Гісторыя культуры Беларусі

Сёння храм-помнік рэстаўрыруецца.

Таксама ў Гродне існавалі Ніжняя і Прэчысценская цэрквыУ,

княжацкі церам ХII ст. Ніжні храм пабудаваны ў першай палове

XII ст.,

а паўднёвая і заходняя абарончыя вежы пазнейТ. Побач з

Ніжнім

храмам на тэрыторыі Гродзенскага замчышча выяўлены

руіны абарончых збудаванняў, сцены якіх таксама выкладзены

Н

дэкаратыўным каменем. Гродзенскія храмы былі ўпрыгожаны

мазаікай, фрэскамі, рознакаляровымі маёлікавыміБпліткамі і інш.

Усяго ў Гродне існавала не менш за пяць мураваных будынкаў.

Блізкі па плану да гродзенскага Ніжняга храма быў храм ХII ст.

й

у Ваўкавыску, які ўваходзіў у Г одзенскае княства. Усё гэта

сведчыць аб тым, што ў

пиацаваў самабытны і таленавіты

дойлід, імя якога, на жаль, не захавалася. Гродзенская архітэктурная

р

школа развівалася пад уздзеяннем Полацкай і Валынскай.

Свая архітэктурная школа сфарміравалася і ў Віцебску, Тураве і

Гродне

іншых гарадах старажы най беларускай зямлі. Аб гэтым сведчыць

т

Віцебская Благавешчанская царква ХII ст., разбураная ў 1961 г. і

адбудаваная ў 1990-я гг. Яна была зроблена з цесаных блокаў

и

мясцовага вапнавага камяню, плінфы і ўпрыгожана фрэскамі.

з

Адкрыты ў Тураве шасціслуповы трохнефны храм ХII ст. па

асноўных ра рцыях найбольш блізкі да Успенскага сабора ва

о

Уладзіміры-Валынскім. Але яму ўласцівы і некаторыя арыгі-

нальныяпрысы: у паўночна-заходнім кутку будынка мелася

цыліндрычная або прамавугольная вежа з лесвіцай унутры, якая

е

вяла «на палаці», у храме не было фрэсак. Падлога храма была

аздоблена маёлікавымі пліткамі. Тут былі знойдзены саркафагі з

Растанкамі пахаваных людзей.

Культавыяпабудовышмату чымсталівызначацьабліччагарадоў.

й

Полацкая архітэктурная школа вызначалася незвычайнай узнёс-

ласцю і стромкасцю царкоўных пабудоўи. Узведзеныя ў той час хра-

мы і іншыя мураваныя будынкі з’яўляюцца выдатнымі помнікамі

мінуўшчыны, нацыянальным гнарам беларускага народа, значным

укладам у сусветную архі эк уру. Першыя мураваныя пабудовы

о

аказалі вялікае ўздзеянне на дойлідства беларускіх зямель ХІV–

т

ХVІ стст., сталі часткай нашай культуры, нашай спадчынай, якую

трэба берагчы і множыць.

и

Будаўніцтва гарадоў, храмаў, манастыроў, замкаў, палацаў,

з

новыя сацыяльна-эканамічныя адносіны, пашырэнне гандлёвых

сувязяў садзейнічалі развіццю рамёстваў, дэкаратыўна-прык-

о

ладнога мастацтва, жывапісу і інш. У ХІІ–ХІІІ стст. налічвалася ўжо

каля 60пвідаў рамёстваў. Паспяхова развіваліся мастацкая апрацоўка

дрэва, юв лірнае, ліцейнае, кавальскае, ганчарнае, касцярэзнае і

е

іншыя рамёствы. Рамеснікам добра былі вядомы плаўка, ліццё,

коўка, валачэнне, гравіроўка, штампоўка, а таксама эмаль, скань,

Рчарненне, інкрустацыя. У вытворчасці прадметаў хатняга ўжытку,

з’яўляецца крыж, створаны майстрам Лазарам

огшай у 1161 г. па

заказу ЕфрасінніПолацкай, які яна перадала Спаскай царкве жаночага

Н

манастыра. Крыжы падобнай формы да 1161 г. на тэрыторыі Кіеўскай

Русі нідзе не сустракаліся, але былі шырокаБраспаўсюджаны ў

Візантыі і суседніх краінах. Гэты выдатны твор ювелірнага

майстэрства быў зроблены з

дрэва і

аздоблены золатам,

й

серабром, бронзай, каштоўнымі камянямі. Тры верхнія фігуры крыжа

(Ісус, Марыя, Іаан Прадцеча) утва иаюць асноўны цэнтр – «маленне».

