Гісторыя культуры Беларусі

мове: «Добрыя весці» (1848) і «Ужо птушкі спяваюць паўсюду»

(1851). У гэтых і іншых творах бачны рэвалюцыйна-дэмакратычныя

погляды аўтара, яго рамантызм. Так, у першым вершы паэт вітаеУрэва-

люцыйныя падзеі на Захадзе, лічыць іх добрымі весткамі і спадзяецца,

штояныакажуцьстаноўчаеўздзеянненаБеларусь.

Т

У канцы першай паловы XIX ст. пачаў сваю творчую дзейнасць

адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры, вядомы бела-

Н

рускі пісьменнік, паэт, драматург, кампазітар і акцёр В.І. Дунін-

Марцінкевіч (1807–1884), які нарадзіўся на БабруйшчынеБ

. Менавіта

яму беларусы і беларуская літаратура абавязаны глыбокім маста-

цкім пранікненнем у душу свайго народа,

шырокім прызнаннем

й

сярод славянскіх літаратур. Ён – пе шы прафесійны пісьменнік,

мужны і нястомны змагар за існаваннеиайчыннай літаратуры на

роднай мове. Яго творчая мане а спалучала рысы розных мастацкіх

р

плыняў і стыляў: класіцызму, сентыменталізму, рамантызму,

рэалізму. На першы

план В.І. Дунін-Марцінкевіч вылучае і на-

о

цыянальна-дэмакратычныя праблемы.

т

Абапіраючыся на беларускі фальклор, пісьменнік, як рамантык,

паэтызаваў духоўную прыгажосць і высакароднасць сялян, іх раз-

и

умовыя зд льнасці,

гераічнае мінулае свайго краю. У 1846 г.

з

В. Дунін-Марцінкевіч напісаў лібрэта першай беларускай камічнай

«Сялянка» («Ідылія»). Камедыя высмейвае парокі памешчы-

о

каў. У той жа час аўтар спачувае сялянам, патрабуе да іх гуманных

адносінаўп. Сваімі творамі пісьменнік узбуджаў цікавасць да жыцця

простых людзей. У другой палове XIX ст. В.І. Дунін-Марцінкевіч

оперы

напісаў новыя выдатныя творы, наблізіўшы народную мову да літа-

ратурнай. У 1859 г. ён пераклаў на беларускую мову паэму А. Міц-

Ркевіча «Пан Тадэвуш». Гэту паэму на беларускую мову перакладаў і

ўзгаданы раней А. Ельскі.

Адным з выдатных літаратараў

першай

паловы

XIX ст.

з’яўляецца беларуска-польскі паэт

Адам

Мікалаевіч

Міцкевіч

90

Тадэвуш» (1832–1834). Беларускую зямлю ён апісвае і ў творах-

й

паэмах «Свіцязь», «Дзяды» і інш., у якіх стварыў панарамны вобраз

роднай Навагрудчыны, Нёмана, Свіцязі. ЯскраваБі дакладна паэт

паказаў быт і характары людзей.

На жаль, беларускамоўная спадчына паэта не дайшла да нашага

р

часу. Хаця ён і пісаў галоўным чынам на польскай мове, але ме-

о

навіта беларускую мову лічыў самайига манічнай і з усіх славянскіх

моў найменш змененай. На думку некаторых даследчыкаў, А. Міц-

т

кевіч узбагаціў польскую м ву беларускімі словамі, за што падвяр-

и

гаўся крытыцы з боку польскіх літаратуразнаўцаў.

з

4.3. Архітэктура і жывапіс

о

Беларускае д йлідства і мастацтва канца ХVIII–першай паловы

у жывапісунараджаюцца новыя жанры – нацюрморт, гарадскі

XIX ст. багатыя на жанры, стылі, тэхніку, выдатных майстроў сваёй

пабудовы. У першай трэці XIX ст. класіцызм засвойвае рысы ампіру,

які вызначаецца знешняй параднасцю і вытанчанай дэкаратыўнай

пластыкай.

Н

У

У гэты час былі распрацаваны новыя планы развіцця больш чым

для 40 беларускіх гарадоў. Яны прадугледжвалі планавуюТзабудову,

прамавугольную сістэму планіроўкі, будаўніцтва грамадскіх цэнтраў і

г. д. Так, першы план развіцця Мінскабыў распрацаваны ў 1800 г. У ім

й

прадугледжвалася знішчэнне земляных умацаванняў, уладкаванне

існуючай вулічнай сеткі, вылучэнне новага напрамкуБбудаўніцтва го-

рада ўздоўж р. Свіслачы. Да сярэдзіны XIX ст. у параўнанні з ХVIII ст.

