаўся вывад нашых войск з Афганicтана. Але гэта было намнога пазней».

Яфрэйтар Мiхаiл Iванавiч Лапко загiнуў 11 верасня 1981 года. Праз шаснаццаць дзён яму споўнiлася б дваццаць гадоў. Для мацi, бацькi i сястры Людмiлы ён назаўжды застаўся юным, нават хлапчуком, якi так i не паспеў пазнаць жыццё ва ўciм яго харастве. <...> Але несуцешнае гора родных. I ў ім таксама трэба знаходзiць сiлы, каб вытрымаць, не кiнуць лiшняе крыўднае слова. Hixто не жадаў смерці нашым хлопцам. Iшла вайна, а яна бeз ахвяр не бывае. Iншая справа: ці апраўданы яны. Аб гэтым cёння гавораць адкрыта. (П.Курыловіч. З кнігі «Памяць. Афганістан», пра воіна-

інтэрнацыяналіста, яфрэйтара Лапко Міхаіла Іванавіча)

Тэкст 24

БIТВА НА НЯМIЗЕ

На працягу амаль усёй сваёй трохсотгадовай гісторыі Полацкае княства паспяхова адстойвала дзяржаўную незалежнасць. Асабліва ўзмацнілася яно пры славутым Усяславе Брачыславічы Чарадзею, які княжыў у Полацку з 1044-га да 1101-га года. Устурбаваныя ростам магутнасці заклятага ворага, нашчадкі Яраслава Мудрага князі Яраславічы падступілі да Менска. Паблізу яго 3- га сакавіка 1067-га года і адбылася знакамітая бітва. «И бысть сеча зла и мнози подоша и одолеша Изяслав, Святослав, Всеволод. Всеслав же бежа», – паведамляе аб гэтых падзеях летапіс. Праз стагоддзе пра засеяныя касцямі рускіх сыноў крывавыя берагі Нямігі пісаў аўтар «Слова пра паход Iгаравы».

Дагаджаючы Кіеву, летапісцы яўна перабольшвалі паражэнне Усяслава. Мабыць, ён зусім не быў разгромлены, а проста адступіў, каб сабраць мацнейшае войска. Ворагі не толькі пабаяліся праследаваць палачан, але нават самі адышлі за Дняпро, які быў мяжою Полацкага княства.

Не здолеўшы перамагчы Усяслава воінскім майстэрствам, Яраславічы вырашылі зрабіць гэта хітрасцю і вераломствам. Яны запрасілі полацкага князя на перамовы пад Оршу, прычым цалавалі крыж, што не ўчыняць яму ніякае крыўды. Паверыўшы, Усяслаў з сынамі пераехаў на ладдзі Дняпро, аднак быў схоплены і пасаджаны ў Кіеве ў страшную земляную турму – поруб.

У верасні 1068-га года ў Кіеве выбухнула паўстанне супраць

170

мэтанакіраванасць і адрасата. Абгрунтуйце сваю думку. Укажыце моўныя сродкі, стылявыя рысы тэкстаў, зрабіце (на выбар) поўны аналіз аднаго з тэкстаў.

а) Адметна, што старадаўняя лiтоўская назва беларуса этымалагiчна азначае «гот». Готы пайшлі з нiзоўя Вicлы не пазней ІІ – ІІІ стагоддзяў, а ix назва была перанесена на беларусаў, хоць caмi беларусы яе не ўжывалi i старажытная славянская форма гэтага iмя не ўваходзiць у Беларусь, а толькі апаясвае яе – як самі готы, як вяцiчы i iншыя.

Як жа caмi беларусы разглядалі сваё асваенне Беларусi? Цi маюцца сведчанні геаграфiчнай арыентацыi гэтага працэсу? Яны ёсць i перш за ўсё сама назва Белая Русь. Назва Белая дадзена не «ад белай адзежы і светлых вачэй», а ў азначэнне заходняй арыентацыi беларускага этнасу i яго руху (у духу старажытнай каляровай сiмвалiзацыi краiн Cвету, у якой «белы» – «заходнi»). Паўзабыты адпраўны пункт гэтага руху – на Усходзе, у зоне Вялікай Pyci, названай зноў жа не ад узвялiчвання, як некаторыя намагаюцца нас лiтаралicтычна пераканаць, у знак прасторавай апазiцыі «вялiкая» – «новая, дальняя», «малая» (Малая Русь) – першапачатковая». Рэканструкцыя старажытнасці служыць справе аб’ектывiзацыі сучаснай этнiчнай caмасвядомacцi. (А.Трубачоў)

б)

Рагнеда

Гісторыя – найвялікшая паэтэса.

