6.2. Грамадска-палітычны рух ў Заходняй Беларусі. Уз’яднанне Заходняй Беларусі з бсср

Складанае эканамічнае, культурнае, нацыянальнае становішча насельніцтва падштурхоўвала народныя масы да рэвалюцыйнай і нацыянальна-вызваленчай барацьбы. Перыядычна, асабліва ў гады крызісаў, узрастаў стачачны рух. Ужо з 1921 г. разгарнулася партызанская барацьба, удзел у ёй прынялі каля 6 тысяч чалавек. Паводле афіцыйных звестак, у 1922–1923 гг. партызаны здзейснілі больш за 1000 нападаў на памешчыцкія маёнткі, паліцэйскія ўчасткі.

У 1923 г. была ўтворана Камуністычная партыя Заходняй Бела­русі (КПЗБ). Нягледзячы на тое, што, згодна з крымінальным кодэксам, прыналежнасць да камуністычнай партыі каралася пажыццёвым турэмным зняволеннем, у яе шэрагах налічвалася да 4 тыс. чалавек. Прыкладна столькі ж юнакоў і дзяўчат аб’ядноўваў і створаны ў наступным годзе Камуністычны саюз моладзі Заходняй Беларусі (КСМЗБ). КПЗБ лічылася часткай Кампартыі Польшчы, але фактычна і арганізацыйную, і матэрыяльную дапамогу ёй аказвала КП(б)Б. КПЗБ і КСМЗБ стаялі на чале ўзброенай барацьбы. II канферэнцыя КПЗБ 30 лістапада 1924 г. узяла курс на падрыхтоўку ўзброенага паўстання, але яно пацярпела няўдачу. З восені 1925 г. на змену ўзброенаму супраціўленню ў Заходняй Беларусі на першы план усё больш сталі выходзіць легальныя формы барацьбы.

У 1921–1923 гг. значны ўплыў сярод сялянства мелі беларускія эсэры. Але на іх дзейнасць значны ўплыў аказаў крызіс у БПС-Р, яе самароспуск пад націскам ЦК КП(б)Б у Савецкай Беларусі. Каля 300 чалавек левых эсэраў утварылі Беларускую рэвалюцыйную арганізацыю (БРА) і ўліліся ў склад КПЗБ. Нацыянальны ўхіл, але зусім другі праграмны напрамак мела Беларуская хрысціянская дэмакратыя (БХД). Яна выступала за эвалюцыйны шлях развіцця, абмежаваныя рэформы, у прыватнасці, за надзяленне сялян зямлёй, але за выкуп, дэмакратычныя свабоды, захаванне духоўных каштоўнасцяў. У апазіцыі да польскага ўрада таксама знаходзілася дзейнічаўшая ў Заходняй Беларусі Беларуская сацыял-дэмакратыч­ная партыя, якая прытрымлівалася легальных парламенцкіх форм барацьбы. Больш радыкальная частка яе членаў выдзелілася ў беларускую партыю незалежных сацыялістаў, якая пайшла на збліжэнне з КПЗБ.

Летам 1925 г. левыя сілы кансалідаваліся ў масавую легальную арганізацыю – Беларускую сялянска-работніцкую грамаду (БСРГ). Яна дзейнічала легальна, выкарыстоўваючы сродкі масавай прапаганды, сеймавую фракцыю – пасольскі клуб. БСРГ дабівалася дэмакратычных свабод, перадачы зямлі сялянам без выкупу, скасавання асадніцтва, увядзення васьмігадзіннага рабочага дня, аб’яднання беларускіх зямель у адзінай незалежнай рэспубліцы. Хутка колькасць членаў грамады дасягнула 120 тысяч чалавек. Занепакоеныя ростам папулярнасці БСРГ, улады ў 1927 г. рас­пусцілі грамаду і арыштавалі каля 500 яе актывістаў, 56 яе кіраў­нікоў у1928 г. на працэсе ў Вільне былі асуджаны на розныя тэрміны зняволення. У гэтым жа годзе прайшлі некалькі судовых працэсаў над камуністамі і камсамольцамі ў Гродна і Беластоку. Пасля ліквідацыі грамады адзінай легальнай формай барацьбы стала дэпутацкая фракцыя, якая пасля выбараў у сейм ў 1928 г. склала 5 чалавек. Яны ўтварылі ў сейме Беларускі сялянска-рабочы пасольскі клуб “Змаганне”, які даволі цесна супрацоўнічаў з КПЗБ. Гэты клуб працаваў нядоўга, у 1930 г. яго кіраўніцтва было арыштавана.