тэрыторыяМінскапавялічыласяамальу трыразы.

р

Забудова вялася па ўзорных п аектах для жылых і грамадскіх

о

будынкаў, што было больш выгаднаиз пункту гледжання эканомікі.

У выніку за кароткі час па п аектах дойлідаў М. Львова, В. Стасава,

т

А. Мельнікава, М. Кларка і інш. у гарадах з’явіліся сіметрычныя

и

кварталы, прамавугольныя вуліцы і плошчы, былі створаны ан-

самблі цэнтраў, пабудаваны будынкі губернскіх і павятовых

з

праўленняў, судоў, паштовых станцый, мытняў і г. д. Стала больш

о

шматкватэрных мураваных жылых дамоў. Прыкметны след у ар-

хітэктуры пакінулі гасціныя двары, адміністрацыйныя і гандлёвыя

збудаванні (губернскія палацы ў Мінску і Віцебску, гандлёвыя рады

ў

, Навагрудку, Паставах і інш.).

Гродне

Амаль цалкам у 30–40-я гг. XIX ст. былі перабудаваны Брэст і

Бабруйскп, дзе былі ўзведзены крэпасці. На жаль, у ходзе бу-

даўніцтва Брэсцкай крэпасці быў, па сутнасці, знішчаны стары

Брэст з яго гістарычнымі будынкамі-помнікамі.

У сельскай мясцовасці захоўвалася драўлянае дойлідства. Тут

Ріснавалі розныя тыпы паселішчаў і пабудоў: вёска, сяло, мястэчка,

Найбольш раннім і значным помнікам класіцызму ў культавым бу-

даўніцтве быў сабор Іосіфа, пабудаваны ў Магілёве ў памяць аб су-

стрэчы тут Кацярыны ІI з аўстрыйскім імператарам Іосіфам ІУ. Гэты

сабор распісваў славуты рускі мастак У.Л. Баравікоўскі.

Агульныя тэндэнцыі, якія былі характэрны для культурыТ, пры-

вялі да таго, што і ў архітэктуру прыйшоў рамантызм. Гэта знайшло

адлюстраванне ў неагатычных збудаваннях (Крычаўскі і Косаўскі

Н

палацы) і ў пейзажна-паркавым мастацтве, якое актыўна развівала-

ся. Рамантычныя пейзажныя паркі аздаблялісяБпрыгожымі алеямі,

штучнымі руінамі, мосцікамі, сажалкамі, альтанкамі, павільёнамі,

гротамі, вадаспадамі

(Гомельскі, Лаго скі, Жыліцкі, Савейкаўскі

й

паркі). Рамантызм абуджаў цікавасць да нацыянальнага пачатку.

Жывапіс галоўным чынам азвіваўсяиў губернскіх гарадах і

асабліва ў Вільні, дзе існавала школа жывапісу пры мясцовым

р

універсітэце. Пры школе дзейнічалі кафедры малюнка і жывапісу

(з 1797 г.), скульптуры (з 1803 г.), графікі (з 1805 г.). Школа стала га-

о

лоўнымцэнтрамвыхаваннябеларускіх мастакоў. За35 гадоў існавання

т

ёю было падрыхтавана больш за 250 мастакоў, гравёраў, скульптараў.

Лепшых вучняў пасылалі вучыцца ў Еўропу. Першымі выкладчыкамі

и

гэтай шк лы былі таленавітыя мастакі: прадстаўнік класіцызму

з

Ф. Смуглевіч (1745–1807, карціны «Юдзіф», «Смерць Віргініі»,

«Літоўскія сяляне», «Прысяга Касцюшкі») і прадстаўнік рамантызму

о

(1762–1835, творы: «Партрэт Тамаша Зана»,

праф сар Я. Рустэм

«ПартрэтпАнтонія Ваньковіча», «Партрэт Зубавай»). Іх мастацкія по-

гляды аказалі значны ўплыў на развіццё амаль усіх відаў і жанраў бе-

е

ларускага выяўленчага мастацтва і архітэктуры. Пад уздзеяннем сваіх

выкладчыкаў выхаванцы школы, улічваючы лепшыя дасягненні су-

Рсветных майстроў, пераадольвалі акадэмічны і рэлігійны дагматызм і

грэсіўных традыцый Заходняй Еўропы. I гэта не дзіўна. Вядомы

Н

шматлікія паездкі ў еўрапейскія краіны беларускіх мастакоў з мэтай

знаёмства з лепшымі майстрамі жывапісуБі іх творамі. Так,

настаўнікам І. Аляшкевіча, як выпускніка Віленскага ўніверсітэта, у

Парыжы быў знакаміты Жак-Луі Давід (1748–1825) – прадстаўнік

класіцызму.

