Гісторыя культуры Беларусі

У яго гонар устаноўлены ордэн і медаль, малая планета № 3283

таксама названа ў яго гонар.

Н

У

Ф. Скарыну можна назваць прадвеснікам Адраджэння і Асветы у

Вялікім Княстве Літоўскім. Яго справу, закладзеныя імТтрадыцыі

перакладчыкаў. У іх ліку С. Будны, В. Цяпінскі, М. Гусоўскі і

многія іншыя айчынныя асветнікі.

й

Сымон Будны (1530–1593) сваю асветніцкуюБдзейнасць пачаў з

выдання на беларускай мове ў 1562 г. у Нясвіжы «Катэхізіса» і

«Апраўдання грэшнага чалавека перад Богам». У далейшым ён

р

займаўся перакладам Бібліі, галоўным чынам кніг Новага Запавету,

о

у 1583 г. выдаў зборнік «Аб свецкайиуладзе». Як і Ф. Скарына,

С. Будны быў гуманістам, але ад озніваўся больш радыкальнымі

т

поглядамі, выступаў за грамадзянскі мір, супраць несправядлівых

и

войнаў, змагаўся за дух ўную свабоду чалавека. С. Будны адным з

першых усвядоміў небяспеку анархізма для грамадства і ў кнізе

з

неабходнасць дэмакратычнага кіра-

«У абарону ўрада»

даказваў

о

Уяўляе

цікавасць прапанаваная ім мадэль

вання грамадствам.

загаварыў аб сувязі маральных каштоўнасцей чалавека з прыродным

асяроддзем. Гарачы абаронца міру, чалавек прагрэсіўных імкненняў,

ён настойваў на

неабходнасці экалагічнага выхавання чалавекаУ.

М. Гусоўскі – стваральнік першай адрасаванай еўрапейскаму чытачу

рэалістычнай лірыка-эпічнай паэмы аб Беларусі. Яго імя абяссмерцілаТ

напісаная ў 1522 г. у Рыме «Песня пра зубра», якая затым была

выдадзена ў 1523

г. у

Кракаве. Гэта паэма прынесла яму

славу

Н

выдатнага культурнага дзеяча славянскага свету. З вялікай любоўю і

пафасам у ёй апісана беларуская прырода, а Бзубр паўстае як з’ява

нацыянальнай карціны свету і ў той жа час як сімвал радзімы. Менш

вядомы іншыя паэмы М. Гусоўскага: «Новая і слаўная перамога над

й

туркамі ўчэрвенімесяцы» (1524), «ЖыццёіподзвігісвятогаГіацынта»

(1525), атаксамавершы.

и

Важнае значэнне для

развіццялітаратуры Беларусі, Літвы і

Польшчы мела творчасць паэ а-лацініста, гуманіста Яна Вісліцкага

(1480–1520), аўтара многіх

д, эпіграм, элегій, пасланняў. Сапраўдную

о

славу яму прынесла паэма «Пруская вайна» (1516), у другой частцы

т

якойрасказваецца аб Грунвальдскай бітве. Я. Вісліцкі адным з першых

зразумеў вялікае

начэнне

перамогі

над Тэўтонскім ордэнам для

и

будучагаразвіццяславянскіхіпрыбалтыйскіхнародаў.

з

развіцця

беларускай літаратуры

ХIII–

Важным напрамкам

XVI стст. заставалася летапісанне. Да сярэдзіны XV ст. беларускія

о

л та ісы адыходзяць ад агульнарускіх і набываюць мясцовы

дзяржаўныпхарактар, таму хаця яны і пісаліся на старабеларускай

, але называліся беларуска-літоўскімі. Да іх адносяцца «Бела-

мове

руска-літоўскі летапіс 1446 г.», «Хроніка Вялікага Княства Літоў-

скага, Рускага і Жамойцкага», «Летапісец князёў літоўскіх»,

Р«Хроніка Быхаўца». Гістарычныя падзеі і іх ацэнкі падаваліся ў

аб царкве, дзённікаў і мемуараў, у якіх падзеі і факты мінулага і

сучаснага пісьменніку жыцця выліваліся ў спецыфічную літа-

ратурную форму.

У

Важнымі літаратурнымі помнікамі

сярэдневяковай Беларусі

з’яўляліся разнастайныя дзяржаўныя, юрыдычныя дакументыТ, у

першую чаргу Метрыка і статуты Вялікага Княства Літоўскага,

напісаныя на старабеларускай мове і якія пераканаўча сведчаць пра

высокіўзровеньправавойдумкітаго часу.

Н

Б

2.2. Беларускае дойлідства і мастацтва

й

Значнае месца ў дасягненнях культуры ВКЛ XIII–XVI стст.

