§ 3. Рамантызм

Грамадска-палітычныя перадумовы

Вялікая французская рэвалюцыя, напалеонаўскія войны, вайна за незалежнасць (ЗША), нацыянальна-взваленчы рух (у славян), прамысловы пераварот (у Англіі), палітычная раздробленасць, эканамічны заняпад, феадальны абсалютызм (у Германіі), сацыяльная рэчаіснасць і спецыфіка яе ўспрыманне творчай асобай

Ідэйна-эстэтычныя пазіцыі творцаў

вострае расчараванне, усведамленне сацыяльнай несправядлівасці, трагічнасць светаўспрымання, песімізм, адчай, безнадзейнасць; адмаўленне буржуазнага прагрэса, пратэст супраць рацыяналізму, буржуазнага прагматызму, эгаізму; прадчуванне змен, канстатацыя росту бездухоўнасці, проціпастаўленне духоўнага ідэалу рэчаіснасці; “двоеміріе”: разрыў ідэалу і рэчаіснасці, падпарадкаванне матэрыі духу, перавага духоўнага пачатку, пошук сацыяльна-эстэтычнага ідэалу, абсалютызацыя духоўнага свету, узвышэнне чалавека над рэчаіснасцю, ідэалізм, суб’ектыўны ідэалізм (Фіхтэ, Шэлінг), аб’ектыўны ідэалізм, культ асобы, перажыванне страты ідэальнага, прага дасканаласці, імкненне стварыць новую міфалогію, тэорыіі ўтапічнага сацыялізму, пошук па-за буржуазнай рэчаіснасцю, антытэза мастацтва і рэчаіснасці, мастацтва як перайманне прыроды, пераўтвараючая роля мастацтва (з боку ўплыву на рэчаіснасць, з элементамі фантастыкі, суб’ектыўнага), апазіцыйнасць, першаснасць мастацтва, паняцце “свабоды” (Фіхтэ), тэорыя іроніі (ад немагчымасці дасягнуць – сацыяльныя ідэалы, паўнаты самараскрыцця), іронія як гульня, дзёрзкасць, палкасць, суб’ектывізацыя – свет праз унутраную прызму, дэмакратызацыя паэзіі, вера ў народную мудрасць, гераізацыя, ідэалізацыя мінулага, культ мінулага, мара пра новую “боскасць” чалавека, памкненне да абсалютнага, бясконцасць, канцэпцыя неўміручасці зла і вечнасці барацьбы супраць яго; ідэалізацыя як прынцып абагульнення; рэчаіснасць як сфера сацыяльных расчараванняў або як таямнічае, ірацыянальнае; у аснове канцэпцыі светаадчування – “сусветны сум” (“мировая скорбь”), мэта – вырашэнне супярэчнасцей, ідэальны соцыум, дасканалы чалавек, культ экзатычнага ў прыродзе, культ непаўторна-індывідуальнага, выключнага, апора на спадчыну Сярэднявечча, на хрысціянскія ідэі

Праблемна-тэматычны пласт

Тэмы: страчаных ілюзій, пошуку “радзімы”, тэмы трагічнага адзіноцтва, вандроўніцтва, сацыяльна-вызваленчай барацьбы, сацыяльнай няроўнасці, антыбуржуазная утопія, тэма паэта і паэзіі, нацыянальная тэматыка, дэмакратызацыя паэзіі, тэма кахання як сродка самараскрыцця асобы, тэма самаўдасканалення і ўдасканальвання асобы, тэма прыроды, “сапрадўнага жыцця” прыроды, ідэальнасць духоўнага свету, “мятущиеся порывы души”, сусветнай (нацыянальнай) катастрофы, часавая і прасторавая незамкнёнасць (ад Старажытнасці і Сярэднявечча – да будучыні, ад Усходу – да невядомых краін), зварот да нацыянальнай гісторыі, тэма пошукаў ідэалу і прыгажосці

Жанры

Жанры суб’ектыўна-філасофскага, алегарычнага, казачнага кірунку. Гістарычныя жанры. Раман як самы плённы жанр. Псіхалагічная аповесць, лірычная паэма, лірычны аверш, жанры народнай творчасці (песня, казка, легенда, паданне), роздум, споведзь, прызнанне, дума, жанр (аўта)партрэта, раманс, рамантычная опрера, сімфонія, араторыя

Сюжэт / унутраны

свет твора

Мясцовы каларыт. Тыпы пейзажу: начны, суровы, бурны, у “асіянаўскім” духу, у элегічных танах, лірычны, вячэрні. Увасабленне гармоніі ў прыродзе. Прырода ў дынаміцы. Апісанне знешняй абстаноўкі, побыту, адзення, мовы. Рэтраспекцыя, паэтызацыя мінулага. Народныя матывы. Фрагментарнасць