й

Яркую старонку ў гісторыю белаиускага жывапісу ўпісаў адзін з

значных прадстаўнікоў рамантызму Валенцій Ваньковіч (1800–1842),

р

які вучыўся ў Полацку, Вільні, Пецярбургскай акадэміі мастацтваў.

У 1827 г. за карціну «Подзвіг маладога кіеўляніна пры аблозе Кіева

о

печанегамі ў 968 г.» ён а рымаў вышэйшую акадэмічную ўзнагароду –

залаты медаль.

т

У 1828 г. В.М. Ваньковіч вярнуўся ў Мінск у сваю родавую

и

сядзібу ў Сляпянцы. Тут ён стварыў мастацкую лабараторыю, вакол

з

якой збіраліся лепшыя мастакі. Пісаў шмат партрэтаў: родных,

блізкіх, суседзяў, вядомых людзей. Сярод іх партрэты К. Ліпінскага,

о

А. Тавянскага і яго жонкі, А. Манюшкі, аўтапартрэт. У 1828 г. ма-

стак стварыўпадну з лепшых сваіх карцін-партрэтаў «А. Міцкевіч на

Аюдаг» (Варшава, Нацыянальны музей). Паэт паказаны ў

скале

момант творчага натхнення на фоне горнага пейзажу. Рамантычны

парыў паэта адчуваецца і ў мэтанакіраваным поглядзе, і ў руцэ, якая

Рпадпірае падбародак, і ў сівых воблаках, якія надаюць карціне асо-

эпохі Адраджэння ў Мюнхене, Дрэздэне, але раптоўная смерць у

Парыжы парушыла ўсе планы мастака. У апошні час жыцця побач з

мастаком быў яго сябра А. Міцкевіч.

У

У наш час у адным з дамоў Ваньковіча ў Мінску, па вуліцы

Інтэрнацыянальнай, створаны музей Мастацтва і культурыТБеларусі

Сляпянцы.

Н

Мастак Ян Дамель (1780–1840) значную частку сваёй творчасці

прысвяціў гісторыі беларускай зямлі. Але, на жальБ, мы слаба ведаем

яго спадчыну, бо многія яго творы, як і іншых беларускіх мастакоў,

згублены, часткова знішчаны, часткова знаходзяцца ў

розных

й

музеях Літвы, Латвіі, Сібіры. Погляды Я. Дамеля сфарміраваліся

пад уплывам класіцызму. Ён закончыўиВіленскі ўніверсітэт і стаў

магістрам прыгожых мастацтваў. У 1820 г. быў сасланы ў Сібір.

р

Там многа працаваў: распісваў касцёлы ў Табольску і Томску,

маляваў пейзажы, пар рэ ы мясцовых чыноўнікаў, гістарычныя

о

палотны. Яго партрэ ы глыбока псіхалагічныя.

т

Пасля вяртання на Беларусь мастак пісаў шмат пейзажаў, выяў

розных

Мінска, у якіх адчуваюцца рысы рамантызму. Яго

и

гістарычныя тв ры, а іх налічваюць 57, сталі важным укладам у

з

Сярод

адлюстраванне

гісторыі Беларусі сродкамі мастацтва.

«Возера Свіцязь», «Заход сонца», «Начлег»). Ён жа аўтар карцін

«ЗамаківежаўТроках», «Вуліцаў Вільні» іінш.

Работы В. Дмахоўскага ў той час былі шырока вядомыУў

Беларусі, Літве, Польшчы. Яны і сёння вельмі цікавыя для гісторыі

выяўленчага мастацтва. В. Дмахоўскага без перабольшванняТможна

лічыць заснавальнікам беларускага рэалістычнага пейзажу.

Выдатным прадстаўніком беларускага жывапісу разглядаемага

часу быў І.Ф. Хруцкі (1810–1885). Ён

Н

у гісторыю сусвет-

нага жывапісу як заснавальнік класічнага нацюрмортаБ . Вучыўся ў

Полацку, Пецярбургскай акадэміі мастацтваў. У 1838 г. за карціну

«Старая за працай» атрымаў вялікі залаты медаль, а ў 1839 г. за

увайшоў

нацюрморт «Кветкі і садавіна» быў удастоены звання акадэміка

жывапісу. Працаваў у жан ах паит эта, нацюрморта, пейзажу,

інтэр’ера.

