Морфология

Сөз таптары

Зат есім (имя существительное)

Заттың атын білдіретін сөз табын зат есім дейміз. Сұрағы:Кім?Кімдер? Не? Нелер?

Зат есім мағынасына қарай: деректі зат есім, дерексіз зат есім; жалпы есім, жалқы есім болып бөлінеді.

Көзге көрінетін, денеге сезілетін, нақтылы тануға болатын зат есімді деректі зат есім дейміз. Мысалы: мектеп, қалам, үй, бала, ұстаз, табиғат, тау, өзен, су. Көзге көрінбегенмен, адамның ойлауы нәтижесінде ғана танылатын зат есімді дерексіз зат есім дейміз. Мысалы: Алғашқы махабат, ой, арман, тәрбие, қиял.

Біркелкі көптеген заттардың жалпылама атын көрсететін зат есімді жалпы(нарицательные) есім дейміз.Мысалы: облыс, аудан, қала, көше, мектеп, көл, тау, газет, журнал.

Көптеген заттың ішінен дараланған жеке нәрсенің арнаулы атын білдіретін сөздерді жалқы (собственные)есім дейміз.Жалқы есімдер бас әріппен жазылады. Мысалы: Алматы, Анар, «Айқын» газеті, Алакөл, Каспий, «Жұлдыз» журналы.

Тұлғасына қарай:негізгі зат есім, туынды зат есім болып екіге бөлінеді. Негізгі (непроизводные) зат есім тек түбірден болады. Мысалы: сурет, кітап, газет, бөрік, сәукеле, шапан, тақия.

Туынды (производные) зат есім түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалады. Мысалы: әдепті, оқушы, суретші, жазушы, мәдениетті. Туынды зат есім жасайтын жұрнақтар екіге бөлінеді.

Есімдерден зат есім тудырушы жұрнақтар:

Жұрнақтар	Мысалдар
-шы, -ші	Жазу+шы, сурет+ші, балық+шы
-лық, -лік,-дық,-дік, -тық, -тік	кісі+лік, дос+тық, адамгерші+лік.
-шық,- шік	Ойын+шық, қап+шық.
-шақ,-шек,- ша, -ше	құлын+шақ, кітап+ша, бала+ша, орыс+ша.
-лас,-лес, -дас, -дec,-mac, -тес	Ат+тас, қалам+дас, сынып+тас, ауыл+дас, қаарын+дас.
-стан	Қазақ+стан, Түркмен+стан
-ылдырық, -ілдірік, -кер-, гер	көз+ілдірік, өміл+дірік, қызмет+кер, іс+кер, дәрі+гер.

Етістіктен зат есім жасайтынжұрнақтар:

Жұрнақтар	Мысалдар
-ма,- ме, -ба,-бе,-па, -пе, -мақ, -мек	Кезбе, кеспе, таспа, маспа.
-ым, -ім, -м	Алым, салым, күзем, қиқым.
-ыс, -іс, -с	Айтыс, таныс, тартыс, күрес.
-қ, -к, -ық, -ік,-ақ, -ек	Қайғақ, жайпақ, қайрақ, күрек.
-қыш, -кіш, -ғыш, -гіш	Сызғыш, өшіргіш, сыпырғыш, ұшқыш.
-ыш,-іш	Өлшеуіш, бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, пысықтауыш.
- уік, -ар, -аң, - ең	Тістеуік, сөзуар, тозаң, көлденең

Зат есімқұрамына қарай дара және күрделі болып екіге бөлінеді. Дара (простые) зат есімге түбір және туынды зат есімдер жатады. Мысалы: құмыра, қамшы, домбыра, қобыз, бөрік, асық.

Күрделі (сложные) зат есім екі немесе одан көп түбірден құралған зат есімненболады. Оған біріккен сөз, қос сөз, тіркес сөз, қысқарған сөздер жатады.

Біріккен (сращенно-слитные) зат есім: Екібастұз, Көкшетау, Жаңатас, кемпірқосақ, Алакөл т.б.

Қосарланған (парные)зат есім: ата- ана, үгіт-насихат, бақа-шаян, бала-шаға, құрт-құмырсқа т.б.

Тіркескен (словосочетания)зат есім: ауыл шаруашылық, балалар бақшасы, күн тәртібі,сары майт.б.

Қысқарған(сложно-сокращенные) зат есім: ҚазМУ, медколледж, ұжымшар, ҚР, АҚШ, БАҚ, ҰБТ т.б.