Гісторыя культуры Беларусі

музычнае вучылішча арганістаў, адзінае на тэрыторыі Беларусі.

семінарыях і гімназіях больш увагі стала ўдзяляцца музычнай

падрыхтоўцы навучэнцаў.

У

Пашырыліся музычныя сувязі беларускай грамадскасці з Расіяй.

З вялікім поспехам на тэрыторыі Беларусі выступалі вядомыТрускі

хор Д. Славінскага, спевакі Ф. Шаляпін, Н. Фігнер, А. Мазіні,

оперная трупа пад кіраўніцтвам І. Шумана, піяністы і кампазітары

Н

С. Рахманінаў, А. Скрабін, А. Зілоці і інш. У той жа час з’яўляюцца

новыя творы і айчынных кампазітараў, распаўсюджваюццаБ

выданні

пра беларускае музычнае мастацтва. Так, кампазітар і скрыпач

М. Ельскі выдаў мемуары аб музычнай спадчыне беларусаў

й

сярэдзіны века. Выйшлі з д уку фальклорныя зборнікі «Беларускія

песні Мінскай губерніі» Н. Янчукаи, «Песні беларускія» А. Чэрні,

«Маларасійскія і беларускія песні» П. Сакольскага. Ф. Міладоўскі

р

напісаў «Паланэз» для фар эпіяна, А. Рагоўскі напісаў музыку да

верша Янкі Купалы «А х там ідзе?». Ён жа аўтар «Сюіты

о

беларускай» у шасці час ках. Збіралі і апрацоўвалі народныя песні

т

А. Грыневіч, М. Чуркін. На музычнай ніве эфектыўна працаваў

ураджэнец Лідчыны кампазітар, скрыпач, выкладчык К. Горскі –

и

аўтар опер, сімфанічнай паэмы, пʼес, песень, арганнай музыкі.

з

Беларускія нацыянальныя музычныя матывы гучалі ў творах

М. Рымскага-К рсакава, А. Грэчанінава, С.Танеева і іншых вядо-

о

мых рускіх музыкантаў.

У ппрапагандзе беларускай музыкі і новага тэатра актыўны удзел

прымаў клуб «Беларуская хатка» (1916–1921), які меў некалькі

е

творчых калектываў.

Такім чынам, аналіз развіцця культуры ў разглядаемы перыяд

Рпераканаўча сведчыць, что на тэрыторыі Беларусі па сутнасці ішоў

адносін, буйныя грамадска-палітычныя падзеі гэтага

часу. се

гэтыя працэсы садзейнічалі росту нацыянальнай самасвядомасці

жыхароў Беларусі,

уздыму нацыянальна-дэмакратычнага Уруху,

пашырэнню гістарычнай праўды пра беларусаў сярод іншых

народаў.

Т

Разам з тым беларуская культура знаходзілася ў цесным

кантакце і ўзаемаўплыве з культурамі Расіі, Польшчы,

Украіны,

Літвы і ўсёй Еўропы.

Н

Б

Тэма 6. КУЛЬТУРНЫЯ ПЕРАЎТВАРЭННІ НА БЕЛАРУСІ

й

У ПАСЛЯРЭВАЛЮЦЫЙНЫ ПЕРЫЯД (1917–1941)

6.1. Палітыка

беларусізацыі

и

сістэмы

і

станаўленне новай

адукацыі і навукі.

р

6.2. Поспехі і праблемы беларускай савецкай літаратуры.

о

6.3. Дойлідства і выяўленчае мастацтва.

т

6.4. Тэатральна-му ычнае мастацтва і кіно.

6.5. Культура Заходняй Беларусі.

и

з

Культурна-нацыянальнае будаўніцтва Беларусі ў 1917–1941 гг.

праходзіла ў вельмі складаных і супярэчлівых

абставінах, абумоў-

о

духоўнай

культуры

л ных вялізнымі разбурэннямі матэрыяльнай і

б ларускагапнарода

ў выніку

нямецкай і

польскай

акупацыі,

Грамадзянскай вайны, падзеямі Лютаўскай і Кастрычніцкай

е

рэвалюцый 1917 г. Па розных прычынах каля 122 тыс. чалавек, у тым

ліку шмат нацыянальна-свядомых дзеячаў – людзей высокай

Радукацыі і культуры – эмігрыравалі ў іншыя краіны, што зменшыла

культурны патэнцыял рэспублікі.

