Гісторыя культуры Беларусі

эміях. Ураджэнцы Беларусі сярод настаўнікаў складалі толькі 36 %.

Аднак новы час, развіццё капіталістычных адносін, патрэбыУ

гаспадаркі вымушалі царскія ўлады ўсё ж такі развіваць адукацыю,

асабліва спецыяльную. У сувязі з гэтым праграмы навучальныхТ

устаноў перарабляліся ў інтарэсах развіцця гандлю, прамысловасці,

сельскай гаспадаркі, дзяржаўнага апарату і адміністрацыйных орга-

Н

наў. Праграмы гімназій пасля чацвертага класа прадугледжвалі тры

спецыяльныя курсы для жадаючых паступіцьБна ваенную і

дзяржаўную службу ці прадоўжыць навучанне ва ўніверсітэтах.

У мэтах рэалізацыі новага

ў 1840 г. была адкрыта Горы-

й

Горацкая сельскагаспадарчая школа, якая ў 1848 г. пераўтварылася

ў земляробчы інстытут. Гэта былаиадзіная вышэйшая навучальная

ўстанова ў Беларусі на й час і пе шая вышэйшая сельскагаспа-

курсу

дарчая школа ў Расіі. Інс ы у у перадалі казённы маёнтак, у якім

было 15 фальваркаў, 1760 дзесяцін зямлі і больш за 2700 сялян. Вы-

о

кладчыкі і студэнты праводзілі вялікую доследную работу па вывя-

т

дзенню новых сартоў сельскагаспадарчых культур, парод кароў,

коней, канструяванні сельскагаспадарчых машын і тэхнікі. Яны ак-

и

перадавы вопыт, арганізоўвалі

тыўна вывучалі і прапагандавалі

сельскагас

з

адарчыя выстаўкі, друкавалі актуальныя артыкулы

(у 1852–1857 гг. выдаваўся часопіс «Записки Горы-Горецкого зем-

о

л д льч ского института»). У 1876 г. у Мар’інай Горцы адкрылася

яшчэпадна сельскагаспадарчая школа.

Вялікае

значэнне для пашырэння ведаў на Беларусі мелі

бібліятэкі (публічныя, прыватныя, навучальных устаноў). Публіч-

ныя бібліятэкі ў губернскіх гарадах Беларусі з’явіліся ў другой

Рчвэрці XIX ст. (у 1830 г. – у Мінску). У пачатку 1850-х гг. у іх

кага», а ў Вільні – альманаха «Рубон» (1842–1849).

Н

Разнамоўнай і разнастайнай была прадукцыя мясцовых друка-

рань: казённых, царкоўных, прыватных. КолькасцьБіх ў першай па-

лове XIX ст. вагалася ад 36 у 1801–1832 гг. да 21 у 1833–1860 гг.

Развіццё сацыяльна-эканамічных адносін, адукацыі, пашырэнне

й

ведаў спрыяла развіццю навукі, з’яўленню выдатных вучоных –

ураджэнцаў беларускай зямлі. Асноўныминапрамкам навукі ў гэты

час былі гісторыя і этнаграфія. Нягледзячы на шматвекавую гісто-

р

рыю, Беларусь у канцы ХVIII ст. у навуковых адносінах заставалася

амаль недаследаваным краем, многія склаўшыяся погляды не

о

адпавядалі рэчаіснасці. Не было значных даследаванняў па гісторыі

т

края, мове беларусаў, не існавала нават адзінай назвы народа і

краіны. Цэнтральныя і заходнія раёны (Мінская, Гродзенская,

и

Віленская губерні) на ываліся «Літвою», а іх жыхары – «ліцвінамі»,

з

а ўсходнія раёны (Віцебская, Магілёўская, часам Смаленская гу-

) называліся Беларуссю, а іх жыхары – беларусамі. Але і

о

тэрміны, звязаныя са словам «Беларусь», царскія улады з 1840 г. пе-

расталіпўжываць. Сацыяльныя вярхі грамадства і інтэлігенцыя былі

паланізаваны, панавала польская, а потым руская мовы. Нават

берні

многія прадстаўнікі расійскай інтэлігенцыі ўспрымалі Беларусь як

частку Польшчы. Праваслаўе ўспрымалася як «руская вера», а ка-

Рталіцтва як «польская вера». Расійскія і польскія вучоныя разгляд-

У першай палове XIX ст. закладваліся асновы навуковага белару-

сазнаўства, што прывяло да з’яўлення значных навуковых прац. ак,

гісторык, археограф, мовазнаўца Іван Грыгаровіч (1790–1862) у 1824Уг.