займае архітэктура. Яна спалучалаиў сабе традыцыі дойлідства

Беларусі IХ–ХII стст. і ўплыў а хітэкту ы Заходняй Еўропы, адкуль

р

пранікалі раманскі і га ычны стылі, рэнесанс і барока. Творча

пераапрацоўваючы і сін эзіруючы мясцовыя і замежныя архітэк-

о

турныя формы, беларускія майстры стварылі самабытныя, арыгі-

т

нальныя і непаўторныя помнікі дойлідства. Беларусь была арэнай

частых ваенных д еянняў, міжусобных войнаў феадалаў, таму на яе

и

землях былі ў вед ены дзесяткі крэпасцей і замкаў.

з

Сярод абар нчых пабудоў канца ХIII ст. выдзяляецца

Камянецкая (Белая) вежа (столп, 1276–1288). Па загаду Валынскага

о

князя Уладзіміра Васількавіча яе пабудаваў дойлід Алекса (у Ка-

мянцыпяму пастаўлены помнік). Гэта вежа мае агульныя рысы з

в жамі-данжонамі ХII–ХIII стст., якія будаваліся на тэрыторыі

е

Скандынавіі, Прыбалтыкі, Цэнтральнай і Заходняй Еўропы.

Вышыня вежы 29,4 м, дыяметр 16 м, таўшчыня сцен 2,5 м. У 1903 і

Р1990–2000 гг. вежа рэстаўрыравалася,

зараз у ёй размяшчаецца

Гродна і Навагрудку былі перабудаваны ў мураваныя і абнесены

шмат’яруснымі вежамі. Новыя мураваныя замкі былі ўзведзены ў

Лідзе, Крэве, Гародні. У другой палове XVI ст. у БеларусіУбыло

пабудавана шмат новых крэпасцей – Сокал, Туроўля, Казян, Красны і

інш., якія стварылі абарончую сістэму агульнадзяржаўнагаТзначэння.

З канца ХV ст. архітэктура беларускіх зямель усё мацней пачала

адчуваць уплыў заходнееўрапейскага Адраджэння. Мяняліся тып і

характар абарончага дойлідства.

Н

Галоўнымі мастацкімі (архітэктурнымі) стыляміБсталі гатычны,

рэнесансны, барока, якія часта выступалі ў спалучальных формах,

што сталі характэрнымі для

Беларусі. Абарончы характар

й

насіла гатычная і рэнэсансная а хітэктура замкаў у Геранёнах,

Смалянах

і

Койданаве.

Канцэнтиаваным

выражэннем традыцый

беларускага замкавага д йлідства,

вышэйшым дасягненнем нацыя-

культуры

нальнага ваенна-інжынернага мастацтва таго часу з’яўляецца замак

у Міры (Карэліцкі раён). У р зныя часы ім валодалі Ільінічы,

о

Радзівілы, Вітгенш эйны, Святаполк-Мірскія. Пад іменем замка

т

Гаршэкаў Адам Міцкевіч апісаў яго у паэме «Пан Тадэвуш».

Мірскі замак ствараўся ў некалькі этапаў, будынкі дабудоўваліся.

Выдатнасцю

и

амка-палаца з’яўляюцца вежы, упрыгожаныя нішамі і

з

арнаментальнымі паясамі. У яго архітэктуры рысы позняй готыкі

спалучаюцца з элементамі рэнэсансу. Замак неаднаразова падвяргаўся

о

асадам і разбурэнню з боку шведаў, французаў, армій рускіх цароў, але

ўсякіпраз адбудоўваўся. У нашы дні ён зноў адрэстаўрыраваны і

ўражваесваёйвеліччуіпрыгажосцю.

Шэраг помнікаў замкавага дойлідства першай паловы ХVI ст.

змяшчаюць элементы, трансфармаваныя з фламандскай і нідэр-

Рландскай рэнэсанснай архітэктуры. Гэта не выпадкова, паколькі ў іх

праектаванні і будаўніцтве прымалі ўдзел замежныя спецыялісты.

Высокага мастацкага ўзроўню дасягнулі беларускія дойліды ў

культавай

архітэктуры.

Яны стварылі

новы самабытны тып

43

глыбы. Маналітныя сцены будынка акружаны высокім земляным

валам, які ахоўваў кальвіністаў ад нападу.

У XVI ст. пачалі з’яўляцца культавыя пабудовы ў стылі рэнесансуУ

(пратэстанцкі сабор у Смаргоні і каталіцкі касцёл у ясвіжы). Пад

канец XVI ст. у беларускай архітэктуры ўсталёўваецца стыльТбарока

(езуіцкі касцёл у Нясвіжы – архітэктар Дж. М.

ернардоні). Стылю

барока ўласцівы прасторавая

разгорнутасць,

сваеасаблівасцьН

і

дынамічнасць кампазіцыі.