р

У пачатку 40-х гг. ХІХ ст., працуючы на Беларусі, І. Хруцкі

стварыў галоўныя творы: «Сямейны партрэт з жонкай і дзецьмі»,

о

«Партрэт хлопчыка ў саламяным капялюшы», а таксама «Грыбы і

т

агуркі», «Партрэт невядомай», «Хлопчык з кошыкам і грыбамі»,

«Від у маёнтку», «Партрэт мітрапаліта І. Сямашкі». На жаль, твор-

и

часць мастака цяжка паддаецца вывучэнню, бо шмат яго твораў

з

згублена. Акрамя таго, яго браты Андрэй і Еўстафій таксама былі

мастакамі і намалявалі шмат пейзажаў, што стварае пэўныя

о

цяжкасці ў вылучэнні твораў трох братоў.

Цікавымппартрэцістам і гістарычным жывапісцам быў мастак

Ю. П шка (1767–1831). Ён нарадзіўся ў Кракаве, але яго творчасць

е

узбагаціла і беларускае мастацтва, бо Ю. Пешка доўгі час жыў у Віль-

ні, шмат падарожнічаў і апісаў ваколіцы Вільні, Мінска, Віцебска,

РнапісаўпартрэтыС. Манюшкі, Т. Радзівіла, А. Любамірскагаіінш.

зіўся ў Лагойску ў сям’і прыгонных графа Тышкевіча (карціны «Ка-

сец, што менціць касу», «Дзяўчынка з разбітым жбанам» і інш.).

Мастак Юльян Карчэўскі (1806–1833) нарадзіўся ў АшмянахУ,

Н

вучыўся ў Вільні, Пецярбургу, Парыжы, Амстэрдаме, Лондане.

Пісаў жанравыя кампазіцыі, якія вызначаліся тэхнічнай дасканаласТ

-

цю, дакладным паказам нацыянальных тыпаў.

Таксама у гэты час працавалі К. Кукевіч (1810–1842), Ф. Гарэцкі

(1825–1868), К. Карсалін (1809–1871), М. Кулеша

(1800–1863),

А. Шэмеш (1808–1864), К. Бахматовіч (1808–1837),Б

А. Бартэльс

(1818–1886) і многія іншыя вядомыя мастакі і скульптары.

На Беларусі атрымаў распаўсюджванне і такі від выяўленчага

й

мастацтва, як скульптура, азвіццё якой у канцы ХVIII–першай

палове ХІХ ст. вызначалася складанасцюиі супярэчлівасцю. З аднаго

боку, у скульптуры, асабліва д аўлянай, прасочваліся водгукі по-

р

зняга барока, а з другога, панаваў класіцызм. У параўнанні з жыва-

пісам і графікай скульп ура развівалася некалькі слабей. Сказваліся

о

адсутнасць спрыяльных маральных і матэрыяльных умоў, недахоп

заказаў, сродкаў. Алетымне менш развіваліся мемарыяльная, куль-

тавая, садова-паркавая скульптура і яе разнавіднасці – станковая,

и

манументальна-дэкаратыўная, пластыка малых форм.

з

Важнае месца належыла станковай скульптуры. Сярод яе

прадстаўнік ў вылучаецца дынастыя Ельскіх – бацькі Караля і яго

о

двух сыноў: Яна і Казіміра. Вельмі таленавітым скульптарам

паказаўпсябе Казімір Ельскі (1782–1867), па сутнасці, першы пра-

ф сійны скульптар на Беларусі, мастацтвазнаўца, кіраўнік кафедры

е

скульптуры ў Віленскім універсітэце (1811–1826), прафесар, вучань

былога каралеўскага скульптара А. Ле Брун (Лебрэн). Нарадзіўся ў

РПухавіцкім раёне, вучыўся ў Вільні, Пецярбургу. Аўтар трактата

дзеячаў

культуры

і навукі

Беларусі, Польшчы,

Літвы,

Расіі

(М. Пачобут, Я. Снядэцкі, А. Чартарыйскі, Ф. Смуглевіч, Я. Рустэм,

І. Храптовіч і інш.). Вельмі плённа К. Ельскі працаваў у жанры

скульптуры малых форм (медальёны з вобразамі Пятра I, Кацярыны ІI,

Станіслава Аўгуста, барэльефы «Алегорыя скульптуры», «Смерць

Барбары Радзівіл»), у галіне сакральнай і мемарыяльнай пластыкі,

якую

выконваў

ў

строгай

манеры

класіцызму

(бюст

біскупа

І. Страйноўскага, надмагілле М. Ромера), у паркавай скульптуры. Ён

шматпрацаваўінадаздабленнемграмадскіхбудынкаў.

