Гісторыя культуры Беларусі

маці партызанская» (1967) і «Партызанскае вяселле» (1968) М. Дан-

цыга; карціна-народная песня аб героях мінулай вайны «Песня аб

партызанах» (1975) В. Сумарава.

У

У 1960-я–пачатку 1970-х гг. значныя змены назіраюцца і ў

іншых жанрах жывапісу. У партрэце адраджаецца цікавасцьТмастака

да непаўторнага складу характара чалавека. Дыяпазон мастацкіх

сродкаў, якія выкарыстоўвалі беларускія партрэтысты разгляда-

Н

емага перыяду, таксама вельмі шырокі: ад дэкаратывізму «Партрэта

Р. Шырмы» (1968) да эпічнага гучання «ПартрэтаБЯкуба Коласа»

(1966–1967) У. Стэльмашонка, ад статычнай велічнасці «Партрэта

Р. Басацкай» (1976) В. Сахненкі да вострага псіхалагізму «Партрэта

й

мастака А. Кашкурэвіча» (1970) А. Малішэўскага.

Змяніўся і характар пейзажу, ёниусё больш эвалюцыяніруе ад

канкрэтных выяў кутк ў бела ускай

прыроды да абагульненага,

р

насычанага пачуццямі пейзажу-настрою, пейзажу-метафары. З вы-

шыні птушынага палё у азіраюць

велічныя родныя прасторы

о

неабсяжныя гарадскія пана-

В. Цвірка («Прыпяць. Вясна», 1966),

т

рамы – М. Данцыг («Мой Мінск», 1967), мясціны былых баёў –

В. Грамыка («Чырвоныя землі Полаччыны», 1970).

и

Яшчэ б льш прыкметнымі былі зрухі ў жывапісе 1970-х–пачатку

з

1980-х гг. Пашырэнне і паглыбленне крызісных з’яў у грамадстве,

расчараванне ў ідэалах пакалення «шасцідзесятнікаў» абумовілі

о

зм ны ў духоўным жыцці. Адбываецца ўнутраная пераарыентацыя

жывапісуп. Ён усё больш аддаляецца ад выкарыстання сродкаў

манум нтальнага мастацтва і звяртаецца да ўжывання камерных

е

форм, што ў першую чаргу звязана з індывідуалізацыяй светапогля-

ду мастака. Людзі, рэчы, прырода, іх унутраныя адносіны атрым-

Рліваюць для жывапісца больш персанальны, інтымны сэнс (В. Су-

асабліва актыўна працавалі А. Марачкін («Гуканне вясны», 1976),

В. Маркавец («Свята ў Докшыцах», 1976), У. Тоўсцік («А сэрцаУўсё

Н

імкнецца…», 1981), а таксама У. Савіч, Ф. Янушкевіч, А. Маціевіч і

многія іншыя. Менавіта гэта плынь беларускага мастацтваТз-за

невычарпанасці сваёй крыніцы стала самай перспектыўнай.

Паспяхова працягвала развівацца

дэкаратыўна-прыкладное

й

мастацтва, асабліва кераміка, габелен і інш.

Сярэдзіна 1960-х–першая

палова 1980-х Бгг. характарызуюцца

плённай дзейнасцю многіх

скульптараў.

У гэты перыяд яскрава

праявіўся талент Анатоля Анікейчыка. Адна з галоўных тэм творчасці

р

подзвігу

майстра – тэма Вялікай Айчыннай

вайны. Неўміручаму

о

беларускіх партызан прысвечаны мемаиыяльны комплекс «Прарыў»

(1974) на месцы былых баёў вясн й 1944 г. у 7 км ад г. п. Ушачы.

Уражвае сваёй

т

трагічнасцю і скульптурны комплекс «Праклён

и

фашызму», адкрыты 3 ліпеня 1983 г. на месцы былой вёскі Шунейка

Докшыцкагараёна, якуюразамзжыхарамізнішчылінемцы.

з

А. Анікейчык многа працаваў у галіне партрэта, падкрэсліваючы

о

духоўную сутнасць

чалавека

індывідуальныя

рысы характару,

З пачатку 1970-х гг. у архітэктуры Беларусі пачалося паступовае

пераадоленне жорсткага рацыяналізму, ускладняецца комплексУ

Н

горадабудаўнічых работ. У 1970–1980-я гг. на аснове індустрыяль-

най базы буйнапанельнага домабудавання створаны новыяТжылыя

раёны з высокімі архітэктурна-планіровачнымі і кампазіцыйна-

мастацкімі якасцямі, у тым ліку Усход, Зялёны Луг-5, праспект

й

Машэрава (зараз – праспект Пераможцаў) у Мінску.

