Гісторыя культуры Беларусі

Святой Багародзіцы

былі перанесены

мошчы невядомых святых

(першыя кіеўскія святыя Барыс і Глеб будуць пахаваны ў царквеУў

Н

1072 г. К. Б.), а гэта значыць, што менавіта ў Полацку былі пахаваны

першыянаўсходнеславянскіхземлях святыя.

Т

Хрышчэнне Русі адпавядала перш за ўсё інтарэсам пануючага

класа феадалаў, садзейнічала ўмацаванню княжацкай улады і фе-

й

адальнага ладу ў цэлым, але напачатку хрысціянізацыя ў першую

чаргу кранула толькі княжацка-баярскую вярхушкуБ. Шырокія масы

насельніцтва па-ранейшаму заставаліся прыхільнікамі язычніцтва.

Хрысціянства ўкаранялася на

беларускіх

землях амаль без гвалту на

працягу некалькіх стагоддзяў, таму пэўны гістарычны час існавала

дзве веры.

о

и

Паколькі дакладнай

п ыняцця хрысціянства на Беларусі

даты

няма, то прынята да а заснавання (992) Полацкай епархіі. (У 1992 г.

и

адбыліся ўрачыстасці, прысвечаныя 1000-годдзю ўвядзення хрыс-

ціянства ў яго ўсходняй форме на Беларусі. К. Б.). У яе ўваходзілі

з

Полацк, Віцебск, Мінск, Орша і іншыя населеныя пункты.

о

Некаторыя даследчыкі лічаць, што першыя епіскапы былі дасланы ў

Полацк, Кіеў, Н ўгарад з балгарскай Ахрыдскай аўтакефальнай

царквы. Яна была праваслаўнага накірунку і роўнай візантыйскай

канстанцін альскай

царкве.

Першым

полацкім

епіскапам, пра

е

якога мы ведаем, быў Міна (1104), а далей – Ілля, Касьма, Дыянісій,

Мікалайп, Аляксей, Сімяон, Іакаў. (Магчыма, перад Мінам быў

Нікіфар. Як лічаць некаторыя гісторыкі, на працягу каля 100 гадоў –

да 1004 г. – епіскапы ў Полацк прызначаліся непасрэдна

Канстанцінопальскім патрыярхам. К. Б.).

РУ 1005 г. была заснавана

Тураўская епархія,

у якую акрамя

У мэтах умацавання сваіх пазіцый царква стала прыстасоўваць

свае святы да язычніцкіх, якасці сваіх багоў пераносіць на старыхУ

Н

багоў, а храмы будаваць на месцы старажытных капішчаў. ак,

замест Перуна з’явіўся святы Ілля, замест Ярылы – святыТГеоргій

(Юр’я), замест Вялеса – святы Улас і інш.

Нягледзячы на прыняцце хрысціянства, язычніцкія перажыткі жылі

на тэрыторыі Беларусі вельмі доўга і сустракаюцца нават у нашы дні.

Менавіта з перажыткамі язычніцтва звязана паданнеБаб нараджэнні

У. Чарадзея, якінібытанарадзіўсяў выніку «волхвования».

Прыняцце хрысціянства было прагрэсіўнай з’явай для развіцця

беларускіх зямель. Новая рэлігія змяніла светапогляд насельніцтва,

падпарадкавала яго феадальнай иідэалогіі. Хрысціянства садзей-

нічала аб’яднанню беларускіх зямель, умацаванню дзяржаўнасці,

р

міжнароднага становішча П лацкай зямлі і ўсёй Русі, пазнаёміла

жыхароў будучай Беларусі з культурнымі здабыткамі Візантыі і

о

іншых краін Еўропы, спрыяла пашырэнню пісьменнасці, з’яўленню

т

мураванай архітэктуры, фрэсак, мазаікі, іканапісу, кніг, кніжнай

мініяцюры. Манастыры і цэрквы сталі першымі культурнымі

и

цэнтрамі, у якіх былі сабраны бібліятэкі, заснаваны школы, вялася

з

пера іска кніг, пісаліся летапісы. Тут працавалі самыя адукаваныя

людзі, з манахаў выйшлі першыя выдатныя асветнікі, вучоныя,

о

пісьм ннікі, рапаведнікі. Хрысціянства ліквідавала кроўную

помступ, звычай прыносіць чалавечыя ахвяры язычніцкім багам. Яно

спрыяла ўмацаванню больш развітых, чым першабытнаабшчынныя,

е

адносін. Шматвекавое суіснаванне хрысціянства і язычніцтва

садзейнічала фарміраванню талерантнасці будучых беларусаў, іх

Рцярплівасці да розных рэлігій. З распаўсюджваннем хрысціянства

Такім чынам, культура беларускіх зямель ў ІХ–ХІІІ стст.