Н

выдаў кнігу «Беларускі архіў старажытных грамат». Гэта быў першы

зборнік дакументаў па гісторыі беларускіх зямель. Ён жа падрыхтаваўТ

кнігу «Беларускаяіерархія» (1824) ідваслоўнікабеларускаймовы.

Т. Нарбут выдаў «Старажытную гісторыю літоўскага народа» ў

й

дзевяці тамах на польскай мове (1836–1841) і «Помнікі гісторыі

Літвы» (1846). Ён жа актыўна ўдзельнічаў у праектаванніБ

Бабруйскай

крэпасці. У 1857 г. у Пецярбургу В. Турчыновіч выдаў кнігу «Агляд

гісторыі Беларусі са старажытнейшых часоў». Па сутнасці, гэты

гісторык, правазнаўца стаў аўта ам першай гісторыі Беларусі.

УладзіслаўСыракомля надрукаваў наиысы аб Мінску, Нясвіжы, Міры,

у якіх засяроджваў увагу чытач ў на гісторыі, асаблівасцях быту,

мовы, звычаяў беларусаў. Ён жааўтаркнігі пра раку Нёман ад вытокаў

даКоўна. ЯнЧачотвыдаўшэсцьзборнікаў «Вясковыхпесень».

о

этнограф

Шмат падарожнічаў па свайму роднаму краю

т

П.М. Шпілеўскі (1823–1861), што дало яму магчымасць сабраць і

надрукаваць

начныя матэрыялы па этнаграфіі і фальклору

беларусаў.

и

галоўныя творы – «Падарожжа па Палессю і

з

Беларускаму краю» і «Беларускія прыказкі» (1853).

Мноства за ісаў абрадаў, фальклорных твораў беларусаў зрабіў

Яго

З.Я. Дал нга-Хадакоўскі (Адам Чарноцкі, 1784–1825). Ён жа знайшоў

шматпцікавых матэрыялаў пры раскопках гарадзішчаў у Полацку,

Віц бску, Тураве і інш.

е

Гісторык Канстанцін Тышкевіч (1806–1868) даследаваў каля 200

курганоў, гарадзішчаў і замчышчаў Мінскай губерні, стварыў музей

Рстаражытнасцей у Лагойску, напісаў кнігу «Пра курганы ў Літве і

У першай палове XІX ст. набіралі моц даследаванні і ў іншых

Н

навуках. Шырока, напрыклад, было вядома імя вучонага-

аграбіёлага, эканаміста і гісторыка М. АчапоўскагаБ(1788–1854). Ён

разглядваў глебу як складаную сістэму, якая няспынна развіваецца.

Таленавітым даследчыкам-біёлагам

паказаў сябе ўраджэнец

й

Магілёва, батанік-сістэматык П.Ф. Га анін, які на 25 гадоў (1834)

раней Ч. Дарвіна (1859) развіў эвалюцыйнуюи

тэорыю расліннага і

жывёльнага свету.

р

Буйнейшым вынаходцам

чалавекам вострага розуму

часу,

быў ураджэнец Чэрвеньскага раёна К.І. Чарноўскі (1791–1847).

аго

У 1825 г. ён распрацаваў першы ў Расіі праект падводнага судна, на

т

якім, як ён лічыў, можна будзе плаваць пад вадой, апускацца на

марское

для бору раслін і жэмчуга, а таксама выкарыстоўваць

и

у ваенных мэтах. На лодцы прадугледжвалася ўстаноўка перыскопа.

