Гісторыя культуры Беларусі

знаходзіўся каля шляху з Оршы на Каханава. На жаль, з-за

бязладнасці і абыякавасці людзей амаль усе гэтыя ўнікальныя

помнікі пісьменнасці загінулі.

Н

У

Сведчаннем развіцця асветы з’яўляецца і старадаўні (канец ХІІ–

пачатак ХІІІ ст.) самшытавы грэбень, знойдзены наТтэрыторыі

старажытнага Брэста, на якім з абодвух бакоў выразаны літары

алфавіта ад «А» да «Л». Акрамя таго, у Мсціславе і Віцебску былі

й

знойдзены такія важныя помнікі развіцця пісьменнасці, як

берасцяныя граматы. Выдатным помнікам пісьменнасціБ

з’яўляецца і

знакаміты крыж Ефрасінні Полацкай.

Свае памятныя надпісы пакінулі нашчадкам і будаўнікі

надпісы XII ст. на прасліцах,амфарах: «Бабино праслень» (Віце-

Полацкага Сафійскага сабора. Тут на вялікім плоскім камяні ў пад-

о

мурку выдрапаны іх імёны: «Давидъи, Тоума, Микоула», а таксама

«Петърь,

Воришъ».

Звесткі

аб озных

імёнах, лексіцы

даюць

бск), «Ярополче

вино

» (Пінск), «Настасино праслен» (Пінск). Даку-

менты сведчаць, ш палачане ведалі лацінскую графіку, а гэта

значыць,

з

былі наёмы з замежнымі мовамі, якімі карысталіся пры

о

правядзенні гандлю. Аб шырокім распаўсюджванні пісьменнасці і

кніжнасці на тэрыторыі Беларусі сведчыць і той факт, што ў Мін-

ску, Друцку, Браславе, Полацку, Копысі, Тураве, Віцебску, Ваўка-

выску архе лагамі знойдзены зашчапкі ад пераплётаў кніг і

Гродне

рылады для пісьма – сцілі-пісалы (касцяныя, бронзавыя,

шматлікія

жал зныяп). Розныя

рэчы з надпісамі былі знойдзены таксама ў

, Навагрудку, Ваўкавыску, Слоніме, Тураве і іншых гарадах.

Важным

пацвярджэннем развіцця

пісьменнасці

ў

Тураве

з’яўляецца «Сказанне аб мніху Марціне« (ХII ст.), у якім гаво-

Ррыцца аб цяжкім жыцці манаха-пустэльніка ў келлі Барыса-

глебскага манастыра. Марцін быў кухарам і абслугоўваў чатырох

тураўскіх епіскапаў: Сімяона, Ігнація, Іакіма і Георгія. Больш

познім помнікам з’яўляецца «Сказанне

аб Кірыле

Тураўскім».

10

ўпрыгажэннямі, зробленымі ў выглядзе гронкі. Мініяцюры не

захаваліся. Копія Тураўскага Евангелля, якая была перададзена ўрадам

Літвы, знаходзіццаў Нацыянальнайбібліятэцы Беларусі.

У

У адрозненне ад Тураўскага Аршанскае Евангелле (канец ХII–

пачатак ХІІІ ст.), якое было знойдзена ў 1812 г. у Оршы,Тзахавалася

амаль цалкам. Яно напісана на 142 старонках пергаменту

залацістага колеру і

змяшчае дзве застаўкі, 310 ініцыялаў, дзве

Н

мініяцюры з выявамі евангелістаў Лукі і Мацвея. Найбольшую

цікавасць выклікаюць фігурныя мініяцюрыБ, якія з’яўляюцца

першымі вобразамі евангелістаў у рукапісах Беларусі, ды і наогул

ва ўсходнеславянскіх рукапісах. Мініяцюры сугучны візантыйскаму

й

палеалогаўскаму жывапісу, намаляваны ў форме, якая нагадвае

фрэску. Для іх характэрны дынамікаи, экспрэсія, выразнасць,

манументальнасць. Разам з тым ад візантыйскіх узораў малюнкі

р

адрозніваюцца жыццёвасцю мясцовых тыпажоў, мажорнасцю

каларыта, шырокай,

свабоднай

манерай пісьма, тут няма

візантыйскага аскетызму. Зараз Аршанскае Евангелле захоўваецца ў

т

Цэнтральнай навуковай бібліятэцы АН Украіны.