набірала моц, пашырала свой уплыў на побыт, спрыяла росту

культурнага ўзроўню насельніцтва, мела цесныя сувязі з культурайУ

іншых краін і народаў, якія аказвалі пэўнае ўздзеянне на развіццё

беларускай культуры. На ўсіх накірунках развіцця Тбеларускай

культуры фарміраваліся свае школы, падыходы і стылі, ствараліся

нацыянальна-самабытныя творы,

з’яўляліся

выдатныя дзеячы

Н

культуры, высокакваліфікаваныя майстры-рамеснікі. Хрысціянства

значна паскорыла развіццё культуры, зрабілаБяе больш раз-

настайнай і высокай па свайму ўзроўню. Многія арнаментальныя

матывы таго часу, звязаныя са старажытнай сімволікай, дайшлі да

нашых дзён у вышыўках, тво ах

й

азьбя оў па дрэву і інш. Культура

ІХ–ХIII стст. стала асновай для

иазвіцця самабытнай беларускай

культуры ў наступныя

ддзі.

р

о

Тэма 2. РАЗВІЦЦЁ КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСІ Ў ДРУГОЙ

стаг

ПАЛОВЕ ХIII–першай палове XVI ст.

и

народнасці.

Старабеларуская

2.1. Фарміраванне

беларускай

з

пісьменнасць і літаратура.

2.2. Беларускае дойлідства і мастацтва.

о

КультурапБеларусі

XIII–XVI

стст. развівалася ва ўмовах зна-

ходжання беларускіх зямель у складзе Вялікага Княства Літоўскага,

е

ускага і Жамойцкага, якое склалася ў сярэдзіне ХIII–першай

палове ХIV ст. У гэты час фарміравалася беларуская народнасць і яе

Рмова, расла нацыянальная самасвядомасць.

Узнікнуўшы пераважна на аснове былых усходнеславянскіх

плямён – дрыгавічоў, полацкіх і смаленскіх крывічоў, радзімічаў,

беларуская народнасць яшчэ доўга адчувала ўплыў культурыУ

балцкіх і фіна-угорскіх плямён, якія ўдзельнічалі ў этнагенезе

беларусаў. Пэўны ўплыў на мову, культуру і рэлігійныяТвераванні

беларусаў аказалі таксама і іншыя этнічныя групы: заход-

неславянскія (палякі) і цюркскія (татары).

Н

Значнае ўздзеянне на развіццё культуры

еларусі ў разглядаемы

перыяд аказала еўрапейскае Адраджэнне.

БГэты важны этап у

развіцці еўрапейскай культуры пачаўся ў самым канцы ХIII ст., а

росквіт Рэнесанса прыйшоўся на ХV–ХVI стст. Гэтаму садзейнічала

й

і ўмацаванне культурных, палітычных і эканамічных сувязей з

Польшчай, асабліва пасля заключэнняиКрэўскай уніі 1385 г.

Польшча стала свайго р да звязуючым звяном паміж ВКЛ і

р

еўрапейскімі дзяржавамі. Б льш актыўна стаў развівацца гандаль з

еўрапейскімі

краінамі, выхадцы з Вялікага Княства Літоўскага

часцей сталі

о

накіроўвацца ў Еўропу для атрымання адукацыі,

т

назіраўся і адваротны рух дзеячаў культуры з Еўропы на ўсход.

Паводле падлікаў даследчыкаў, за сто гадоў Рэфармацыі толькі з

и

магнацкіх сем’яў ВКЛ на вучобу ва ўніверсітэты розных краін

з

Заходняй Еўр пы выехалі 466 чалавек. Большасць з іх пакінулі

пасля сябе рыкметныя сляды ў развіцці беларускай культуры.