На жаль,

з

царскі ўрад нічога не зрабіў для рэалізацыі праекта

Паспяхова вялі навукова-педагагічную

працу

ўраджэнцы

Н

беларускай зямлі, вядомыя вучоныя – астраном В. Карчэўскі (1789–

1832), філосаф А. Даўгірд (1776–1835), фізікБЮ. Міцкевіч (1744–

1817), астраном П. Славінскі (1795–1881) і многія іншыя дас-

ледчыкі. Развіццю навуковых даследаванняў садзейнічала адкрыццё

й

першай хімічнай лабараторыі ў Го ках, метэаралагічных станцый у

Магілёве, Віцебску, Брэсце, Мінскуи, Горках. У далёкай краіне Чылі

плённа працаваў вядомы ге лаг, а ганізатар

навукі, выкладчык,

ураджэнец Беларусі

р

Дамейка (1802–1889), больш падрабязная

размова аб якім пойдзе ў нас упнай тэме.

о

Навуковае жыццё Беларусі ў значнай ступені было звязана з

Ігнат

дзейнасцю выкладчыкаў Віленскага ўніверсітэта, Горы-Горацкага

земляробчага інстытута, а таксама з даследаваннямі энтузіястаў-

и

аматараў. Так, рэктар Віленскага ўніверсітэта прафесар Ян Снядэцкі

з

(1756–1830) выдаў падручнік па сферычнай трыганаметрыі, які

лічыўся ле шым ў Еўропе і быў перавыдадзены ў Лейпцыгу. Яго

о

брат Андрэй Снядэцкі (1768–1838) быў выдатным біёлагам і хімікам.

Ён аўтарпфундаментальнай працы «Тэорыя арганічных рэчываў».

У Горках працавалі пачынальнікі хімічнай навукі на Беларусі

е

К.Д. Шміт, а таксама выдатны хімік і педагог І. Цютчаў і інш.

Вынікі навуковых даследаванняў, пашырэнне ведаў грамадскасці

Рсадзейнічалі фарміраванню аб’ектыўных поглядаў

на гісторыю

рыкі Т. Чацкі, Ю. Крашэўскі, А. Кіркор і інш.

еларускія народныя

песні, абрады, быт даследавалі польскія вучоныя І. Шыдлоўскі,

М. Чарноўская, Э. Станевіч, К. Буйніцкі.

Н

Адначасова пашыраліся прагрэсіўныя філасофскаБ-этычныя по-

гляды на развіццё грамадства і эканамічныя адносіны. У прыват-

насці, у творчасці Л. Бароўскага і Я. Славацкага намеціўся сінтэз

й

асветніцкага і рамантычнага светапоглядаў. А. Даўгірд імкнуўся

вырашыць шэраг філасофскіх п аблем (узаемадзеянне логікі і

и

матэматыкі, параўнальная псіхал гія і інш.). Пашыралася ідэя бу-

даўніцтва справядлівага грамадстварбез саслоўяў, з агульнай зямлёй

і маёмасцю, з высокай маральнасцю на аснове распаўсюджвання

асветы і разумнага заканадаўсова (І. Еленскі). Актыўна выказвалася

думка аб неабходнасцітліквідацыі феадальна-прыгонніцкіх адносін

(Ю. Бакшанскі, М. Валовіч) і ўстанаўленні рэспублікі, як найлеп-

шай формы д яржаўнайипабудовы. Усё гэта тэарэтычна абгрун-

тоўвалася з па іцый «натуральнага права».

з

ў этычных ідэях

Сувязь з філасофіяй асветніцтва выявілася

Ф. Савіча і Ш. Канарскага. Усё больш прыхільнікаў на Беларусі мела і

о

ідэя разум ння гісторыі як працэсу, а не статычнага нагрувашчвання

падз йп, ідэя ўзаемасувязі гісторыі і філасофскіх пастулатаў, якія павін-

ны навучыць гісторыка аб’ектыўна ацэньваць гістарычныя факты. Для

е

прагрэсіўных мысліцеляў (М. Лавіцкі, В. Давід, Э. Жалігоўскі) ха-

рактэрна імкненне абгрунтаваць значэнне філасофіі не толькі для

Рпазнання, але і для пераўтварэння свету. Пад уплывам рамантычнай

дзейнасцю паноў і каталіцкага касцёла, русіфікатарскай палітыкай

царызму, малай колькасцю сваёй нацыянальнай інтэлігенцыі. ым

не менш цяжкасці паступова пераадольваліся. У мове нанаваУ

складваліся графічная сістэма, правапісныя і граматычныя нормы,

лексіка і г. д.