У гэты час важную ролю ў развіцці пісьменнасці, кніжнасці,

и

адукацыі і ўсёй культуры адыгрывалі манастыры, храмы, а таксама

з

манахі, свяшчэннікі, свецкія дзеячы. Многія з іх былі вельмі

адукаванымі людзьмі, ведалі некалькі замежных моў. Пры

о

манастырах, княжацкіх дварах адкрываліся школы, у якіх дзеці

вучылісяпчытанню, пісьму, асновам матэматыкі, царкоўным спевам.

Пашырэнню асветы садзейнічалі і госці з іншых замежных дзяржаў,

найперш з Візантыі, якія прывозілі кнігі і дзяліліся новымі ведамі,

распавядалі пра розныя краіны.

РУ далейшым развіццё ўнутранага і знешняга гандлю, рамёстваў,

Наўгародскай зямель і іх узаемаадносіны з Кіевам. У Галіцка-

Валынскім летапісу апісваюцца падзеі 1201–1292 гг., часта звяза-

ныя з гісторыяй Гродна, Турава, Пінска, Брэста,

НавагрудкаУ,

Слоніма, Ваўкавыска і іншых гарадоў.

Н

Важнай крыніцай па гісторыі Полацкага, Тураўскага,ТКіеўскага,

Галіцка-Валынскага і іншых княстваў ХІІ–ХIII стст. з’яўляецца

Іпацьеўскі летапісны звод, які змяшчае

тры летапісныя творы:

й

«Аповесць мінулых гадоў», Кіеўскі летапіс і Галіцка-Валынскі

летапіс. Вучоныя мяркуюць, што арыгінал ІпацьеўскагаБ

летапісу

перапісваўся ў Пінску мясцовым перапісчыкам. Існавалі Полацкі,

Смаленскі летапісы. Яны, магчыма, вяліся ў Тураве, Навагрудку

р

(у Лаўрышаўскім манастыры, заснаваным Войшалкам). На жаль,

Асобнае месца сярод помнікаў

пісьменнасці ХІІ ст. належыць

Полацкі летапіс не збярогся, але дакладнаивядома, што ён быў, бо ім

пры напісанні гісторыі расійскай дзяржавы карыстаўся вядомы

т

расійскі вучоны-гісторык ХVIII ст. В. М. Тацішчаў.

и

«Слову аб палку Ігаравым» (1185), у якім расказваецца пра няўдалы

з

паход Ноўгарад-Северскага князя Ігара Святаслававіча на полаўцаў.

о

Гэты твор з’яўляецца вяршыняй мастацкай пісьменнай літаратуры

не толькі ўсх дніх славян, але і ўсяго свету. Аўтар «Слова...», вялікі

патрыёт р днай зямлі, адзін з найбольш прагрэсіўных людзей

свайго часу, асуджае міжусобіцы, заклікае князёў да адзінства ў імя

е

н зал жнасці і міру. Стыль твора велічны. «Слова...» напісана

сакавітайпнароднай мовай, насычана ідэямі і вобразамі народнай

паэтычнай творчасці. Значнае месца ў творы адводзіцца Полацкаму

князю Усяславу Чарадзею, да якога аўтар яўна мае сімпатыі.

Усяслаў Полацкі падаецца ў

арэоле

славы,

незвычайных

Ррамантычных прыгод і клопатаў аб родным горадзе. У «Слове…»

народнага героя Волха Усяславіча. У быліне «Дабрыня-сват»

адлюстравана барацьба князя Уладзіміра з Рагвалодам.