Вялікі ўплыў на мастацкае аблічча гарадоўБробяць буйныя

грамадскія будынкі, сярод якіх у сталіцы вылучаюцца кінатэатры

«Кастрычнік» і «Масква», Палац мастацтваў, Дом літаратара,

«Планета», «Кастрычніцкая», «Беларусь» і інш.

будынак Дзяржаўнага тэатра музычнай камедыі БССР, комплексы

о

ВНУ, у тым ліку інстытут культуиы (цяпер універсітэт), карпусы

медыцынскага інстытута, 15-ты ко пус БПІ (БНТУ), гасцініцы

т

и

Новай цікавай працай для беларускіх дойлідаў стаў праект

Мінскага метрапалі эна, першая чарга першай лініі якога была

з

адкрыта 30 чэрвеня 1984 г.

о

1960–1980-я гг. – час імклівага развіцця радыё і тэлебачання.

Завяршылася радыёфікацыя населеных пунктаў. Ужо да пачатку

1970-х гг. дзейнічала адзіная сістэма тэлебачання.

другой

1940-х–першай палове 1980-х гг. пошукі новага вельмі

палове

часта сутыкаліся з рэальнасцю палітычнага жыцця, якое вызначала

месцадазволенага. Ішоў працэс скарачэння ўжывання беларускай

мовы. Усё больш паглыбляўся духоўны крызіс грамадства. З другой

Рпаловы

1980-х гг. стала відавочнай неабходнасць глыбокага

У падтрымку развіцця нацыянальнай культуры, мовы выступілі

Н

з’явіўшыяся ў новых абставінах нефармальныя маладзёжныя

арганізацыі «Талака» (Мінск), «Паходня» (ГроднаБ) і інш., а таксама

створаныя ў чэрвені 1989 г. Таварыства беларускай мовы імя

Ф. Скарыны і Беларускі народны фронт. У наступным у сувязі з

й

распачатыміпрацэсаміраспаду СССРгэтыятэндэнцыіўзмацніліся.

27 ліпеня 1990 г. Вярхоўны СаветиБССР прыняў Дэкларацыю аб

дзяржаўным суверэнітэце, а 25 жніўня 1991 г. пятая пазачарговая

р

сесія Вярхоўнага Саве а БССР прыняла закон «Аб наданні статусу

канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета Беларускай

о

ССР аб дзяржаўным суверэні эце Беларускай Савецкай Сацыяліс-

т

тычнай Рэспублікі». Гэтыя рашэнні, а таксама прынятыя ў верасні

1991 г. дакументы аб новай дзяржаўнай сімволіцы і назве нашай

и

дзяржавы, якая стала называцца «Рэспубліка Беларусь», значна

з

паскорылі нацыянальна-культурнае развіццё Беларусі, узнялі яе

міжнародны аўтарытэт, пашырылі міжнародныя культурныя сувязі,

о

дазволілі больш актыўна і самастойна праводзіць культурную

палітыкуп, рэалізаваць шэраг цікавых праектаў.

Умацаванню нацыянальна-культурных тэндэнцый спрыяла і

прыняцце 26 студзеня 1990 г. Закона «Аб мовах у Беларускай ССР»,

які абвясціў беларускую мову дзяржаўнай мовай БССР, а таксама

Рпрыняцце дзяржаўнай праграмы развіцця беларускай мовы і іншых

Рост галоснасці, адкрытасці, адыход ад ідэалагічных падыходаў

прывялі да перагляду старых стэрэатыпаў у адзнаках гістарычнага

развіцця Беларусі, узаемаадносін

з суседзямі, неадназначнайУ

Н

спадчыны БССР, пераходных сацыяльна-эканамічных, палітычных і

культурных працэсаў.

Т

Грамадзяне Беларусі змаглі пазнаёміцца з раней невядомымі

публікацыямі айчынных і замежных аўтараў па праблемах гісторыі,

й

філасофіі, сацыялогіі і інш., а таксама ўбачыць так званыя палічныя

кінафільмы рэжысёраў-наватараў і адкрыць дляБсябе творы мастацкай

літаратуры перыяду «застою», якія хутка распаўсюдзіліся ў

дэмакратычным друку. Змяніліся адносіны да беларускіх эмігрантаў,

р

што дало магчымасць глыбей пазнаёміцца з дзейнасцю беларускай

о

дыяспарыіяекультурнымі дасягненняміи.