Герой

Суб’ект, які фарміруе абставіны, самапазнанне, раскрыццё асобы праз творчасць / прыроду / каханне / у вандраваннях; абсалютызацыя неабмежаваных творчых патэнцый чалавека, стан душы – раскайванне або бунтарства, герой-індывідуаліст, дзівак, “мечтатель”, трагічна адзінокі, адыход у свет ілюзій, мар, у свет фантазій і мастацтва (Гофман), індывідуаліст-эгаіст (Байран, Шлегель, Л.Цік), бунтар-адзінка, індывідуаліст-бунтар (Байран), вандроўнік – бяздромны, які раскайваецца (стары марак), ваднроўнік-бунтар (Дон Жуан), у пошуках ідэалу і гармоніі, прарок, заступнік, прыхільнік простага, народных звычаяў, дамінанта пачуццяў, перажыванняў, герой з народных нізоў, лішні чалавек, вырваны са звыклага жыцця, у незвычайных абставінах

Паэтыка

Сінтэз мастацтваў: літаратура і жывапіс, літаратура і музыка, літаратура і народная творчасць, паэзія і драма, літаратура і навукі, літаратура і філасофія, сінтэз з рэлігіяй, ідэя змяшэння жанраў і жанравых форм, рэтраспекцыя, увага да дэталяў, народная мова, мова народных нізоў, гатычныя рэмінісцэнцыі, метафарычнасць, асатыятыўнасць, шматзначнасць, іронія, самаіронія, фантастыка, гратэск, пафаснасць,

Людвіг Уланд “Песнярова пракляцце”

Янка Купала “Курган”

Зачын

Паміж зямель багатых у даўнія часы

Стаяў палац высокі нябачанай красы.

Вакол сады і кветкі пахучыя раслі,

Фантаны білі ў неба, вясёлкамі цвілі.

Паміж пустак, балот беларускай зямлі,

На ўзбярэжжы ракі шумнацечнай, Дрэмле памятка дзён, што ў нябыт уцяклі,–

Ўдзірванелы курган векавечны...

На гары на крутой, на абвітай ракой,

Лет назад таму сотня ці болей,

Белы хорам стаяў недаступнай сцяной,–

Грозна, думна глядзеў на прыволле.

Тэма / ідэя / пафас / канф-лікт

Тэма: музыка (паэт, пясняр) і ўлада, іх процістаянне

Ідэя: служэнне мастацтва народу, мастацтва як адлюстраванне лёсу народа, яго душы, пакут і надзей

Пафас – гераічны: герічнае процістаянне творцаў – дэспату, нягледзячы на пагрозу быць забітым самаўпраўным тыранам

Канфлікт: супрацьстаянне песняра і ўладара, паміж праўдай паэтавай песні і дэспатычнай уладай

Унутра-ны свет твора

Сувязь з фальклорнымі крыніцамі

Кампа-зіцыя

Лінейная, храналагічная

Кальцавая: вобраз кургана аб’ядноўвае пачатак і канец аповяду

Героі

Кароль і два песняры (стары і малады)

Князь і пясняр (стары)

Вобраз музыкі

Стары пясняр грае на арфе і спявае, малады спявае

Пясняр грае на гуслях і спявае

Песня

Песня – пра жыццё, больш абагульнена (Уланд), гістарычна канкрэтна (Купала)

Змест песні

Запелі пра каханне, пра радасці жыцця,

Пра волю, гонар, годнасць і святасць пачуцця,

Пра тое, што хвалюе, з чаго душа пяе,

Пра тое, што ўзвышае і сілы надае.

Гуслям, княжа, не пішуць законаў...

Не скуеш толькі дум ланцугамі...

А ці чуў ты, аб чым там араты пяе,

Дзе і як жывуць гэтыя людзі?..

Ты ўсё золатам хочаш прыцьміць, загаціць..

Кроў на золаце гэтым людская блішчыць...

А ці ўслухаўся ты, як плыве з яе стогн,

Стогн пракляцце табе, твайму роду?!

Рамантызм

Рэалізм

Пачынаўся з тэорыі, затым ператварыўся ў ідэйна-культурны рух

Спачатку ў рэчышчы рамантызму, адчуў уплыў пазітывізму, дакладных навук, не было адзінай эстэтычнай праграмы, толькі з 2-й пал. ХІХ ст.