о

Развіццё культуры Беларусі ў складзе ВКЛ увайшло ў гісторыю

як часпнайвышэйшага ўздыму, як залаты век.

яе

2.1. Фарміраванне беларускай народнасці. Старабеларуская

Р

пісьменнасць і літаратура

ступенню ў фарміраванні этнасу. У сучасны момант большасць

гісторыкаў прыйшлі да высновы, што ўзнікненне беларускай

народнасці адносіцца менавіта да ХIII–XV стст., калі беларускіяУ

землі ўваходзілі ў склад поліэтнічнай феадальнай дзяржавы –

Вялікага Княства Літоўскага.

Т

Падпарадкаванне раздробленых усходнеславянскіх княстваў і

зямель адзінай уладзе

спыніла працэс феадальнага драблення і

Н

садзейнічала стварэнню ўмоў для ўмацавання сацыяльна-эканаміч-

ных і этнакультурных сувязей паміж розныміБтэрытарыяльнымі

часткамі насельніцтва Беларусі, яго кансалідацыі і інтэграцыі з

суседзямі.

На гэтай

аснове ішоў працэс фарміравання адзінай

й

этнічнай тэрыторыі Беларусі – неабходнай умовы для дзейнасці

этнаўтваральных працэсаў. Асноўнуюи

ролю ў

фарміраванні

этнічнай

тэрыторыі

Беларусі сыг алі эканамічныя сувязі. Іх

р

умацаванню, нягледзячы на панаванне натуральнай гаспадаркі,

садзейнічалі рост гарадоў і мястэчак, развіццё рамёстваў і гандлю.

На аснове

гандлёвых

о

сувязяў паміж горадам і вёскай, буйнымі

т

гарадамі складвалася больш-менш цеснае тэрытарыяльнае адзінства

беларускіх

ямель. Яно падтрымлівалася палітычнай надбудовай –

и

дзяржавай – дапамогай ваеннай сілы (арміі) і органаў дзяржаўнага

кіравання.

з

Акрамя

алітычных

і эканамічных

фактараў

пэўную этна-

о

кансалідуючую функцыю ў фарміраванні беларускага этнасу іграў

таксамапканфесійны фактар. Да сярэдзіны XVII ст. большасць

нас льніцтва беларускіх зямель трымалася праваслаўя. Ва ўмовах

е

пашырэння каталіцтва, пратэстанцтва і ўніяцтва прыналежнасць да

праваслаўнай веры была своеасаблівай прыкметай беларускага

Рэтнасу. Пералічаныя вышэй фактары садзейнічалі развіццю іншых

сваёй адметнасці ад феадала-католіка, які размаўляў на чужой мове

і распаўсюджваў чужую рэлігію, таму адрозненні па мове і рэлігіі ў

народным асяроддзі былі найбольш значнымі ў вызначэнні

Умежаў

Н

паміж этнічнымі супольнасцямі палякаў, літоўцаў і беларусаў.

Значна пазней беларускі народ пачаў адрозніваць сябеТад рускага

этнасу. Гістарычна склаўшаяся агульная супольнасць усходне-

славянскага народа,

агульны палітычны і

эканамічны статус

й

заходнерускіх земляў, якія ўвайшлі ў ВКЛ, адзіная рэлігія і мова

продкаў, агульныя пазіцыі ў палітычным супрацьстаянніБ

з польска-

літоўскімі каталіцкімі вярхамі, культура – ўсё гэта тармазіла працэс

дыферэнцыяцыі рускага і беларускага народаў.

Рэлігія і мова былі

двума найбольш

значнымі

р

вызначалі этнічную

факта амі, што

о

самасвядомасць

народа.

Гэтым итлумачыцца

той факт,

што

насельніцтва беларускай тэрыт

ыі ВКЛ доўга называла сябе рускім і

ст

мову сваю рускай. Так, рускім называў сябе ў сваіх кнігах вялікі

и

. Ф. Скарына, і мову сваіх кніг ён таксама

беларускі асветнік XVI

называў рускай. Паняцце «праваслаўны» атаясамлівалася ў тыя часы з

з

беларусаў

паняццем «рускі», таму этнічная самасвядомасць

о

фарміравалася па ней, чым астатнія этнічныя адзнакі. Такім чынам,

колішні«рускі» ісённяшні«рускі» – гэтарозныяпаняцці.