Акрамя таго, да 1924 і 1926 гг. тэрыторыя Беларусі па сутнасці

была падзелена

на

тры часткі, і

спачатку

ўсе пераўтварэнні

121

беларускага грамадства і гаспадаркі, змянення свядомасці народа.

Вельмі важнай часткай адбываўшыхся змен стала палітыка

беларусізацыі, значэнне якой цяжка пераацаніць.

Н

У

За больш чым 20 гадоў будаўніцтва сацыялістычнага грамадства

вырасла шмат выдатных дзеячаў беларускай культурыТсусветнага

маштабу, якія стварылі вялікую колькасць значных твораў у галіне

літаратуры, тэатральна-музычнага мастацтва, жывапісу і архітэк-

й

туры. З’явілася беларускае кіно. Вельмі сур’ёзныя перамены

адбыліся ў адукацыі і навуцы.

Б

Усе гэтыя пераўтварэнні, станоўчыя змены адбываліся на фоне

шырокай

ідэалагічнай

барацьбы розных плыняў і груповак, а

р

таксама шматлікіх памылак, пе агібаў, неабгрунтаваных рэпрэсій

што

запавольвалаи

лепшых

людзей Беларусі,

тэмпы культурнага

развіцця і прывяло да шматлікіх ст ат у галіне культуры.

т

и

6.1. Палітыка беларусізацыі і станаўленне новай сістэмы

з

адукацыі і навукі

о

У першапачатковы паслякастрычніцкі перыяд і ў час утварэння

БССР на Беларусі, як і раней, насаджалася руская культура.

Асабліва цяжкім у гэтым сэнсе было становішча ў Віцебскай і

Магілёўскай губернях, якія ў пачатку 1919 г. штучна былі адарваны

е

ад Б ларусі і далучаны да Савецкай Расіі. Але пераход да новай

эканамічнайппалітыкі,

наяўнасць розных

нацыянальных

плыняў,

н абходнасць заваяваць давер насельніцтва, перамены, якія

адбываліся ў суседніх краінах, прымусілі партыю бальшавікоў з

цягам часу стаць на шлях нацыянальна-культурнага будаўніцтва на

РБеларусі.

беларуская, руская, польская і яўрэйская мовы. Да канца 1921 г. ка-

ля 300 ураджэнцаў Беларусі вярнуліся на Радзіму для правядзення

культурна-асветніцкай работы.

У

Але афіцыйна палітыка беларусізацыі пачала праводзіцца з ліпе-

ня 1924 г. пасля рашэння ІІ сесіі ЦВК Беларускай ССР.ТПад бела-

русізацыяй у шырокім сэнсе разумелася развіццё беларускай куль-

туры, перавод справаводства на беларускую мову, вылучэнне ўра-

Н

джэнцаў Беларусі на адказныя пасады (палітыка карэнізацыі). Каля

года (з ліпеня 1923

г.) ішла неабходная падрыхтоўчаяБ

работа.

У мэтах лепшай арганізацыі працы па рэалізацыі курса

беларусізацыі была

створана спецыяльная камісія на чале з

й

вядомым дзеячам А. Хацкевічам. Падобныя камісіі дзейнічалі пры

ўсіх акруговых выканаўчых камітэтахи.

Важнейшай часткай культу ы і ў той жа час умовай для яе

р

нацыянальнага развіцця з’яўляецца мова, вось чаму ёй належала

цэнтральнае месца ў палі ыцы беларусізацыі. Не выпадкова адным

о

з дэвізаў партыі быў «Уся КП(б)Б павінна гаварыць на беларускай

т

мове». Упершыню пра неабходнасць арганізацыі дзяржаўнага і гра-

мадскага жыцця на беларускай мове было афіцыйна заяўлена ў

и

снежні 1920 г. на ІІ Усебеларускім з’ездзе Саветаў, а затым у лю-

з

тым 1921 г. на ІІ сесіі ЦВК БССР.

Важнейшым напрамкам працы па вывучэнню і ўкараненню

о

б ларускай мовы ў жыццё стала падрыхтоўка і выданне слоўнікаў,

падручнікаўпі дапаможнікаў па роднай мове, распрацоўка навуковых

тэрмінаў. Значную работу ў ажыццяўленні гэтай задачы правялі

е

Навукова-тэрміналагічная камісія, а таксама Б.А. Тарашкевіч (1892–

1938), Я.Ю. Лёсік (1883–1940), Я.Ф. Карскі (1861–1931), П.А. Бузук

Р(1891–1938), І.В. Воўк-Левановіч (1891–1943) і інш. Асобнае месца

(1889–1941) і М.І. Гарэцкага (1893–1939), «Расійска-беларускі

слоўнік» (1928) С.М.