Т

Ля вытокаў новай беларускай літаратуры стаялі інтэлігенты,

пераважна выхадцы з

акаталічанай і

апалячанай у

мінулым

Н

беларускай шляхты, якія адчувалі сябе беларусамі, вось чаму іх

першыя творы друкаваліся лацініцай. Але ў канцыБ50-х гг. Расія за-

крыла і гэты шлях, забараніўшы друкаванне беларускіх і ўкраінскіх

кніг лацініцай.

й

Станаўленне новай беларускай літа атуры адбывалася ва ўмовах

распаўсюджвання рамантызму, якіип ыйшоў на змену асветніцтву і

класіцызму. Рамантызм 20–50-х гг. ХІХ ст. стаў своеасаблівай фор-

р

май мастацкай і філас фскай крытыкі рэчаіснасці. Заслугай

прадстаўнікоў раман ызму

тое, што яны адкінулі догмы і схе-

было

мы класіцызму, якія с рымлівалі свабоду і фантазію мастака, вы-

т

звалілі культуру ад панавання антычных тэм, сюжэтаў і вобразаў,

абнавілі мастацкія формы, прапагандавалі ўзаемапранікненне ма-

и

стацтваў. Раманты м стымуляваў літаратурны працэс, садзейнічаў

з

як і ўсіх дзеячаў культуры, на жывую бе-

арыентацыі ісьменнікаў,

ларускую м ву і фальклор, на вывучэнне і мастацкае адлюстраванне

о

вуснай народнай творчасці і побыту народа.

Упгэты час існавалі абрадавая паэзія, казкі, паданні, міфы, песні.

Для іх была характэрна антыпрыгонніцкая накіраванасць. На жаль,

е

збераглося няшмат твораў, якія маюць канкрэтнага аўтара, бо ў

сувязі з адмоўнымі адносінамі царскіх улад да беларускага мастац-

Ркага слова літаратура ў першай чвэрці ХІХ ст. заставалася пераваж-

на ананімнай, распаўсюджвалася вусна

і ў

рукапісах,

толькі ў

часткі твора новай беларускай літаратуры. Гэта своеасаблівая па-

родыя на паэму Вяргілія, на высокі стыль і ўмоўнасці класіцызму.

Н

Стваральнік паэмы крытыкуе некаторыя бакі прыгонніцтва, пака-

звае пранікненне ў вёску элементаў капіталізмуБ. Адносіны паміж

антычнымі багамі і траянцамі ў творы нагадваюць адносіны паміж

памешчыкамі і прыгоннымі сялянамі. У паэме ўжываюцца кніжная

й

традыцыя і народны фалькло на-песенны стыль. У ёй добра паказа-

ны праца, звычаі, абрады і ве аванніибеларускіх сялян. Рэальнае пе-

раплятаецца з фантастычным. М ва паэмы выразная, сакавітая.

р

Яшчэ больш значная ў мастацкіх адносінах паэма «Тарас на

Парнасе», напісаная не пазней сярэдзіны 50-х гадоў ХІХ ст.

о

Упершыню яна была надрукавана ў 1889 г. у газеце «Минский ли-

т

сток». Вядома каля 20 яе розных варыянтаў.