З ершай пал вы ХIII ст. пачала фарміравацца непасрэдна

старабеларуская пісьменнасць. На базе гутарковай мовы з’явіліся

е

характэрнымі прыкметамі

старабеларускай

пісьмовыя омнікі з

мовып. Да іх, у прыватнасці, адносіцца дагаворная грамата полацкага

князя Ізяслава (каля 1265 г.) і інш.

Мова – адна з важнейшых прыкмет, адметнасцей народа, яна

злучае людзей у адну нацыю і з’яўляецца агульнанародным сродкам

Рпісьмовых і вусных зносін, важнейшым фактарам самавызначэння

Праз мову і слова чалавек пазнае свет, выказвае свае адносіны да

яго. З другога боку, мова фарміруе тып чалавека, яго нацыянальны

характар, духоўныя адметнасці. Мова – душа народа, яго вялікаеУ

багацце, якое народ павінен высока цаніць і берагчы. Згіне мова –

згіне і народ, як ужо не раз было ў гісторыі шэрагу нацыйТ. Вось

чаму вядомы беларускі паэт-патрыёт Ф. Багушэвіч у прадмове да

зборніка «Дудка беларуская» пісаў: «Наша мова святая, бо яна нам

Н

ад Бога даная. Шмат было такіх народаў, што страцілі найперш

мову сваю, так як той чалавек прад скананнемБ, катораму мову

займе, а потым зусім замерлі. Не пакіда

це ж мовы нашай

беларускай, каб не ўмёрлі!» Ганарыцца

мовай і развіваць яе

сваёй

заклікаў беларусаў і вядомы г амадскі дзеяч ХIХ–ХХ ст., краяз-

навец, публіцыст, перакладчык

иАляксандр Ельскі (1834–1916).

Усяго ў свеце сёння існуе каля 6–7 тыс. моў.

Усё гэта сведчыць аб

ым,

р

мова з’яўляецца важным сродкам

кансалідацыі нацыі, у

ым ліку і

беларускай.

Аб моцы нацыі, яе

што

адзінстве можна меркаваць у тым ліку і па ступені развіцця і

т

ўжывання яе мовы. Не выпадкова з распадам Савецкага Саюза ў

постсавецкіх рэспубліках пачаліся працэсы, накіраваныя на

и

дынамічнае ра віццё нацыянальных моў, укараненне іх ва ўсе

з

сферы жыцця. Пачаліся гэтыя працэсы і ў Беларусі, але затым яны

запаволіліся. А між тым мова павінна быць не толькі прадметам

о

навучання, але і дзейсным сродкам фарміравання патрыятызму

кожнагапчалавека, яго лепшых якасцей, якія характэрны для данай

нацыі. Вось чаму дзяржава павінна клапаціцца пра стварэнне ўмоў

е

для ўкаранення і развіцця дзяржаўнай мовы.

Нацыянальная мова – паняцце гістарычнае: яна складваецца ў

Рперыяд утварэння нацыі і фарміруецца на аснове мовы народнасці,

ўзніклі яшчэ раней. Вучоныя-філолагі лічаць, што старабеларуская

й

літаратурная мова сфарміравалася на аснове віленскага, наваг-

рудскага і маладзечанскага говараў.

Б

У ХIV ст. старабеларуская мова стала дзяржаўнай, афіцыйнай

мовай канцылярыі і справаводства ў Вялікім Княстве Літоўскім. На

ёй пісаліся законы,

р

праводзіліся

пасяджэнні сеймаў, вялася

о

дыпламатычная перапіска. Яна шыиока распаўсюдзілася сярод усіх

народаў княства, продкаў сучасных літоўцаў, яўрэяў, татараў,

т

цыганоў, караімаў, з’яўлялася сродкам міжэтнічных зносін. У

и

літоўскай жа народнасці, дарэчы, пісьменнасць з’явілася толькі ў

ХVI ст. Літаратурна-мас ацкія творы, статуты, граматы, летапісы,

з

напісаны на

хронікі і іншыя

дакументы, якія захаваліся,

о

адлюстроўваюць багацце

жывой гутаркі

старабеларускай мове,

Сярод літаратурных тэкстаў свецкага характару найбольш

папулярнымі былі кнігі па гісторыі, перакладныя рыцарскія

аповесці: «Аповесць аб Троі», «Александрыя» (новая рэдакцыяУ),

Н

«Аповесць аб слаўным рыцары Трыстане» і інш. Сучаснікі цанілі іх

не толькі як займальнае чытанне, але і як крыніцу гістарычныхТ

ведаў і ў

якасці ўзора

для пераймання. Так, невядомы аўтар

«Пахвалы гетману Канстанціну Астрожскаму» (каля 1515 г.), які,

й

відавочна, чытаў «Александрыю», пісаў, што беларуска-літоўскія

воіны сваёй мужнасцю былі падобны македанянамБ.