Таксама перабудоўныя п ацэсы,

гады незалежнасці змянілі

т

стаўленне і да вернікаў і рэлігіі ў цэлым. Вернікі сталі смялей

и

адзначаць рэлігійныя свя ы, маліцца, а былыя культавыя будынкі

паступова сталі перадавацца канфесіям. Частка гэтых будынкаў

з

была адрэстаўрыравана, асобныя храмы былі адбудаваны зноў на іх

то

гістарычных месцах (касцёл Св. Варвары ў Віцебску, царква Марыі

Магдалены ў Мінску, Мікалаеўская царква ў Брэсцкай крэпасці,

Благавешчанская царква ў Віцебску і інш.).

Больш за

е, па сутнасці ўпершыню за гады савецкай улады сталі

е

пра ктавацца і будавацца новыя цэрквы, касцёлы і манастыры. Усё

гэта сталапмагчымым дзякуючы адмове дзяржавы ад ідэалагічных

дагматаў, атэізму і актывізацыі дзейнасці розных канфесій, рэлігійнай

грамадскасці. У выніку ўжо ў 2002 г. у РэспубліцыБеларусь дзейнічалі

2913 рэлігійных абшчын 26 канфесійных кірункаў. Па ліку вернікаў

Рна першым месцы ў Беларусі знаходзіцца праваслаўная царква, на

слова», «Культура», «Мастацтва» іінш.).

й

У рэспубліцы адкрыліся новыя для гэтага перыяду тыпы вучэб-

ных устаноў (ліцэі, гімназіі, каледжы), а таксамаБнедзяржаўныя

вучэбныя ўстановы, уключаючы і вышэ шыя, навучанне ў якіх вя-

лося і вядзецца на аснове аплаты. Платнае навучанне з’явілася і ў

недзяр

дзяржаўных вышэйшых вучэбных установах. Сёння ў Рэспубліцы

о

ижаўных ВНУ, шэраг з іх маюць

Беларусь 45 дзяржаўных і 10

філіялы ў буйных гарадах. Некато ыя каледжы атрымалі статуc

т

вышэйшых вучэбных ус ан ў (сувязі, радыё). Падчас перабудовы і

и

незалежнасці шмат інс ы у аў былі пераўтвораны ва ўніверсітэты і

ніцтва,

адпавядае паказчыкам Германіі, Швецыі, Фінляндыі,

Нідэрландаў. У 2000 г. гэты паказчык складаў 262 студэнта. Акрамя

таго, пу ВНУ Рэспублікі Беларусь навучаюцца грамадзяне з больш за

80 краін свету. У 2009 г. іх колькасць саставіла 7,5 тыс. студэнтаў.

е

Выпускнікі беларускіх ВНУ працуюць у 112 краінах свету.

У 1999/2000 навучальным годзе ў рэспубліцы дзейнічалі 81

Рдзяржаўная гімназія, 26 ліцэяў, 14 недзяржаўных сярэдніх школ, 150

У гады перабудовы і першыя гады незалежнасці ў сілу скла-

данага фінансава-эканамічнага становішча рэспублікі, змяншэння

колькасці заказаў на навуковыя распрацоўкі з боку рэспублікУ

былога СССР і беларускіх прадпрыемстваў беларуская навука

апынулася ў цяжкім становішчы. Яно ўскладнялася яшчэТі тым, што

структура навукова-тэхнічнага комплексу, якая склалася ў савецкія

гады, не адпавядала патрабаванням самастойнага развіцця бела-

Н

рускай эканомікі, наспеўшага тэхналагічнага абнаўлення галін

прамысловасці, сельскай гаспадаркі і сацыяльнаБ-культурнай сферы.

У выніку падзення прэстыжу

працы, невысокай

зарплаты, адсутнасці перспектыў навуковага росту, а то і працы,

навуковай

нездавальняльных умоў для даследчай дзейнасці шмат высока-

кваліфікаваных навуковых

аботнікаўивыехалі

за межы Беларусі

працаваць па кантрактах

на гул пераехалі на сталае месца

р

жыхарства за мяжу. Іншыя пайшлі працаваць у розныя камерцый-

ныя структуры і сумесныя прадпрыемствы, звязаныя, напрыклад, з

або

радыёэлектронікай, камп’ю арнай тэхнікай. У выніку ў даследчых

т

інстытутах НАН Беларусі і шматлікіх іншых назіралася старэнне і

скарачэнне

навуковых кадраў, памяншэнне ліку неабходных

и

эканоміцы распрац вак.