Шасціканцовы крыж мае вышыню каля 52 см, драўляная аснова

цвёрдага

крыжа абкладзена зала ымі пласцінкамі, на якіх былі змешчаны 20

мініяцюр з выявамі свя ых хрысціянскай царквы, у тым ліку чатырох

о

евангелістаў, апосталаў Пя ра і Паўла, архангелаў Міхаіла і Гаўрыіла.

У крыж уманціраванысвятыя рэліквіі: часцінка Крыжа Гасподняга з

кроплямі Ісусавай крыві, кавалачак каменя ад труны Багародзіцы,

и

часткі м шчаў святых Стэфана і Панцеляймона, кроў святога

з

Дзмітрыя. Усе мініяцюры выкананы ў тэхніцы перагародчатай эмалі з

сінімі, чырв нымі, белымі, зялёнымі адценнямі. Пры гэтым майстар

о

дакладна ерадаў твар кожнага святога, абрысы носа, броваў, рота,

адз нняп. З выявамі святых чаргуюцца 60 арнаментальных фігур і каля

40 дэталяў арнаментаў. Арнаментальныя разеткі, якім належыць

вядучаемесца ў дэкоры крыжа, уласцівы многім ювелірным вырабам

полацкіх майстроў. Па сваіх мастацкіх якасцях, высокай тэхніцы

Рвырабу полацкі крыж не саступае

найлепшым

узорам тагачаснага

Магілёўскага абласнога музея пры загадкавых абставінах і так і не

знайшоўся, нягледзячы на пошукі. Улічваючы значэнне для

Беларусі нацыянальнай святыні, якой з’яўляецца крыж ЕфрасінніУ

Н

Полацкай, удзельнікі схода беларусаў краін СНД (1992) выказалі

ідэю стварэння копіі Крыжа Ефрасінні.

Т

Рэалізаваць гэтую ідэю ўзяўся брэсцкі майстар Мікола Кузьміч.

Былі праведзены дзесяткі эксперыментаў, вялікая падрыхтоўчая

й

работа. У 1994 г. адбылося паломніцтва ўладыкі Філарэта і М. Ку-

зьміча ў Іерусалім, дзе для крыжа былі ўзятыБсвятыя мошчы ад

Труны Гасподняй. Фінансавую дапамогу ў аднаўленні крыжа

аказалі прадпрымальнікі А. Селівончык і М. Сулкоўскі. У выніку

вялікая праца была паспяхова скончана, а беларуская святыня –

о

крыж Ефрасінні Полацкай – уи1997 г. быў перададзены на

захоўванне на сваё зак ннае гіста ычнае месца – у Спаса-

т

Ефрасіннеўскую царкву, дзезараз і знаходзіцца. Пошукі ж

и

арыгінала працягваюцца. У далейшым майстар аднавіў і раку (гроб-

саркафаг для зберажэння мошчаў) Ефрасінні Полацкай.

з

Сярод іншых твораў старажытных майстроў, якія дайшлі да

о

нашага часу, прыцягвае ўвагу абразок з рэльефнымі выявамі цара

Акрамя таго,

на тэрыторыі Беларусі знойдзена шмат шахматных

фігурак, гузікаў,

пячатак, розных крыжоў, падвесак-лунніц і г. д., што

сведчыць аб высокім узроўні культуры нашых продкаў. ак, самыміУ

раннімі ўзорамі шахматных фігурак, якія вырабляліся з косці ці каме-

ня, з’яўляюцца фігуркі коней, знойдзеныя на паселішчы наТр. Менцы

пад Мінскам (XI ст.), а таксама ў Навагрудку, Тураве (XII ст.). Яны

маюць форму цыліндрыкаў, конусаў, пірамід, што сведчыць аб уплы-

Н

ве ўсходніх узораў, якія траплялі сюды з ПерсіііСярэдняй Азіі. Апра-

ча коней выяўлены фігуркі слана (Друцк), ладдзіБ(Копыль, Гродна,

Ваўкавыск), пешкі ў выглядзе барабаншчыка (Ваўкавыск), караля у

выглядзе воіна (Брэст), ферзя (Лукомль).