першай

Бпалове XVI

У выяўленчым мастацтве

ў

XIV–

ст.

найбольш пашыранымі былі

станковы жывапіс (іконы), насценныя

роспісы (фрэскі), дэкаратыўная скульптура палацаў і культавых

пабудоў, кніжная гравюра,

р

дэка атыўна-прыкладное мастацтва.

о

иамках. Іканапіс і скульптура

Развіваліся яны ў двух нап

вызначаліся плоскаснай тракт ўкай фігур і прадметаў, адсутнасцю

т

перспектывы. Найбольшую цікавасць з твораў беларускага жы-

и

вапісу таго часу выклікае абраз Параскевы Пятніцы (Дзяржаўны

мастацкі музей Рэспублікі Беларусь). Асобныя яго часткі напісаны

з

рукі і рот

намаляваны

непамерна малымі,

дыспрапарцыянальна:

вочы і

нос

вялікімі,

але было б

памылковым гэтыя

– вельмі

Апанасе Антонавічу з Гродзеншчыны (ХVI ст.), Гіероніме з Мінска

(ХVI ст.) і інш. Прафесійны ўзровень многіх з іх быў варты даволі

й

высокай аплаты, аб чым, у прыватнасці, ускосна сведчыць кніга

падлікаў двара князя Альбрэхта (Кёнігзберг), уБякой 20 кастрычніка

1553 г. запісана аб уплаце 72 марак ма стру Антонію з Вільні за

чатыры партрэты. Па тым часе гэта была вялікая сума грошай.

р

У сярэдневяковай Беларусі шы окае распаўсюджванне таксама

о

атрымала графіка. У пачатку ХVIист. беларуская графіка, як і ўсё

гравёрнае мастацтва, развівалася пад уплывам друкарскай дзейнасці

Ф. Скарыны.

т

и

Адна са знакамітых гравюр, якія былі размешчаны ў некалькіх

выданнях 1517–1519 гг., – партрэт Ф. Скарыны. Гэта была першая

з

спроба ў беларускай графіцы паказаць чалавека за працай. Новым у

партрэце

было

і тое, што мастак умела ўпісаў постаць у інтэр’ер,

суправаджалі біблейскія гісторыі і сюжэты ў кнігах Скарыны,

не

ствараліся ў інтарэсах асветы шырокіх пластоў насельніцтва і па-

своймуппадкрэслівалі адзінства рэлігійных і свецкіх поглядаў, на

што

адважваліся маскоўскія кніжнікі і царкоўныя іерархі.

Уражваюць графічныя выявы біблейскіх сюжэтаў «Самсон і леў»,

«Плач Іерэміі», «Хрыстос і нявеста».

РУ графіцы, такім чынам, першапачаткова дамініравала кніжная

У эпоху сістэмнага абнаўлення айчыннай культуры ў духе

Н

творчага традыцыяналізму развіваўся фальклорны тэатр. Гэта перш

за ўсё народны жанр скамарохаў. З ХVI Бст. вядомы народны

лялечны тэатр «батлейка». Спачатку у ім паказваліся сцэнкі

біблейскіх сюжэтаў, але затым сталі пераважаць народныя сцэнкі і

й

мноства сюжэтных варыяцый на злобу дня. Галоўным героем

выступаў весялун, жартаўнік і на одныизаступнік Несцерка.

У 1585 г. у Полацке пры езуіцкім калегіуме быў створаны першы

на тэрыторыі Беларусі шк льнытэатр. Хутка такія тэатры з’явіліся і

ў іншых навучальных ус

. Аўтарамі п’ес для школьных

ановах

спектакляў і іх пас аноўшчыкамі былі настаўнікі, выканаўцамі

т

ролей – вучні. Акрамя п’ес рэлігійнага зместу яны разыгрывалі

спектаклі з гістарычнымі сюжэтамі, інтэрмедыі, звяртаючыся да

и

падзей час ў Рымскай імперыі і сярэдневяковай Еўропы. Прад-

з

стаўленні даваліся на латыні, у антрактах выконваліся інтэрмедыі

на беларускай м ве.

о

Такім чынам, менавіта XIII–XVI стст. сталі тымі часамі, калі

культурапбеларускага народа, развіваючыся на ўласнай аснове,

узбагацілася здабыткамі сусветнай цывілізацыі і актыўна ўклю-

е

чылася ў агульнаеўрапейскі культурна-гістарычны працэс. Да-

сягнутыя поспехі сведчаць аб вялікіх творчых здольнасцях

Рбеларускага народа, які ў цяжкіх умовах феадальна-прыгонніцкага і

Агульнанацыянальная культура ў другой палове ХIII–ХVI cтст.

