Гісторыя культуры Беларусі

Развіццё індустрыялізацыі, калектывізацыя сельскай гаспадаркі,

пашырэнне школьнай адукацыі, значныя культурныя пераўтварэнніУ

патрабавалі шматлікіх кадраў вышэйшай кваліфікацыі, іх хуткай

падрыхтоўкі. У той жа час у 1917 г. вышэйшых навучальныхТ

устаноў на тэрыторыі Беларусі не было. Частка настаўнікаў,

інжынераў, урачоў

пакінула межы рэспублікі,

частка

не хацела

Н

супрацоўнічаць з савецкай уладаю. Пра кадравы «голад» сведчыць

той факт, што ў 1921 г. у прамысловасці БеларусіБпрацавалі толькі

101 інжынер, 164 тэхнікаў з адпаведнай адукацыяй, хаця толькі да

канца першай

пяцігодкі

патрабавалася каля 3

тыс. інжынераў і

й

тэхнікаў. Вось чаму арганізацыя сістэмы вышэйшага і сярэдняга

спецыяльнага навучання таксамаибыла ў цэнтры ўвагі кіруючых

органаў рэспублікі.

р

Ужо ў 1918–1919 гг. Віцебскі, Магілёўскі, Мінскі, Гомельскі

настаўніцкія інстыту ы былі пераўтвораны ў педагагічныя інстытуты.

о

Восенню 1919 г. пачалі працаваць чатыры факультэты земляробчага

інстытута

ў Горках

т

(

1925 г. – Беларуская сельскагаспадарчая

акадэмія), у канцы 1920 г. утвораны Беларускі політэхнічны інстытут і

інш. На

жаль,

и

недальнабачнасці

- а

недахопу вопыта, сродкаў,

першыя ВНУ

з

адвяргаліся неаднаразовай рэарганізацыі, а некаторыя

былі закрыты,

праіснаваўшы толькі

некалькі

гадоў

(Віцебскі

о

арх алагічныінстытут, Віцебскімастацка-практычныінстытутіінш.).

Впльмі важнай падзеяй у жыцці рэспублікі стала адкрыццё ў 1921 г.

Б ларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. У першы год работы ў ім

е

навучалася 1250 студэнтаў, працавалі 14 прафесароў, 40 вык-

ладчыкаў, 10 асістэнтаў і 9 лектараў. Значную працу па стварэнню

РБДУ і арганізацыі яго навукова-педагагічнай дзейнасці правялі

наркам асветы рэспублікі У. М. Ігнатоўскі і першы рэктар БДУ,

вядомы гісторык-славіст

У.І. Пічэта

(1878–1947). У

далейшым

пяцігодкі сярэднія спецыяльныя навучальныя ўстановы выпусцілі

19678 спецыялістаў.

й

Пры паступленні ў ВНУ і тэхнікумы перавагаБаддавалася дзецям

рабочых і сялян. Каб аблегчыць ім паступленне ў навучальныя

ўстановы, ствараліся рабочыя факультэты (рабфакі). У 1925/1926

р

навучальным годзе ў БССР дзейнічалі тры рабфакі, дзе паглыблялі

свае веды 882 чалавекі.

о

и

Тым не менш у

падрыхт

ўцы кадраў вышэйшай і сярэдняй

спецыяльнай кваліфікацыі ў 20-я гг. ХХ ст. былі сур’ёзныя

и

недахопы. Не апраўдалі сябе брыгадна-лабараторны метад наву-

1940 г. латы за навучанне ў

VIII–Х класах сярэдняй школы, у

вышэйшыхпі сярэдніх спецыяльных навучальных установах. З гэтай

прычыны частка студэнтаў была вымушана спыніць вучобу. Тым не

менш, нягледзячы на гэтыя і іншыя недахопы, сістэма вышэйшай і

сярэднеспецыяльнай адукацыі ў асноўным выканала свае задачы.