й

Са з’яўленнем хрысціянства, будаўніцтвам храмаў усё больш

развіваўся жывапіс, які спалучаўимясцовыя традыцыі з лепшымі

візантыйскімі ўзорамі. Найб льш даўнімі малюнкамі з’яўляюцца

фрэскавыя роспісы Сафійскагарасаб

XI ст., Бельчыцкага і Спаса-

Ефрасіннеўскага манас

першай паловы XII ст. у Полацку.

ыроў

Сцены і слупы Спаса-Прэабражэнскай царквы былі распісаны

т

непаўторнымі фрэскамі з выявамі святых, якія захаваліся да нашых

дзён. Фрэскі ра мяшчаліся як на сценах, так і на слупах у два рады.

и

Фарбы фрэсак – ж ўтая і цёмная вохра, ружовы і блакітны колеры,

з

фон – сіні і зялёны. Сярод ўсіх малюнкаў увагу прыцягваюць фрэскі

«Галава свят й» і «Святы, які моліцца», «Васіль Вялікі». Вядома,

о

што царкву распісаў майстар Кузьма з памочнікамі. У нашы дні

працягвапцца вывучэнне жывапісу Спаскай царквы і рэстаўратарамі

знойдз на шмат новых малюнкаў. Сярод іх вялікую цікавасць

уяўляефрэска Вацлава – чэшскага святога, адкрытая ў апошнія

гады. Такі малюнак чэшскага святога – унікальная з’ява ва ўсёй

РУсходняй Еўропе.

Характэрная рыса фрэсак Спаскай царквы – псіхалагічная глыбіня,

эмацыянальнасць, духоўная актыўнасць вобразаў. Полацкія майстры

былі добра знаёмы з

класічнай візантыйскай манерай жывапісу

24

З ХII–ХІІІ стст. пачалі распаўсюджвацца ілюстраваныя рукапісы,

у якіх змешчаны малюнкі-мініяцюры. Найбольшую цікавасць

уяўляе Радзівілаўскі летапіс, у якім звыш за 600 малюнкаў. СяродУіх

мініяцюры, якія маюць дачыненне да далёкай мінуўшчыны

беларускіх зямель. Пазней найбольш папулярнымі мініяцюраміТ

беларускіх рукапісаў сталі вобразы евангелістаў (Мацвея, Марка,

Лукі, Іаана), якія змешчаны ў Аршанскім,

Лаўрышаўскім, Шара-

Н

шоўскім і іншых евангеллях. Іх мастацкае афармленне дасягнула

высокага ўзроўню. У той жа час у беларускайБ

мініяцюры

ўзмацніўся заходнееўрапейскі ўплыў, аб чым сведчаць свецкія

сюжэты, гістарычныя і бытавыя сцэнкі.

й

Культурнае жыццё нашых п одкаў, іх абрадавы фальклор былі

цесна звязаны са спевамі, музыкайи, танцамі, тэатралізаванымі

дзеяннямі.

Распаўсюджваліся

гульні,

ігрышчы,

абрады. Тале-

р

навітымі спевакамі, казачнікамі, музыкантамі, танцорамі, жан-

глёрамі, акцёрамі былі «вясёлыя людзі»

– скамарохі, для якіх

мастацтва

о

сродкам

існавання. Да

зрабілася галоўным

заняткам,

т

народных прафесійных музыкантаў таксама належалі вандроўныя

старцы, якія пад акампанемент ліры

спявалі духоўныя вершы,

и

псалмы, гістарычныя песні.

з

Найб льш раннія ўспаміны аб музыкантах адносяцца да ХІІ ст.

Вядома,

Тураўскі князь Святаполк (XI ст.) любіў «віно піці з

што

гуслярамі». Кірыла Тураўскі ў сваіх «словах» сведчыць пра ўдзел

скамарохаўпу язычніцкіх абрадах. Яны ўдзельнічалі ў княжацкіх

застоллях, ваенных паходах, валачобным абрадзе, калядах, вясел-

е

лях, ігралі на святах. Момант выступлення старажытных скамаро-

хаў адлюстраваў «Радзівілаўскі летапіс» (ХIII ст.). Па яго малюнках

Рвядомаму беларускаму майстру Уладзіміру Пузыне ўдалося ў 1993 г.

захавалася ў пазнейшай беларускай народнай творчасці.