Галоўны герой паэмы, палясоўшчык Тарас, апынуўшыся на Парна-

се, бачыць,

и

антычныя багі жывуць так, як і заможныя беларускія

з

сяляне альбо бедная шляхта. Аўтар апісвае багоў вельмі натуралістыч-

прыказкамі беларускага народа, якія былі мала вядомы цывілізавана-

му свету. Іх уражвала багацце беларускага фальклору, і яны шмат

Н

увагі ўдзялялі збору і апрацоўцы народных песень, казак, прыказак і

г. д. Вывучэнне фальклору і гісторыі краю прыводзілаБіх да высно-

вы аб існаванні самастойнага беларускага этнасу, да творчасці на

беларускай мове. На жаль, многае з таго, што не было надрукавана,

загінула.

й

Значную працу па зборы і ап ацоўцыифальклору беларусаў пра-

вёў паэт-фалькларыст Ян Чач т (1796–1847), які нарадзіўся на

р

Навагрудчыне. Разам з А. Міцкевічам ён вучыўся ў Віленскім

універсітэце, з’яўляўся адным з арганізатараў тайнага гуртка філа-

о

матаў, быў сасланы ва Уфу. Пасля вяртання на Беларусь у 1837–

т

1846 гг. у Вільні выдаў шэсць фальклорных зборнікаў сабраных ім

«Вясковых песень» (у большасці ў перакладзе на польскую мову), у

и

якіх надрукаваў каля 30 сваіх беларускіх вершаў. Некаторыя з іх ён

з

напісаў у такім д брым народным духу, што пазней яны сталі

лічыцца нар днымі песнямі. У яго творах упершыню выразна вы-

о

явіліся элементы сентыменталізму. Амаль усе зборнікі Чачота

пачынаюццаппрадмовамі, у якіх аўтар вызначае свае задачы і дае

характарыстыку асаблівасцей беларускай мовы і фальклору. Я. Ча-

е

чот быў патрыётам роднага краю, невыпадкова яго вершы неад-

наразова забараняліся царскімі чыноўнікамі.

РШмат папрацаваў на ніве збірання і выкарыстання беларускага

«Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях».

Апошні твор быў надрукаваны ў Пецярбургу ў 1844–1846 гг.

Пісьменнік настолькі добра, па-майстэрску выкарыстаў

беларускіяУ

Н

казкі, паданні, песні і прыказкі, што нездарма тагачасныя крытыкі

называлігэтытворбеларускім цыклам«1000 іаднойночы».Т

лятаецца з незвычайным.

Таксама Я.

Баршчэўскі

напісаў на

«Шляхціч Завальня» ўяўляе сабой успамін аўтара аб паездцы да

свайго дзядзькі, які жыў на Полаччыне і дзе сяляне расказвалі пра

розныя незвычайныя падзеі

й

і цуды. У

творы звычайнае перап-

польскай мове некалькі рамантычных балад і паэм і апавяданне аб

нашэсці на Беларусь татараў. Сваёй цікавасцю да ўнутранага свету

герояў, іх пачуццяў Я. Ба шчэўскі, як і Я. Чачот, блізкі да

сентыменталістаў, якія перабольшваюцьиперажыванні сваіх герояў,

аднак пануючым

у іх

часці было ўздзеянне рамантызму.

р

Адсюль і цікавасць да нар днага быту і вуснай паэтычнай

творчасці.

о

Таленавітым сынам

з першых

беларускага народа, адным

тв

вядомых нам сялянскіх паэтаў з’яўляецца Паўлюк Багрым (1812–

1891), які нарад іўся ў вёсцы Крошын Баранавіцкага раёна. (Трэба

мець на ўва е,

и

не ўсе сучасныя даследчыкі падзяляюць думку,

з

што П. Багрым быў паэтам. К. Б.).

Вядома, што яго паэтычная спадчына налічвала некалькі сшыткаў,

што

да нас

дайшоў

толькі адзін з вершаў паэта – «Зайграй, зайграй,

хлопчапмалы». Гэты адзіны твор сведчыць аб вялікім таленце Багрыма,

сп цыфіцы яго поглядаў. Для яго творчасці характэрны вялікі

але

патрыятызм, глыбокія пачуцці, пратэст супраць несправядлівасці і

прыгоннага права. Нездарма літаратуразнаўцы называюць яго

Р«беларускім Бёрнсам». П. Багрым пакінуў нашчадкам

яшчэ адзін