Ф.Энгельс

Даўняе...

Далеч і далеч! – чорна-блакітны сувой часу, што нам пакідае

нітачку мовы жывой: песні, паданні, легенды. Колькі іх край мой збярог! Першыя з імем Рагнеды лучаць расстайнасць эпох.

Хто яна? Ў стомленым гудзе часу –

67

за горыччу слёз – звалі Рагнедаю людзі,

зваў Гарыславаю лёс. (Т.Бондар)

в) У гады Вялiкай Айчыннай вайны нямецкiя фашысты знiшчылi на беларускай зямлi 619 вёсак разам з жыхаpaмi. Пасля Чарнобыля краіна страцiла 485 вёсак i пасёлкаў: 70 з ix ужо навечна пахаваны ў зямлi. У вайну загiнуў кожны чацвёрты беларус, сёння кожны пяты жыве на забруджанай тэрыторыi. Гэта 2,1 млн. чалавек, з ix – 700 тыс. дзяцей. Сярод фактараў дэмагра-фiчнага згасання радыяцыя займае галоўнае месца. У Гомельскай i Магiлёўскай абласцях (якiя найбольш пацярпелi ад чарнобыльскай катастрофы) смяротнасць пераўзышла нараджальнасць на 20 працэнтаў.

Як вынік пастаяннага ўздзеяння малых доз радыяцыi, з кожным годам у краіне павялiчваецца колькасць хворых на ракавыя захворваннi, з разумовай адсталасцю, нервова-псiхiчнымi растройствамi i генетычнымi мутацыямi...

Нябачная вайна на беларускай зямлi працягваецца. Збiраць яе жахлiвае мліва яшчэ трэба будзе ўciм нам, дзецям i ўнукам...

(А.Брава, з кнігі «Чарнобыльская рана»)

г) – Госцейкі да нас ...Добрыя людцы... Не гадалася на сустрэчу... Аніякага знаку... Бывае, далонь свярбіць – паздароўкаешся. А сёння ані варажылася. Адно салавейка ўсю ноч спяваў – на сонечны дзянёк. Ой! Нашы бабы ўмэнт збягуцца. Вунь Надзя ўжо ляціць...

–І перажылі ўсё, перацярпелі...

–Ой, не хачу ўспамінаць. Страшна. Выганялі нас, салдаты выганялі. Ваенная тэхніка панаехала.

–Спачатку думалі, што ўсе памром праз два-тры месяцы. Так нам гаварылі. Агітавалі. Запалохвалі. Дзякаваць Богу – жывём!

–З-за чаго той Чарнобыль сарваўся? Адны кажуць – вучоныя вінаватыя. Хапаюць Бога за бараду, а ён смяецца. А нам тут цярпі!..

–Няма сваіх, каб па іх плакаць, дык я па ўсіх плачу. Па чужых. Пайду на могілкі, пагаманю з імі ... Нікога не баюся: ні нябожчыкаў, ні звяроў, анікога. Сын прыедзе з горада і сварыцца: «Што сядзіш адна? А як хто задушыць?» А што ён возьме ў мяне? Адны падушкі... У простай хаце ўсё ўбранне – падушкі.

–Адно, што ў мяне ёсць, кароўка. Я пайшла б і аддала, толькі

бне было вайны. Як я яе баюся!

–А тут над усімі войнамі вайна... Чарнобыль... (С.Алексіевіч)

68

яго сабою ад асколкаў, напаiла б у гарачыню халоднай вадзiцай, памыла б яму запылены твар, першай прайшлася б па замiнiраванай дарозе...

(А.Хадаровіч. З кнігі «Памяць. Афганістан», пра воіна-інтэрнацыянал- іста, малодшага сяржанта Чарнака Уладзіміра Уладзіміравіча)

Тэкст 23

У тыя першыя гады мы так мала ведалi пра Афганicтан. А туды ішлі сыны i ўнукi, iшлi на вайну, не маючы нават права паведаміць сваім родным.

Бацькi Лапко адчувалi сябе спакойнымі першыя паўгода, калі Міша праходзіў службу на Беларусі. А потым нібы знік. Месяц прайшоў, другі – ні адной вестачкi. З той пары і закралася пастаянная трывога ў сэрца маці. <...>

Баляслава Iльiнічна Лапко не магла гаварыць без слёз. Не, не прытупiлася боль у матчыным сэрцы. Яна i сёння памятае сына такім, як у апошні раз.