з

кіраўніцтва рэспублікі

Улічваючы

склаўшуюся сітуацыю,

рас рацавала меры, накіраваныя на ўзняцце прэстыжу навукі,

о

яе ролі ў жыцці грамадства і ўздым эканомікі. У гэтых

мэтахпбыла

адноўлена

дзейнасць

савета

па каардынацыі фун-

дам нтальных даследаванняў пры НАН Беларусі, зацверджана

павышэнне

праграма развіцця матэрыяльна-тэхнічнай базы навукі і арганізацыі

цэнтраў калектыўнага карыстання навуковым абсталяваннем (выкон-

Рваецца з 1997 г.). У верасні 1996 г. устаноўлена даплата за навуковыя

ступені і званні. У 1998 г. прыняты Закон «Аб навуковай дзейнасці»,

сталі праводзіцца конкурсы на лепшы даследчы праект, вылучацца

гранты на

правядзенне

найбольш

перспектыўных даследаванняў.

217

тыжную неўрадавую арганізацыю па развіцці навукі, ахове праў і

р

свабод навукоўцаў. Шэраг пе спектыўных навукоўцаў для пра-

о

вядзення даследаванняў ат ымаліиміжнародныя гранты. У новых

умовах яны сталі больш актыўна ўдзельнічаць у працы розных

т

міжнародных навуковых канферэнцый, сімпозіўмах. Здольныя ма-

и

Назаўсёды ў гісторыю беларускай навукі ўвайшоў дзень 22 лі-

пеня 2012 г., калі з дапамогай расійскіх вучоных быў запушчаны ў

космас Беларускі касмічны

апарат (БКА). Тым самым БеларусьУ

Н

уступіла ў сімвалічны клуб касмічных краін. Збылася даўняя мара

вучоных, канструктараў, інжынераў. Пры гэтым трэба мецьТна ўвазе,

што тры ўраджэнца беларускай зямлі сталі лётчыкамі-касманаўтамі

(П.І. Клімук, У.В. Кавалёнак, А.В. Навіцкі), а інжынеры, канс-

касмічнай

труктары – нашы землякіІ.С. Пруднікаў, М.І.

арысенка, С.А. Косберг

і многія іншыя даследчыкі другой паловы ХХ–пачаткуБХХI ст. унеслі

значны ўклад у развіццё ракетна-

тэхнікі і засваенне

касмічнай прасторы. Цікава, што два ўраджэнца Случчыны – генерал-

Байканур

палкоўнік К.В. Герчык і гене ал-лейтэнант Ю.А. Жукаў у розныя часы

о

и.

быліначальнікамікасмадрома

Вялікіх поспехаў за кар ткі час дабіліся і супрацоўнікі Парка

т

высокіх тэхналогій, с в ранага ў 2005 г. у адпаведнасці з Указам

и

Прэзідэнта Беларусі. А.Р. Лукашэнкі. Сёння гэта – адзін з вядучых

ІТ-кластэраў у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе. Парк налічвае каля

з

120 рэзідэнтаў, у ім працуюць больш за 13,5 тыс. чалавек. Значных

о

поспехаў дасягнулі і медыкі, аб чым пераканаўча сведчаць першыя

аперацыі па перасадцы сэрца і другія навацыі.

сп

Задачы айчыннай навукі на сучасным этапе вызначыў Першы

езд

з’

вуч ных Беларусі, які адбыўся 1–2 лістапада 2007 г.

Значныя змены ў разглядаемы перыяд адбыліся ў сферы літарату-

ры.

Са

цхранаў і сховішчаў былі вернуты і надрукаваны творы

А. Мрыя, М. Гарэцкага, Алеся Гаруна, У. Ластоўскага, Л. Геніюш,

К. Буйло і іншых літаратараў, у тым ліку эмігрантаў і раней рэпрэсіра-

ваных. З вялікай цікавасцю чытачы сустрэлі творы С. Грахоўскага

Р«Зона

маўчання» і «З воўчым квітком» (1990), Ф. Аляхновіча