У

Н

На Полаччыне было шмат і рознай літаратуры (як свецкай, так і

рэлігійнай), перакладзенай з грэчаскай, старажытнаяўрэйскайТ

,

багатая бібліятэка, лёс якой, на жаль, невядомы. Таксама вядома,

р

што ў 1180 г. у Смаленску, які тады ўваходзіў у склад полацкіх

о

зямель, пры школе была бібліятэкаи, у якой зберагалася каля 1000

рукапісных кніг. Лёс іх таксама невядомы.

т

Папулярнай на беларускіх землях была і вусная народная

и

творчасць, якой былі ўласцівы ўсе асноўныя жанры: абрадавыя

ведаем дзякуючы таму, што да нашага часу дайшло «Жыціе Ефрасінні

Полацкай», напісанае да 1187 г. Невядомы аўтар высока ацэньвае

заслугі асветніцы і піша, што яна «яко луча солнечьнаа, просветившияУ

Н

землю Полотьскую». Разумная, прыгожая і адукаваная дзяўчына, якую

хацелі аддаць замуж за багатага князя, супраць волі бацькіТпайшла ў

манастыр, дзеатрымалаімяЕфрасіння.

Яна арганізавала майстэрню па перапісцы кніг (скрыпторый), у

й

якой адзін майстар пісаў каляровыя ініцыялы, другі маляваў

кніжныя мініяцюры, трэці пераплятаў. ГэтаБпавышала прадук-

цыйнасць працы і якасць кніг. Перапісаныя кнігі разыходзіліся па

ўсёй Полацкай зямлі. Да гэтай

яна далучыла сваю родную

сястру Гардзіславу і стрыечную – Звеніславу (у манастве Еўдакія і

о

Еўпраксія). Пры адным з манастыиоў асветніца адкрыла ікана-

пісную майстэрню.

т

справы

Значную ўвагу яна надавала арганізацыі школьнай справы, аду-

и

кацыі. Адукаваная ігумення адкрыла дзве школы, дзе дзеці вучыліся

чытанню,

пісьму, арыфме ыцы, царкоўным спевам, пашырыла

з

навучальную праграму. Юныя палачане пачалі вывучаць грэчаскую,

о

магчыма, лацінскую мовы, рыторыку, медыцыну, гісторыю.

На свае

ср дкі

Ефрасіння Полацкая

заснавала мужчынскі

(Св. Багар дзіцы), жаночы (Св. Спаса) манастыры, дзве царквы,

якія сталі важнымі цэнтрамі духоўнасці і асветы. Асабліва вядома

яе

аса-Прэабражэнская (Спаса-Ефрасіньеўская), пабудаваная

царква С

па

пзаказу архітэктарам Іаанам. У 2012

г. у Полацку адкрыты

помнік таленавітаму дойліду. Па заказу апякункі беларускай зямлі

быў зроблены і знакаміты крыж Ефрасінні Полацкай.

Ігумення вяла перапіску з Візантыяй. Яна атрымала каштоўныя

Рпадарункі

ад імператара Мануіла

І Комніна (1143–1180) і

Выдатны красамоўца, царкоўна-палітычны дзеяч, мысліцель і

пісьменнік Кірыла Тураўскі (1130–1188) нарадзіўся ў горадзе Тура-

Н

ве ў сям’і багатых гараджан. Аб яго жыцці вядома з жыція «Памяць

святога айца нашага Кірыла, епіскапа ТураўскагаБ», напісанага ў

ХІІ ст. невядомым аўтарам. К. Тураўскі атрымаў добрую адукацыю.

Стаў манахам. Вёў аскетычны лад жьцця, замураваў сябе ў стоўп.

й

Прыкладаў такога да яго на Русі не было. Зачыніўшыся ў мана-

стырскай вежы, К. Тураўскі маліўсяи, пісаў творы, умацоўваў свой

дух. Праведнае жыццё, адукаванасць, красамоўства зрабілі імя

р

царкоўнага дзеяча вяд мым яшчэ ў маладосці. Ён карыстаўся

вялікай павагай сярод ураўцаў і па іх настаянню стаў епіскапам.