Усе

гэтыя прыклады і факты сведчаць аб

тым, што ў ІХ–

ХIII стст. на беларускіх землях пашыралася прафесійная мастацкая

культура, што

асабліва бачна ў архітэктуры,

жывапісу, дэкара-

тыўна-прыкладным і музычным мастацтве. Найбольш

паспяховаУ

Н

развіваліся дробная пластыка, фрэскі, іканапіс, кніжная мініяцюра.

З’явіліся новыя напрамкі мастацкай творчасці, удасканальваласяТ

майстэрства рамеснікаў, пашыраўся асартымент іх вырабаў. Важнае

значэнне ў творчасці належала арнаменту, які актыўна выкарысто-

й

ўваўся пры вырабах зброі, адзення, афармленні кніг і інш. Пашыра-

ным элементам арнаменту быў крыж. З прыняццемБхрысціянства

развіваецца царкоўна-пеўчае мастацтва.

р

1.3. Язычніцтва на Бела усі. П ыняцце хрысціянства

о

і яго ўплыў на азвіццёикультуры

т

На ўзровень куль уры насельніцтва беларускіх зямель у дахрыс-

и

ціянскі перыяд значны ўплыў аказвала язычніцтва, праз якое вы-

яўляўся светапогляд нашых продкаў. Яно адпавядала родаплемян-

з

ным адносінам і ўяўляла цэлы комплекс першабытных поглядаў,

о

вераванняў, культаў, якія адлюстроўвалі залежнасць людзей ад

прыроды і ў т й жа час былі формай перадачы гаспадарчага вопыту,

ведаў.

Света

гляд старажытнага насельніцтва

праяўляўся праз

міфы, казкі, быліны, абрады, замовы і інш. Значная колькасць роз-

е

ных твораў вуснай народнай творчасці была звязана з язычніцкімі

багаміп, якім пакланяліся нашы продкі і якіх у славян было не менш,

чым у старажытных грэкаў або рымлян.

У

няпоўным пераліку язычніцкіх багоў,

які

прыводзіць

«Аповесць мінулых гадоў» пад 980 годам, упамінаюцца Пярун,

РХорс, Даждзьбог, Стрыбог, Сімаргл, Валос, Мокаш. Першае месца

Разам з тым у славян не было адзінай язычніцкай рэлігіі. У кожнага

з племянных саюзаў, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, магла быць свая

разнавіднасць язычніцкай рэлігіі, свой пантэон багоў, свае галоўныяУ

культы. Вось чаму вядома, што нейкі час вярхоўным богам у славян

быў Род (а яшчэ раней Дзіў) – бог неба, прабацька светуТ, багоў,

людзей, жыцця. Яго роля адчуваецца і ў шматлікіх, вельмі важных для

чалавека словах: прырода, народ, ураджай, радзіма, нарадзіць, родны,

адраджэнне. Роду падначальвалісяастатніябагі.

Н

Багі язычніцкага пантэона да прыняцця хрысціянстваБ

ўладарылі

паўсюдна. Яны часта ўвасабляліся ў вобразе ідалаў, якія звычайна

ставіліся на ўзгорках або на берагах

. Як правіла, іх знешні выгляд

чалавекападобны. Ідалы рабіліся з

й

озных матэрыялаў, у тым ліку з

дрэва, мармуру і ствараліся не толькіиў гонар багоў, але і памершых

правадыроў. Лічыцца,

фігу ы ідалаў адыгрывалі пэўную ролю і

рэк

ў пахавальнай абраднасці с аражытных славян. Даволі распаўсюджа-

нымі былі і каменныя бабы. Ідалы былі племянныя, родавыя, сямей-

о

ныя і асабістыя. Родавых і племянных ідалаў ставілі на свяцілішчах,

што

вядомых па cтаражытных летапісах як капішчы, трэбішчы,

кумірніцы, якія

наход іліся на высокіх узгорках,

абкружаліся валамі

і

рвамі, дзе

и

рытуальны агонь. У

цэнтры

пляцоўкі

апальваўся

з

размяшчаўся ідал, іншы раз вакол яго ставіліся маленькія ідальчыкі.

Ім

рын сілі р зныя падарункі. У

Беларусі вядома больш за 10

о

м сцазнаходжанняў язычніцкіх свяцілішчаў – на востраве Асвейскага

воз рап, на беразе ракі Палаты, у г. п. Свір і інш.