Некрашэвіча (1883–1937) і М.Я. БайковаУ,

«Практычны беларускі

вайсковы

Н

слоўнік» (1927) М.Я. Байкова і

А. Бараноўскагаіінш.

Т

Пашыралася выданне кніг і падручнікаў па гісторыі, геаграфіі,

эканоміцы Беларусі. Так, у 1919 г. была выдадзена «Геаграфія

й

Беларусі» А.А. Смоліча (1891–1938) – выдатнага вучонага, педа-

гога, палітычнага дзеяча. Усяго на працягу 1920–1922Б

гг. на бела-

рускай мове былі выдадзены 32 падручнікі для

пачатковай,

сярэдняй і вышэйшай школы агульным накладам у 338 тыс. экзэм-

р

пляраў. Калі ў 1921 г. на рускай мове была выдадзена 141 кніга, а на

о

беларускай – толькі 22, то ў 1925/26игг. было выдадзена адпаведна 7

і 107 назваў кніг. За пяць гад ў палітыкі беларусізацыі (1924–1928)

т

выйшлі з друку 875 кніг, у й час як з 1917 па 1920 г. толькі 42. У

и

1931 г. на беларускай мове надрукавана 1300 кніг накладам каля

мову праходзіў больш павольна. Гэта тлумачылася розным на-

цыяльным складам студэнтаў, спецыфікай вучэбных дысцыплінУ,

Н

процідзеяннем некаторых выкладчыкаў. Супраць беларусізацыі

былі і некаторыя несумленныя беларусы.

Т

У гэты час была праведзена пэўная работа і па падрыхтоўцы

моўнай рэформы. Прайшла навуковая канферэнцыя па праблемах

й

правапісу, быў падрыхтаваны адпаведны праект. Аднак у сувязі з

пачаўшыміся адмоўнымі працэсамі ў нацыянальнымБ

будаўніцтве

СССР на аснове новага праекта 26 жніўня 1933 г. Саўнаркам БССР

прыняў пастанову «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу»,

р

якая ў асобных выпадках штучна скажала лексічныя і граматычныя

ужо

нормы беларускай мовы, набліжалаияе да рускай мовы, што

пазбаўляла беларускую м ву яе адметнасці і самабытнасці. Пастано-

т

ва недастаткова ўлічвала прапан вы навукоўцаў па рэформе мовы,

и

каля 80 гадоў. Адначасова пад сцягам

што і надае ёй спрэчнасць

пісьменнік Цішка Гартны (Дз.Ф. Жылуновіч, 1887–1937), прэзідэнт

АН БССР У.М. Ігнатоўскі (1881–1931) і інш.

Н

У

Апагеем барацьбы з нацыянальнымі дзеячамі Беларусі зрабілася

справа аб так званым «Саюзе вызвалення Беларусі». СавецкіяТкарныя

А.В. Баліцкі(1891–1937), наркамземляробстваДз.Ф. Прышчэпаў(1896–

й

1940), намеснік дырэктара выдавецтва «Беларусь» Д.В. Ільючонак

(1891–1945) іінш.

Б

Першапачатковую задачу культурных пераўтварэнняў у пасля-

кастрычніцкі перыяд бальшавікі бачылі ў ліквідацыі непісьмен-

р

насці. Планамернае вырашэнне гэтай задачы пачалося з канца 1920 г.,

о

калі тэрыторыя Беларусі была вызваленаиад польскіх акупантаў. У

той час 52,6 % жыхароў рэспублікі ва ўзросце ад 9 да 49 гадоў былі

т

непісьменнымі. Барацьба з непісьменнасцю была вельмі складанай,

и

бо ў выніку Грамадзянскай вайны, нямецкай і польскай акупацый,

тармейцаў, якія шмат зрабілі для вырашэння пастаўленай задачы.

1925 г. выйшаў з друку беларускамоўны буквар для дарослыхУ.

Дзякуючы першым прынятым мерам у 1920/1921 навучальным

годзе ў рэспубліцы налічвалася ўжо 4890 школ з ахопамТ374,7 тыс.

вучняў. У 1921 г. працавалі 1088 школ і лікпунктаў, у якіх навуча-

лася 39225 чалавек. Усяго лікпункты і школы пісьменнасці з 1926

па 1932 г. закончылі звыш 800 тыс. чалавек.