насіла

палілінгвістычны характар: яна была беларускамоўнайУў

Н

асноўным сярод сялян, гараджан, часткі шляхты і польскамоўнай

сярод магнатаў і большасці шляхты.

Т

й

Тэма 3. КУЛЬТУРНАЕ РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСІ Ў ДРУГОЙ

ПАЛОВЕ ХVI–ХVIII стБ.

3.1. Грамадска-палітычная думка .

р

3.2. Развіццё адукацыі, літа ату ы і навукі.

о

3.3. Архітэктураіжывапіс. Тэатиальнаеімузычнае мастацтва.

т

Культурнае развіццё Беларускіх зямель у другой палове ХVI–

и

ХVIII стст. у складзе Рэчы Паспалітай неразрыўна звязана з

гістарычнымі, эканамічнымі

і сацыяльна-палітычнымі ўмовамі

з

жыцця беларускага народа, уласцівымі гэтаму часу. У разглядаемы

перыяд

ішло

арыгінальнай

грамадска-палітычнай

фарміраванне

культура. У выніку ХVII ст. было адным з самых цяжкіх у гісторыі

Беларусі. Трэба мець на ўвазе і тую акалічнасць, што фарміраванне

самабытнай беларускай культуры праходзіла ва ўмовах узаемнайУ

барацьбы праваслаўя,

уніяцтва, і каталіцызму, асабліва ўзмоцненай

пасля Берасцейскай уніі 1596 г.

Т

Усе гэтыя працэсы праходзілі пад уплывам ідэй еўрапейскага

Адраджэння, Рэфармацыі і Асветы.

На тэрыторыі

еларусі былі

Н

вядомы творы М. Вальтэра, Д. Дзідро, Ж.-Ж. Русо, Ш. Мантэск’ё.

Працэсы Адраджэння на беларускай зямлі меліБсваю спецыфіку. У

духоўным жыцці зберагалася пераемная сувязь з візантыйскімі,

старажытнарускімі і мясцовымі культурнымі традыцыямі. Пры

й

гэтым культура станавілася больш дэмакратычнай, пашыралася яе

сацыяльная база.

и

р

3.1. Грамадска-палітычная думка

о

Сацыяльна-эканамічныя працэсы, што адбываліся на тэрыторыі

Беларусі ў ХVI–ХVIIIстст., стваралі глебу, на якой узнікла

апазіцыя гараджан феадальнай ідэалогіі. Гэта паспрыяла з’яўленню

и

ў асяроддзі гарадскіх жыхароў гуманістычнай плыні, звязанай з

з

Адраджэннем,

гуманізмам,

Рэфармацыяй.

агульнаеўра ейскім

Прагрэсіўная грамадская думка Беларусі, што фарміравалася ў

эпоху

о

Адраджэння, была скіравана супраць царкоўных аўтарытэтаў,

традыцыйпі дагматаў царквы, афіцыйнай тэалогіі і сярэдневяковай

схаластычнай філасофіі. Абуджалася цікавасць да чалавека і яго

е

ўнутранага свету, распаўсюджваліся новыя погляды на рэчаіснасць,

шмат у чым адрозныя, а часам і супрацьлеглыя тым, што панавалі ў

Рхрысціянскім светапоглядзе.

У

поглядах некаторых беларускіх мысліцелей

з’яўляюцца і

Аналізуючы стан грамадска-палітычнай думкі разглядаемага

перыяду, трэба адзначыць, што яна змагла паспяхова развіваццаУў

Н

пэўнай ступені дзякуючы дзейнасці мысліцеляў, якія працавалі на

тэрыторыі Беларусі раней. Сярод іх знакамітыя СымонТБудны,

Васіль Цяпінскі, Стэфан і Лявонцій Зізаніі, Фядос Касы і інш.

Нельга не адзначыць і ролю ў канцы ХVI–пачатку ХVII ст.

апекай

магнатаў Радзівілаў,

разнастайных гуманістычных гурткоў пад

Валовічаў, Кішкаў і інш. Сябрамі гурткоў быліБвядомыя пісьменнікі-

гуманісты, паэты, перакладчыкі, музыканты, гісторыкі, кнігавыдаўцы,

сярод якіх былі Андрэй Рымша, Мацей Стры коўскі, Беняш Будны,

р

Саламон Рысінскі, Даніла Наба оўскі, Пятро Кахлеўскі, Пятро Бластус

о

Кміта, Кіпрыян Базылік. Яны папуляиызавалі ідэі антычнай філасофіі,

гуманістычнай этыкі, рэлігійнага скептыцызму і рацыяналізму,

т

выступалі за рэлігійныя і палі ычныя свабоды, звярталіся да свецкага

и

жыцця, народнайкуль уры.