«Было гэта ў 1981 годзе. Якраз напярэдадні свята 8 Caкавіка прыйшоў Мiхалка ў водпуск. Не перадаць нашай радасцi: сынок вярнуўся з вайны. І не магла нагледзецца, нацешыцца. Быццам бы i ранейшы застаўся, а ў вачах сум. Колькi ж яму давялося зведаць, каб стаць не па гадах дарослым. Сынок не хацеў, не расказваў, што там poбiцца ў далёкiм Афганicтане. Я i не распытвала. Усё толькi суцяшаў: «Не хвалюйся, мама, абавязкова вярнуся. Нам трэба трымацца разам». Так i ў пicьмах пicаў. У апошнюю сустрэчу асаблiва цёпла гаварыў пра дом, родныя мясцiны. Нiбы адчуваў, што больш нiколi не вернецца сюды».

Кароткі салдацкi адпачынак. Неўпрыкметку праляцелi i днi, адведзеныя Мiхаiлу Лапко. Нялёгкiм было расставанне з бацькамi, домам, знаёмымі. Але ён трымаўся малайцом, хоць i ведаў: усё можа здарыцца. А для Баляславы Iльiнiчны i Iвaнa Iванавiча зноў пацягнулicя доўгiя дні чакання, днi трывог i перажыванняў. Не ў звычайную армейскую часць, а туды, дзе смерць, дзе баi, зноў адпраўляўся сын.

Яго чакалi восенню, няхай i позняй, няхай i напярэдаднi Новага года, але менавіта ў 1981-м. 3аканчваўся тэрмiн службы яфрэйтара Мiхаiла Лапко.

I ўсё больш расла надзея, упэўненасць: вернецца ix Мiша жывым i здаровым.

«Як я перажыла тыя днi, цяжка i сказаць. У хату Мiхалку прывeзлi 19 верасня. А напярэдаднi было пісьмо – звычайнае, бадзёрае. З таго часу жыццё быццам раздзялiлася. Аб адным думаю:

169

арміi і года. А маці сустракаецца з iм i цяпер па некалькi разоў на дзень, як з жывым. Дарога на свiнаферму, дзе працуе Нiна Мiхайлаўна, праходзiць мімa вясковых могiлак. Магiлка яе Сашкi блiзка ля ўваходу. Вялiкi прыгожы помнік з чорнага гранiту i такі любы позiрк дарагiх вачэй. Гладзiць маці халодны камень, а здаецца твар сына, расказвае яму, хто жанiўся з былых сяброў, у каго дзiцятка з’явілася, якая прыгожая і светлая вулiца вырасла ў вёсцы... Але маўчыць сын. Толькi бярозкi шапочуць лicцiкамi ў адказ на яе словы, спяваюць птушкi, ды яшчэ нечая клапатлівая рука кладзе на магiлку кветкі...

Ён загiнуў у час аднаго з зацiшшаў памiж баямi. Не паспеў падняцца, як аўтаматная чарга душмана прашыла жывот. Мучыўся ён нядоўга. Аб гэтым расказаў бацькам афiцэр, якi праводзiў юнака ў апошнi шлях на родную зямлю.

Сашу ў Роўбiцку памятаюць... Кожны год у Дзень памяцi сярод iмён жыхароў вёскi, загiнуўшых у гады Вялiкай Айчыннай вайны, называюць i iмя камсамольца Аляксандра Барана. Землякi схiляюць галовы ў хвiлiну маўчання. (А.Хадаровіч. З кнігі «Памяць.

Афганістан» пра воіна-інтэрнацыяналіста, радавога Барана Аляксандра Мікалаевіча)

Тэкст 22

Цi ж думалi Софiя Антонаўна i Уладзiмiр Васiлевiч Чарнакi, калi сонечнай вераснёўскай ранiцай 1964 г. у ix нарадзiўся сын-пер- шынец, што не пройдзе і дваццацi гадоў, як пра яго скажуць: «Не вярнуўся з вайны». Для шчасця расцiлi, для радасцi. Адпраўляючы яго на службу ў армiю, цi ж маглi яны сабе ўявiць, што нехта будзе браць ix Валодзю на мушку, спакойна цэлiцца ў яго светлы твар, гарачае юнацкае сэрца?