о

У 1182 г. перадаў епіскапс ва Лаўрэнцію.

т

К. Тураўскі праславіўся сваімі высокамастацкімі пропаведзямі –

прамовамі,

у гісторыю як Златавуст («Златоуст, паче всех

и

воссиявший нам на Руси»). З яго спадчыны зберагліся тры дыдак-

з

тычныя а весці-прытчы («Прытча пра душу і цела», «Аповесць

пра беларызца і манаства», «Казанне пра чарнарызскі чын»), восем

увайшоў

«слоў» – ро

аведзяў («Слова на Вялікдзень», «Слова на вербніцу»,

«Словапна Ушэсце» і інш.), два каноны, 21 малітвы – споведзі. Яму

прыпісва цца яшчэ 11 слоў і дзевяць малітваў. Такая колькасць

е

твораў, якая захавалася нават праз восем вякоў, амаль неверагодная

для славянскага аўтара ХІІ ст. Гэтыя творы належаць да лепшых

Рдасягненняў літаратуры таго часу, атрымалі шырокае міжнароднае

прызнанне, сустракаюцца ў сербскіх і балгарскіх спісах. Звязаныя з

біблейскімі сюжэтамі, пропаведдзю хрысціянскіх ісцін, «Словы»

К. Тураўскага

вызначаюцца глыбокімі ведамі, публіцыстычным

15

Значэнне асобы К.

Тураўскага і яго паэтычнага таленту яшчэ

больш узрастае, калі

звярнуцца да думкі некаторых вучоныхУ-

літаратараў і гісторыкаў, якія менавіта яго лічаць аўтарам

знакамітага твора «Слова аб палку Ігаравым». ГэтуюТдумку

выказвалі беларуска-польскі паэт

Уладзіслаў Сыракомля,

Янка

Купала і інш. Сапраўды, у «Слове...» шмат беларускіх слоў (аксаміт,

Н

туга, вежа, смага, кожухы, стязі, шызым, брешут, годіна).

Значны ўклад у развіццё культуры ў ХІІ ст. унёсБКлімент Смаляціч.

Летапіс сведчыць, што гэта быў кніжнік і філосаф, якіх наРусі яшчэ не

было. Ён добра ведаў творы антычных аўтараў, у тым ліку Платона,

й

Арыстоцеля. К. Смаляціч лічыў, што айцы царквы былі такімі ж

вестунамі хрысціянскіх ідэй сяиод язычніцкіх народаў, як і

старазаветныя прарокі сяр д яў эяў. Ён – аўтар многіх літаратурна-

р

царкоўных твораў, але да нас дайшоў толькі адзін ліст, напісаны ім

смаленскаму святару Фаме, у якім гаворыцца, што разуменне і

о

тлумачэнне Бібліі павінна быць не літаральным, а інасказальным і

т

зразумець святыя кнігі можна толькі пры дапамозе свецкай навукі,

напрыклад, антычных аўтараў. У пасланні Фаме сустракаецца шмат

и

беларускіх сл ў (настаўнік, сябры, потреба, ляда, злодий, велми), што

з

сведчыць аб р днасці смаленскіх крывічоў з полацкімі. З 1147 да

1154 г. К. Смаляцічбыўкіеўскім мітрапалітам.

о

Са Смаленска паходзіў яшчэ адзін вядомы дзеяч асветы і

культурып– Аўрамій Смаленскі. З «Жыція Аўрамія Смаленскага»,

напісанага каля 1240 г. яго вучнем манахам Яфрэмам, бачна, што

е

ўжо ў ХII ст. у Смаленску існавалі школы, перапісваліся кнігі,

пісаліся іконы. А. Смаленскі паходзіў з багатай сям’і, але раздаў

Рсваю маёмасць бедным людзям і

пайшоў у манастыр.