У

Прынцыпам класіцызму ў сваёй творчасці кіраваўся і здольны

вучань К. Ельскага Ян Астроўскі (1811–1872). Ён паходзіўТз мястэчка

Сянно

Віцебскай

губерні. Працаваў

пераважна ў

малых

формах

(медальёны) і

партрэтным жанры

(галерэя бюстаў-партрэтаў

Н

гістарычных асоб і культурных дзеячаў Беларусі, Літвы, Польшчы:

Ю. Панятоўскага (1850), К. Ельскага (1853), УладзіславаБ

Сыракомлі

(1856), Т. Нарбута (1856), Я. Тышкевіча (1856), М. Рэя, М. Багінскага,

Ю. Корсака, Т. Касцюшкііінш.

й

З Навагрудскага павета паходзіў таленавіты скульптар-прафесіянал

рэалістычнага накірунку Р. Слізеньи(1804–1881). Ён вучыўся ў

Полацку, Вільні, Пецярбургу, амаль усё жыццё пражыў на Міншчыне,

р

праславіўся як аўтар дзеся каў скульптур, медальёнаў і барэльефаў

перадавых дзеячаў куль уры

часу (Я. і К. Тышкевічаў,

Э.

Ад-

зінца,

Т.

Зана,

Г.

аго

Гжавускага), а таксама родных, знаёмых. Па

т

мастацкіх якасцях гэта былі дасканалыя творы, у якіх адчуваецца

цвёрдая

рука

і

тонкі мастацкі густ, смелае

выкарыстанне

и

прынцыпаў класіцы му.

з

Цікавым скульптарам-мастаком быў Ігнат Цэзік, родам са

Случчыны, які быў высланы ў Сібір і, галоўным чынам, там стаў

о

знакамітым (статуі і статуэткі «Акатуйскі руднік», «Буда», «Пётр

Машчынскіп», «Хрыстос», «Арыстоцель» і інш.).

Пэўны ўклад у развіццё скульптуры ўнеслі В. Смакоўскі і

е

Н. Кавалеўскі.

У графіцы, як і ў жывапісу, спачатку дамінуючым быў класіцызм,

Рякіў30-ягг. ХІХст. саступаерамантызму ірэалістычнымтэндэнцыям.

дрэву, кераміка, вытворчасць вырабаў са шкла. Дзейнічалі шэраг

мануфактур, якія выраблялі паясы ў Слуцку, габелены ў Карэлічах і

Міры, шкляныя вырабы ў Налібоках і Урэччы і інш. УрэцкаеУшкло

славілася прыгожай формай і высокай якасцю. Тут працавалі

вядомыя майстры П. Малевіч, Е. Малевіч, К. АляксандровічТ

,

Н. Рымашэўскі і інш.

Адметнай асаблівасцю

мастацкага жыцця ў канцы ХVIIІ–

пачатку XIX ст. стала збіральніцкая

Н

, калекцыяніраванне.

Вялікія мастацкія каштоўнасці асядалі ў калекцыяхБбеларускіх і

польскіх магнатаў: Радзівілаў, Агінскіх, Храптовічаў, Тышкевічаў і

інш. Так, у Бешанковічах, у маёнтку графа Храптовіча была вялікая

дзейнасць

карцінная галерэя, дзе побач з творамі заходнееўрапейскага

жывапісу знаходзіліся карціны, скульптурыи

і гравюры мастакоў –

выхадцаў з Беларусі Я. Сухад льскага, В. Ваньковіча, І. Хруцкага,

р

якія значную частку

Р. Слізеня і інш., а аксама тых мастакоў,

свайго жыцця пражылі на Беларусі (Ф. Смуглевіч, І. Пешка).

о

т

4.4. Тэатр і музыка

и

У канцы ХVIII–пачатку XIX ст., як і раней, працягваў сваю

з

дзейнасцьтэатр «батлейка», зякогавыраслісучасныялялечныятэатры.

Уіхішліс ектаклінабіблейскіяісвецкіясюжэты, натэмыдня.

о

Побач з батлейкай існаваў тэатр народнай драмы, удзельнікамі

якогапбылі скамарохі, здатныя маладыя людзі. Рэпертуар гэтых

тэатраў складаўся з твораў гераічнага, камедыйнага, сатырычнага

е

характару. Спектаклі не патрабавалі падрыхтаванай сцэны і

дэкарацый. Драма магла ўключаць элементы трагедыі і фарса,

Рнатуралістычных дэталей і ўмоўных прыёмаў.

Гвалтоўнае далучэнне Беларусі да Расіі, змена сацыяльна-

палітычных і эканамічных адносін выклікалі заняпад прыгонных,

прыватнаўласніцкіх тэатраў,

якія атрымалі шырокае распаўсюдж-

99