Сын не пicaў, як, аблiваючыся салёным потам, ён выносіў з-пад абстрэлу параненых, як цяжка праходзiлi дзяжурствы ў шпiталi,– ад аднаго толькі ўсведамлення, што сёння ён, салдат, знаходзiцца ў бяспецы, у той час як iншыя суправаджаюць калоны, уздымаюцца на крутыя перавалы, самааддана адбiваюцца ад варожых засад...

Бацькi доўгі час не ведалi нават, у якiм месцы ён служыць. I толькi па маленькiм aматарскім фотаздымку, на якiм Валодзю сфатаграфавалi ў форме салдата-iнтэрнацыяналicта, здагадалicя, што месца яго службы – Афганicтан.

Цяжкая сустрэча, якая пераварочвае душу...

– Каб я толькi магла, – галосiць Софiя Антонаўна – я б прыкрыла

168

д) 11 (23) лiпеня 1802 г. найвышэйшым указам Сената быў зацверджаны герб Лiтоўска-Гродзенскай губернi: у верхняй частцы шчыта «ездок в латах, скачущий на белом коне в правую сторону, у которого в правой руке поднятая вверх сабля, а на левой надет серебряной щит с красным осьмиконечным крестом» (Пагоня) ў чырвоным полi, у нiжняй – выява зубра ў сярэбраным полi; пасля 1845 г. на шчыце герба застаўся толькi зубр у чырвоным полi. У 1878 г. была зменена выява зубра («золотой зубр с чёрными глазами и языком»), гербу нададзены расiйская iмператарская карона, стужкi i лiсце дуба (такую выяву герба можна паглядзець у 3 томе Энцыклапедыi гiсторыi Белаpyci, с.125).

Гэтым жа ўказам 1802 г. быў зацверджаны мундзiр Гродзенскай губернi. У Поўным зборы законаў Расiйскай iмперыi ён апiсваецца наступным чынам: «Кафтан тёмно-зелёного цвета, воротник и обшлага бархатные, красного цвета, подкладка белая, камзол и исподнее платье белые, пуговицы белые с изображением герба» (т.27. – С.190). Звярнiце ўвагу на спалучэнне зялёнага i чырвонага колераў у вопратцы чыноўнiка. (В.Швед, з кнігі «Губернскі Гродна»)

е) У Кракаве завяршыўся Міжнародны сімпозіум па культурнай спадчыне дзяржаў – членаў Нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (НБСЕ). У якасці назіральнікаў былі прадстаўлены ЮНЕСКА, Савет Еўропы. У сімпозіуме прынялі ўдзел таксама прадстаўнікі Расіі, Украіны, Узбекістана і Беларусі. Прыняты дакумент аб недатыкальнасці культурнай спадчыны, якая належыць адной краіне, але знаходзіцца на тэрыторыі іншай. (З газеты)

Заданне 2. Складзіце і напішыце невялікую прамову публіцыстычнага стылю – выкажыце сваё меркаванне пра якуюнебудзь актуальную грамадскую праблему, гістарычную (палітычную) падзею і інш.

Заданне 3. Прачытайце тэкст і вусна перакладзіце на беларускую мову. Да якога функцыянальнага стылю маўлення яго можна аднесці? Чаму? Звярніце ўвагу на канструкцыю апошняга сказа. Складзіце невялікую прамову на гістарычную тэматыку і ў канцы прамовы паспрабуйце ўжыць падобную канструкцыю. У чым яе адметнасць? Адзначце ў гэтым і сваім тэкстах лексічныя, марфалагічныя, сінтаксічныя асаблівасці.

69

Занимательных книг по физике, электронике, радиотехнике и т.п., рассказывающих о различных явлениях в природе, много. А вот о секретах языка, о занимательных и даже необъяснимых явлениях в жизни Слова написано гораздо меньше. А такие книги могут быть не менее увлекательными, чем детективы.

Знаете ли Вы, что в языке австралийского племени мовунг всего три гласных звука и девять согласных? И этого хватает носителям языка. В языках других народов значительно больше звуков, но лишних нет.

Даже скорость произношения слов у разных народов различна: французы в минуту в среднем произносят 350 слогов, японцы – 310, немцы – 250, народы Полинезии, Микронезии, Меланезии – около 50. Внутри одного языка могут быть различия: англичане выдают в минуту 220 слогов, американцы – 150-175, а говорят на одном языке.