Яфрэм

адукацыя. З’явіліся значныя помнікі пісьменнасці, буйныя прад-

У

стаўнікі культурна-асветніцкай дзейнасці. Станоўчае ўздзеянне на

развіццё пісьменнасці аказала хрысціянства. Узмацнялася роля га-

радоў і манастыроў як цэнтраў культуры.

Т

1.2. Дойлідства і мастацтва

Н

Візантыяй, Каўказам, краінамі

. Умацаваныя цэнтры гарадоў –

й

дзяцінцы – найчасцей мелі фо му т охвугольніка. Да дзяцінцаў

прылягалі ўмацаваныя паселішчы,итак званыя навакольныя гарады,

у якіх жылі гандляры, рамеснікі і іншыя служылыя людзі.

Еўропы

Да канца X ст. на беларускіх землях не было манументальнага

дойлідства, але існавалі бага ыя традыцыі драўлянага будаўніцтва,

якія аказалі

о

ўплыў

на архітэктуру першых мураваных

т

будынкаў. З дрэва будаваліся княжацкія палацы, абарончыя

збудаванні, жылыя дамы, гаспадарчыя пабудовы. Дамы мелі

и

двухсхільны дах. Печы былі глінабітныя, паліліся па-чорнаму.

значны

Вакол жылых дам ў размяшчаліся розныя гаспадарчыя пабудовы,

якія ўтваралі сядзібу, абгароджаную плотам.

о

Унікальным помнікам драўлянага дойлідства Беларусі ХІ–ХІІ стст.

з’яўляпцца археалагічны музей «Бярэсце» на тэрыторыі Брэсцкай

крэпасці, у якім зберагаюцца часткі і дэталі жылых дамоў, гаспадарчых

е

пабудоў, маставых, вуліц, гаспадарчых прыстасаванняў. Падобныя

збудаванні нашых продкаў знойдзены археолагамі ў Мінску, Віцебску,

РПолацку, Гродне, але пакуль з-за адсутнасці патрэбных кансервантаў

лежнасці і роўнасці з Кіевам і Ноўгарадам,

дзе такія храмы ўжо

дзейнічалі. Па пабудове і ўнутранаму зместу сабор паўтараў храмыУў

Візантыі, у прыватнасці ў Канстанцінопалі.

Н

Як ужо адзначалася,

захаваліся імёны першых беларускіх муляроў-будаўнікоўТхрама.

майстры. Як і Кіеўскі Сафійскі, Полацкі Сафійскі сабор быў

й

велізарным пяцінефным будынкам з квадратным цэнтральным

падкупальным звяном. Але ў Полацкай Сафіі былаБадна, а не дзве га-

лерэі, сем купалоў, а не 13, як у Кіеўскай Сафіі. Памеры храма 26,4

р

31,5 м. Сабор меў фрэскі, але не было мазаікі. У саборы захоўваліся

дзяржаўная казна, архіў, бібліятэка,

праходзілі перамовы,

о

падпісваліся дагаворы і пагадненніи. Аб значэнні гэтай царквы ў

жыцці палачан сведчыць й факт, што

гарадская пячатка мела

т

надпіс «Печать Полочьская і Свят й Софьи».

и

У час Паўночнай вайны рускія войскі размясцілі ў Сафійскім

цалкам перапрацаваны ў нацыянальным духу. Ад іншых царква ад-

розніваецца высока ўзнятым барабанам, якіх дагэтульНне будавалі

й

на Русі. Упершыню з’явіўся і «какошнік», які з цягам часу стаў сім-

валам усходнеславянскай архітэктуры. ВежападобнаяБ

кампазіцыя

р

жаль, рамонт, які быў зроблены ў 1832 г., значна змяніў пер-

шапачатковы выгляд царквы.

о

Мяркуецца, што па праекту а хітэктараи

Іаана быў пабудаваны і

іх былі знойдзены ў выніку археалагічных раскопак. Гэтыя пабудо-

з

вы сведчаць, што ў Полацку сфарміравалася свая самабытная ар-

школа

, якая мела ўздзеянне на іншыя землі. Так, у По-

хітэктурная