Тым не менш, забастовачны рух і іншыя праявы супраціўлення не спыняліся, наадварот, актывізаваліся ў сувязі з крызісам 1929–1933 гг. У гэты час па гарадах прайшлі забастоўкі, дэманстрацыі, адбылося каля 500 выступленняў сялян. Найбольш значнымі з іх былі масавая дэманстрацыя працоўных у м. Косава, якая закончылася растрэлам яе ўдзельнікаў, узброеныя выступленні сялян в Асташына Навагрудскага павета у 1932 г., сялян Кобрын­скага павета ў 1933 г., пазней – паўстанне нарачанскіх рыбакоў.

У першай палове 1930-х гадоў стала больш выразнай рэпрэсіўная палітыка ўлад. У жніўні 1930 г. улады распусцілі сейм, узмацніліся рэпрэсіі супраць ТБШ. Былі ўведзены надзвычайныя суды, у 1934 г. у г. Бяроза-Картузская быў створаны першы ў Еўропе канцэнтра­цыйны лагер. Пачаліся арышты. КПЗБ зрабіла спробу стварыць адзіны народны антыфашысцкі фронт, але пасля некаторага ажыў­лення ў 1936–1937 гг. пачаўся спад рабочага і сялянскага руху. Негатыўны ўплыў на развіццё нацыянальна-вызваленчага і рэвалюцыйнага руху аказаў роспуск у 1938 г. Камінтэрнам Камуні­стычнай партыі Польшчы і, адпаведна, Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі. Пазней, у 1956 г. савецкі ўрад зрабіў афіцыйную заяву аб тым, што абвінавачванне Кампартыі Польшчы, яе састаўных частак КПЗБ і КПЗУ у 1938 г. у сувязях з польскімі спецслужбамі было справакавана, а на самой справе дзейнасць КПП, КПЗБ, КПЗУ ацэньваецца высока.

У пачатковы перыяд Другой сусветнай вайны, калі Германія ўжо захапіла большую частку Польшчы, а польскі ўрад эмігрыраваў за межы краіны, 17 верасня 1939 г. Чырвоная Армія ўступіла ў Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну. Згодна з дагаворам “Аб дружбе і граніцах” паміж Германіяй і СССР мяжа паміж Савецкім Саюзам і Германіяй пралегла па так званай “Лініі Керзана” і супала з этнічнай мяжой паміж палякамі і беларусамі. На вызваленых тэрыторыях утвараліся часовыя органы ўлады: управы у ваяводскіх і павятовых цэнтрах, сялянскія камітэты – у мястэчках і вёсках. Адначасова арганізоўваліся ўзброеныя атрады рабочых, атрады сялянскай міліцыі. Пачаліся выбары дэлегатаў на Народны сход Заходняй Беларусі, які адбыўся 28–30 кастрычніка 1939 г. у Беластоку. Ён прыняў Дэкларацыі аб дзяржаўнай уладзе, аб уваходжанні Заходняй Беларусі ў склад БССР, аб нацыяналізацыі банкаў і буйной прамысловасці і аб канфіскацыі памешчыцкіх зямель.

2 лістапада 1939 г. нечарговая V сесія Вярхоўнага Савета СССР і 12 лістапада нечарговая III сесія Вярхоўнага Савета БССР заканадаўча замацавалі ўз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР. Такім чынам, этнічныя беларускія землі увайшлі ў адну дзяржаву, за выключэннем Вільні і Віленскага краю, якія 10 кастрычніка 1939 г. згодна з дагаворам паміж СССР і Літвой былі перададзены Літоўскай рэспубліцы. Замест ваяводстваў у Заходняй Беларусі былі ўтвораны 5 вобласцяў, пачаліся сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні: нацыяналізаваны 1700 прадпрыемстваў, разгарну­ліся іх рэканструкцыя, будаўніцтва новых фабрык і заводаў, лікві­давана беспрацоўе, уведзены васьмігадзінны рабочы дзень. Сялянам перададзена каля 1 млн. гектараў памешчыцкай зямлі, каля 75 тысяч галоў жывёлы. Масавая калектывізацыя у той час яшчэ не праводзілася, хаця агітацыя за ўтварэнне калгасаў пачалася, каля 7% сялянскіх гаспадарак да 1940 года былі абагульнены, створаны 101 машынна-трактарная станцыі, у якіх налічвалася да 100 трак­тараў і аўтамашын. Значныя змены адбыліся ў сацыяльна-культурнай сферы: адкрыты каля 6 тыс. школ, 12 тэхнікумаў. 5 інстытутаў, каля 100 кінатэатраў, 300 устаноў культуры, было ўведзена пенсійнае забяспячэнне, бесплатнае медыцынскае абслу­гоўванне насельніцтва. Але ў той жа час пачаліся рэпрэсіі супраць былых памешчыкаў, асаднікаў, іх дэпартацыя на ўсход.