По-разному сложились исторические судьбы названных народов, и это отразилось на свойствах их языков. История Слова повторяет историю человечества, она не только трагична, но и оптимистична, не только назидательна, но и очень заниматель-

на. (Л.Я.Ковадло)

Заданне 4. Напішыце сачыненне-апісанне сябе. Якія моўныя сродкі, характэрныя для стылю мастацкай літаратуры, вы выкарысталі?

Заданне 5. Прачытайце тэксты і вызначце, да якога стылю адносіцца кожны з іх. Параўнайце тэксты з пункту гледжання прадметна-лагічнай і эмацыйна-экспрэсіўнай структуры. Адказ аргументуйце. Што аб’ядноўвае і што адрознівае гэтыя тэксты? Дайце загалоўкі тэкстам і ахарактарызуйце іх моўныя сродкі.

а) Скарына Францыск (Георгій; каля 1490, Полацк – каля 1551) – беларускі першадрукар, вучоны, асветнік і культурны дзеяч, перакладчык і пісьменнік эпохі Адраджэння. Нарадзіўся ў сям’і купца Лукі Скарыны. Авалодаў граматай і лац. моваю ў Полацку ці Вільні. У зімовы семестр 1504 г. паступіў на філас. ф-т Кракаўскага ун-та, дзе ў 1506 г. атрымаў вуч. ступень бакалаўра філасофіі. <...>

Выданні С. вылучаюцца высокімі маст. якасцямі. Яны спалучаюць традыц. рысы старажытнага бел. рукапіснага кнігааздаб-

70

А як раней было весела ў нас! З прыездам Толi збiралicя ўсе родныя. Бацька iграў на гармоніку, усе спявалi, танцавалi. Цяпер пра гэта ніхто не хоча ўспамiнаць. І бацька з таго дня больш нiколi не бярэ гармонік у рукі...

...Чакалi Толю ў адпачынак, а атрымалi пахавальную. І ўсё не верылася. Хацелася цуду, ды цуду не адбылося. У ноч з 12 на 13 чэрвеня засвяцiлicя ўдалечынi фары машыны. Аднавяскоўцы не спалi, ні дзецi, нi дарослыя. Як падалося, гул машыны быў нейкi злавесны. Абарваўся ён каля нашай хаты...

Хавалi Толю ў яркi, сонечны, цёплы дзень, мабыць, адзiны такi ў тое халоднае i пахмурнае лета. Свечка, якую несла бабуля, нi разу не затухла да самых могiлак. Труну не адчынялi. Кожны запомнiў Толю такім, якiм ведаў пры жыццi. Было ўдвая балюча, бо такога магло б i не быць, калi б людзi не дапусцiлi такой вайны. 13 тысяч такix хлопцаў – гэта ж так многа, гэта ж столькi аднятага ў нас шчасця, радасцi, багацця. Так, яны ваявалi самааддана, за правую справу... І ўсё ж... І ўсё ж...

Труну суправаджаў лейтэнант, саслужывец i сябра Толi. Таксама Толя, двойчы ўжо паранены, адзiн раз кантужаны. Ён расказаў пра той бой. Падраздзяленне, якiм камандаваў Толя, ахоўвала мост. Недзе iшлi баi, i сувязi з палком не было. Байцы засталicя без пiтной вады, без ежы. Вакол скалы i горы, далёка ўнiзе хуткая горная рака, у далiне кiшлак. Туды за прадуктамi вымушаны былi накiравацца чацвёра нашых хлопцаў. Яны не вярнулicя. 3найшлi ix у штольнi калодзежа, мёртвых, у двух былi адрэзаны галовы. У гэты час зноў наляцелi душманы, завязаўся бой. Смяртэльна паранены Толя памёр, не прыйшоўшы ў прытомнасць... (З успамінаў Л.У.Юднікавай,

сястры воіна-інтэрнацыяналіста, камандзіра матастралковага ўзвода, лейтэнанта Кубаркі Анатоля Уладзіміравіча. З кнігі «Памяць. Афганістан»)

Тэкст 21

...Толькi пicьмы засталicя ад сына, загiнуўшага ў Афганicтане, у Нiны Мiхайлаўны i Мiкалая Уладзiмiравiча Баран з Роўбіцка. На маё пытанне, у чым маеце патрэбу, жанчына падняла поўныя болю i пакуты вочы i адказала: «У сыне, родная, у сыне...».

Аляксандр Баран загiнуў у вepacнi 1984, не адслужыўшы ў

167