Вялікі ўклад у развіццё літаратуры, адукацыі, беларускай мовы

ўнёс у першай палове

ХVI ст. усходнеславянскі першадрукар,

р

асветнік і гуманіст Францыск Ска ына – чалавек рознабаковых ведаў

о

і інтарэсаў. Сярод сучаснікаў яму неибыло роўных. Жыццё і творчая

дзейнасць Скарыны –

жывы п ыклад развіцця нацыянальнай

т

самасвядомасці беларускага нар да. Дзякуючы яму старабеларуская

и

мова ўзбагацілася і зазнала рэфармаванне.

Францыск Скарына (1490–1551) нарадзіўся ў Полацку, там жа

з

вучыўся, а прадоўжыў адукацыю ў Кракаве і Падуі. Яму належыць

о

заслуга заснавання ўсходнеславянскага кнігадрукавання. У 1517 г.

ён выдаў у Пра е кнігу «Псалтыр» на царкоўнаславянскай мове

беларускай рэдакцыі. Усяго ж на працягу 1517–1519 гг. працавіты

палачанін

ераклаў, пракаментаваў і выдаў 23 кнігі Бібліі – «Богу

е

ко чти и людям пасполитым к доброму научению». Яны былі багата

ілюстраваныпвысокамастацкімі гравюрами, арнаментаваны мно-

ствам заставак, канцовак, мудрагелістых буквіц, што зрабіла іх

унікальнымі помнікамі кніжнай графікі і афарміцельскага мас-

тацтва. Зараз Біблія перакладзена на больш чым 1600 моў, чацвёрты

Рў свеце пераклад быў зроблены на старабеларускую.

Радзівілаўская (Брэсцкая) біблія.

Н

Першая ж кірылічская кніга ў межах сучаснай

еларусі была

надрукавана ў Нясвіжы ў 1562 г. У XVIБст. друкарні пачалі

дзейнічаць не толькі ў Берасці і Нясвіжы, але і ў Вільні, Полацку,

Мінску, Магілёве, Любчы, Слуцку, Пінску, Супраслі, Іўі, Заблудаве,

й

Лоску, Цяпіне. У Заблудаве п ацавалі Іван Фёдараў і Пётр

Мсціславец, якія ў 1569 г. выдалі тами«Евангелле вучыцельскае».

Падзвіжніцкую дзейнасць Ф. Ска ыны сілкавала гарачая любоў да

р

сваёй зямлі. Ён здзейсніў п дзвіг вялікага гуманізма і бязмежнай

самаадданасці, прысвяціўшы св й

велізарны

талент і працавітасць

о

садзейнічала навуковая грунтоў-

служэнню роднаму краю. Гэ аму

т

насць, высокі эстэтычны густ, гуманізм, дэмакратызм, імкненне да

навізны і

сінтэзу рэлігійных, філасофскіх,

навуковых і

и

мастацкіх ведаў. Не выпадкова кожная кніга Ф. Скарыны – шэдэўр

сусветнага

з

свайго

часу, ён быў

выдавецкага мастацтва. Чалавек

, але яго рэлігійнасць не была артадаксальнай. Вялікі

творчага

б ларускі асветнік лічыў, што рэлігія павінна служыць зямным

справампі ў першую чаргу садзейнічаць маральнаму ачышчэнню і

духоўнай кансалідацыі прадстаўнікоў розных саслоўяў, умацаванню ў

веруючы

іхпачаткаўчалавекалюбстваі«паспалітасці».

Дзейнасць Ф. Скарыны – вучонага, гуманіста, наватара – стала

Ррубяжом у гісторыі беларускай культуры. Фарміраванне яго як