Формула: выключны чалавек у выключ-ных абставінах. Герой у гераічным вымярэнні

Формула: тыповы чалавек у тыповых абставінах Герой у чалавечым вымярэнні. Герой з сацыяльных нізоў, які выступае або супраць грамадства, або прыстасоўваецца да яго. Паказ “самаразвіцця харатару” або “самарухомасці” дзеяння – логіка, якой падпарадкоўваецца аўтар. Лёс чалавека празвызначаны сацыяльнай пабудовай, гістарычнымі абставінамі, часам, эканомікай, нацыянальным характарам і інш.

Задача мастака – раскрыць унутраны свет чалавека, які фарміруецца на аснове яго індывідуальнай свабоды. У формуле чалавека (як трыадзінай істоты: біяпсіхасацыяльны арганізм) прыярытэтнасць псіхалагізму

Задача – раскрыць фарміраванне характару пад уплывам асяроддзя, законы грамадскага развіцця ў сувязі з гістарычным часам. У формуле чалавека – перавага аддаецца сацыяльнаму пачатку. Псіхалагізм абумоўлены сацыяльным зместам, звязаны з пранікненнем ва ўнутраны свет героя і яго адлюстраваннем (апісанні пачуццяў, стану душы, суб’ектыўных уражанняў).

Асноўны прынцып – гістарызм. З ім звязаны зварот да нацыянальнай гісторыі і фальклору, узнаўленне мясцовага і гістарычнага каларыту.

Гістарызм звязаны з праўдзівасцю адлюстравання жыцця, перастварэннем нораваў грамадства, творчым пераасэнсаваннем законаў, сувязей, прычын і наступстваў грамадскага жыцця. Замест каларыту (у рамантыкаў) – выразнасць мастацкай дэталі – падрабязнасці побыту, пейзажа, партрэта, інтэр’ера, жэстаў, суб’ектыўных рэакцый, моўнай характарыстыкі герояў, што мае значную змястоўную, ідэйна-эмацыянальную нагрузку.

Свет уяўляецца беперапынна зменлівым, прысутнасць выключнага, гераічнага, звышрэальнага

Адкрыць, асэнсаваць, адлюстраваць чалавека і асяроддзе ў сацыяльным, гістарычным, маральна-этычным аспектах, даць сацыяльны аналіз: класавай структуры, сацыяльнай сутнасці, наяўных супрацьлегласцей

Абсалютызацыя духоўнага свету

Рэчаіснасць праз прызму сацыяльнага. Свет поўны рэчамі, купленымі за грошы. Асноўны канфлікт – паміж асобай і грамадствам, паміж багаццем і беднасцю, ніжэйшымі і вышэйшымі

Асноўны прыём – кантраснасць (або паралелізм)

Герой у развіцці, паказаць эвалюцыю характара (уплыў грамадства), дыялектыку развіцця чалавека і грамадства ва ўзаемасувязях

Тэма страчаных ілюзій

Крушэнне ілюзій, спадзяванняў на разумную пабудову грамадства. Ахвяры: у маральным, фізічным, душэўным (духоўным) плане

Ідэальны пачатак. Мара пра справядлівы грамадскі лад

Ідэал – у народных нізах, сцвердзіць сацыяльны ідэал

Сінтэз мастацтваў

Навуковае вывучэнне чалавека і грамадства (разам і паасобку). Сувязь з філасофіяй, прыродазнаўчымі навукамі.

Тропы

/ стыліст.

Фігуры

Пераклад Юркі Гаўрука

Пераклад Язэпа Семяжона

Эпітэты

ласкава пазіраюць, яснага чала, жывая думка, волас чорны, дзявочай радасці

у месячнай красе, начных нябёс, траў духмяных, ранішняй расе, пад пасмаю густою, смуглявых шчок, зірк сарамлівы, юнай і цнатлівай, любові чыстай і шчаслівай

Метафа-

ры

ідзе, бы зорка; зорка...па небе крочыць, чары дня і чары ночы /спрачаюцца/, вясёлкамі смяюцца скроні,

аксаміты начных нябёс, траў малахіты, у вачах не ноч, а дзень, думку выпаліў прамень, жар шчок, зірк з іскрынкай, грабянец-маладзічок

Параў-нанні

вясёлкамі смяюцца скроні, бы зорка, як смала, шчака гарыць, нібы гавораць

як ноч у месячнай красе, як сонца ў ранішняй расе

Метанімія

волас чорны, шчака гарыць

зірк з іскрынкай

Інверсія

у красе сваёй, ласкава пазіраюць, па небе крочыць, румянцамі гарыць, вясёлкамі смяюцца, чыстату сваю

зоркі ўсе, у позірку яе, застыла ўсмешка, выпаліў прамень, пад пасмаю густою, зірк сарамлівы, любові чыстай і шчаслівай