Пасля прыняцця хрысціянства пачалося знішчэнне язычніцкіх

е

ідалаў: драўляных палілі, каменных скідвалі ў рэкі і азёры,

закопвалі ў зямлю, але памяць аб іх жыла ў народзе яшчэ нават у

Рдругой палове XIX ст.

з іх, аддавалі па рыбцы альбо па раку. Гаспадыні імкнуліся да-

гадзіць хатнім дзідкам і трымалі прыпечак у чыстаце, каб яны не

пэцкалі памялом адзенне.

Н

Асаблівай пашанай у нашых продкаў карысталісяБкамяні. Іх уша-

ноўвалі як святых. Ні ў аднаго славянскага народа не захавалася

столькі легенд і паданняў пра камяні, як у беларусаў. Камяням пры-

й

носілі падарункі, у іх прасілі дапамогі, пазбаўлення ад хваробы. Ве-

ра ў іх магічную сілу збераглася иў некаторых мясцінах да нашых

дзён. Невыпадкова на ўскраіне Мінска ў наш час быў створаны Му-

р

зей валуноў, падобнага як му няма нідзе ў свеце.

На думку

астранома У. Ларыёнава і доктара

геолага-мінера-

о

лагічных навук Э. Ляўкова, на тэрыторыі Беларусі захаваліся ста-

т

ражытныя каменныя (з арыентаваных камянёў) «абсерваторыі» –

урочышча. Другая камяніца знаходзіцца на беразе возера Дрысвяты,

на беразе в

и

Такая з’ява ха-

ера Янава ў Полацкім раёне і інш.

з

рактэрна для мн гіх краін.

Старажытныя плямёны, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, мелі і

культ

о

родкаў, якіх вельмі шанавалі. Не выпадкова ў крывічоў

існаваўпн пісаны закон: калі юнак не ведаў сваіх продкаў да пятага

кал на,

ён не меў права звацца мужчынам. Рэшткі культа продкаў у

выглядзе памінальных абрадаў «Дзядоў» і «Радуніцы» зберагліся да

нашага часу.

РТакім чынам, для нашых продкаў-язычнікаў было характэрна

ства зямлі і зацвердзіць боскае паходжанне вялікакняжаскай улады.

Гэтуюролювыканалахрысціянства– адназсусветныхрэлігій.

Хрысціянства з’явілася на Беларусі не на пустым месцыУ.

Н

Знаёмству з ім спрыялі гандлёвыя сувязі з іншымі краінамі, ваенныя

паходы. Пранікненне хрысціянства на землі ўсходніх славянТпача-

лося, як сведчаць летапісы, у сярэдзіне IX ст. Кіеўскія князі Ас-

кольд і Дзір у час паходу на Канстанцінопаль у 862 г. прынялі

й

хрышчэнне. Паколькі ў іх войску былі і нашы продкі – крывічы, то

гэта дае падставы меркаваць, што некаторыяБз іх таксама прынялі

новую веру. Магчыма, у Полацку існавала хрысціянская абшчына

яшчэ да 988 г., да хрышчэння князем Уладзімірам кіяўлян. Пэўныя

р

звесткі аб першых хрысціянах на нашай эямлі даюць і сканды-

наўскія сагі.

о

и

Найбольшую цікавасць уяўляе ісландская епіскапская «Сага аб

т

хрышчэнні», запісаная праз 300 г д аб падзеях канца X ст., у якой

и

паведамляецца аб місіянеры Торвальдзе-Вандроўніку, які, вяртаю-

чыся на Радзіму

паломніцтва ў Палесціну праз Полаччыну,

непадалёку ад Полацка заснаваў манастыр Іаана Хрысціцеля, дзе

памёр і быў пахаваны. Гэта сведчыць аб тым, што Полацкі князь

Рагвалод быўзнаёмы з хрысціянствам, інакш гэта падзея не

адбылася б. Пісьм выя крыніцы ХV ст. пацвярджаюць існаванне ў

Полацку так га манастыра. З хрысціянствам, як можна меркаваць,

ужо

была знаёма і Рагнеда, якая была пастрыжана ў манахіню пад імем

Анастасііпі пасля заснавала манастыр у Заслаўі. Летапісы сведчаць і

аб тым, што сын Рагнеды Ізяслаў быў князем-кніжнікам, «любіў і

е

шанаваў манашы чын».

Хрысціянства прыйшло на беларускія землі ў той час, як і ў

РДанію, Швецыю, Нарвегію, Польшчу, Харватыю, дзе спачатку