Н

У ходзе барацьбы за ліквідацыю непісьменнасціБ

назіраліся і

пэўныя недахопы: параднасць, паспешлівасць, кампанейшчына,

нізкая якасць навучання, высокі адсеў навучэнцаў, частка дарослых

й

засталася па-за сістэмай навучання. Але тым не менш справу

палічылі вырашанай, і ў 1934/1935инавучальным годзе ў БССР школ

для непісьменнага насельніцтва ўжо не

было.

Гэтую памылку

р

пазней прыйшлося выпраўляць.

Развіццё новага грамадс ва, народнай

гаспадаркі патрабавала

о

ліквідацыі не толькі непісьменнасці, але і малапісьменнасці. З 1926 г.

т

пачалі аргані оўвацца школы для малапісьменных, якія давалі веды

ў аб’ёме

школы. Але больш актыўная праца ў гэтым

и

калі Саўнаркам

напрамку пачала праводзіцца са жніўня 1932 г.,

з

БССР рыняў пастанову «Аб увядзенні абавязковага навучання для

тэхнікумаў, вышэйшых навучальных устаноў.

Уаб за-

Ствараліся школьна-гаспадарчыя саветы, якія клапаціліся

Н

беспячэнні школ абсталяваннем, іх рамонце. З-за недахопу сродкаў

школы нярэдка браліся на ўтрыманне сялянамі. У новайТсістэме

адсутнічала сярэдняя школа (была адноўлена толькі ў 1932 г.), што

стварала разрыў паміж агульнаадукацыйнай і вышэйшая

школай.

й

Шлях у ВНУ ляжаў праз рабфакі, тэхнікумы і агульнаадукацыйныя

курсы. Не было сувязі і неабходнай пераемнасціБ

і

паміж

агульнаадукацыйнай школай і прафесі на-тэхнічнымі навучальнымі

ўстановамі. Некаторыя з гэтых недахопаў былі ліквідаваны пасля

р

прыняцця 15 мая 1934 г. СНК СССР і ЦК УКП(б) пастановы «Аб

о

структуры пачатковай і сярэдняй школыиў СССР», якая на доўгі час

зацвердзіла адзіныя для ўсёй к аіны тыпы агульнаадукацыйнай

т

школы – пачатковую, няп ўную сярэднюю і сярэднюю.

и

У кастрычніку 1923 г. на эрыторыі Беларусі пачаўся пераход да

ўвядзення абавязковага навучання. Далейшаму вырашэнню гэтай

з

мэты садзейнічала пастанова ЦВК і СНК БССР ад 7 красавіка 1926 г.

о

«Аб увядзенні ўсеагульнага абавязковага навучання», у якой

ставілася задача акончыць ажыццяўленне ўсеагульнага навучання

не азней 1934/1935 навучальнага года. Практычныя

меры па

рэалізацыі гэтага і іншых рашэнняў дазволілі дасягнуць пэўных по-

е

сп хаў. У 1929/1930 навучальным годзе са 129 тыс. васьмігадовых

дзяц пй у школах Беларусі вучылася 117758 дзяцей (91 %). Беларусь

п ршай з саюзных рэспублік у асноўным вырашыла задачу ўсе-

агульнага абавязковага пачатковага навучання дзяцей васьмі-

гадовага ўзросту.

РЗ другой паловы 1932 г. рэспубліка пачала вырашаць новую за-

кваліфікаваных рабочых.

й

У сістэме Наркамзема БССР у 1932 г. працаваліБ48 школ саўгас-

нага і тры школы трактарнага вучнёўства, у якіх вучыліся 5360 ча-

лавек. Акрамя таго, у галіне сельскай гаспадаркі працавалі розныя

р

школы і курсы, якія рыхтавалі шафё аў, брыгадзіраў, трактарыстаў,

механізатараў, меліяратараў і інш.иАднак дзеючыя формы навучан-

ня прафесіям не маглі забяспечыць рэспубліку неабходнай

т

колькасцю кваліфікаваных раб тнікаў. Гэта прывяло да рэарга-

и

нізацыі сістэмы падрыхоўкікадраў працоўных, што асабліва

праявілася пасля с варэння ў 1940 г. навучальных устаноў

з

дзяржаўных працоўных рэзерваў СССР.

о

Разам з тым у сістэме адукацыі і выхавання Беларускай ССР бы-