РУ пачатку 1941 г. у рэспубліцы працавалі 27,7 тыс. спецыялістаў з

вышэйшай і 59,9 тыс. з сярэднеспецыяльнай адукацыяй.

У дадзены перыяд рэзка змяніліся адносіны да рэлігіі і

веруючых. Вялася актыўная

антэрэлігійная прапаганда, шмат

131

свечаныя розным навукам.

й

Але камісія не магла цалкам вырашыць праблемы навуковага

вывучэння гісторыі, эканомікі, геаграфіі, культурыБроднага краю.

Гэтыя больш складаныя задачы магла выканаць толькі спецыяльная

навукова-даследчая ўстанова. Ёю стаў Інстытут беларускай культу-

р

ры (Інбелкульт), заснаваны ў пачатку 1922 г. на базе Навуковай

о

тэрміналагічнай камісіі. Яму належыцьиасобая роля ў станаўленні бе-

ларускай навукі. Згодна статута Інбелкульта, зацверджанага 25 ліпеня

т

1924 г. ЦВК і СНК БССР, ён с аў найвышэйшай дзяржаўнай навуко-

и

вай установай. Інбелкульт павінен быў каардынаваць навуковыя

даследаванні ў рэспубліцы, займацца навуковым вывучэннем мовы,

з

літаратуры, геаграфіі, эканомікі, гісторыі, этнаграфііБеларусііінш.

яго

супрацоўнікі спачатку працавалі і жылі ў вельмі

Інстытут і

Калі спачатку ў складзе інстытута дзейнічалі гуманітарная і пры-

родазнаўчая секцыі, то ў 1926 г. было ўжо пяць секцый (лінг-

вістычная, літаратурна-мастацкая, гісторыка-археалагічная,Упры-

Н

родазнаўчая, сацыяльна-эканамічная). Узначальвалі Інбелкульт

спачатку С.М. Некрашэвіч, а з 1925 г. У.М. ІгнатоўскіТ– вучоны-

гісторык і грамадскі дзеяч. Інстытут вёў даследаванні па розных

напрамках навукі. Археолагі А.М. Ляўданскі, К.М. Палікарповіч,

й

С.А. Дубінскі вялі археалагічныя пошукі, былі выдадзены працы па

гісторыі Беларусі. Так, «Кароткі нарысБгісторыі Беларусі»

У. М. Ігнатоўскага ў 1919–1925 гг. перавыдаваўся чатыры разы.

М.В. Доўнар-Запольскі падрыхтаваў кнігу «Гісторыя Беларусі»

(1926), але яна не была выдадзена ў той час і выйшла з друку толькі

ў 1994 г., прычым не цалкам,

часткаипрацы вядомага гісторыка

была згублена. Пытанням бела ускага нацыяльнага руху і нацыя-

нальнай палітыкі царызму на Беларусі была прысвечана манаграфія

А.І. Цвікевіча (1888–1937) «Зах дне-русізм.

Нарысы

з гісторыі

бо

грамадскай думкі на Беларусі ў ХІХ–пачатку XX ст.». В. Ластоўскі

т

напісаў «Гісторыю беларускай (крыўскай) кнігі» (1926).

Сур’ёзна даследаваліся праблемы правапісу,

гісторыі

і развіцця

и

побыту

беларусаў.

беларускай м вы, матэрыяльнай культуры і

У 1926 г., як

з

адзначалася, была праведзена навуковая канферэн-

цыя а рава ісу беларускай мовы. Першым даследаваннем па гісто-

ужо

рыі б ларускай мастацкай культуры ад старажытных часоў да канца

ХVІ стп. стала манаграфія М.М. Шчакаціхіна «Нарысы з гісторыі бела-

рускага мастацтва» (1928), якая была перавыдадзена ў 1993 г. Вельмі

е

цікавай навуковай працай стала кніга «Слуцкія паясы», напісаная ка-

лектывам аўтараў у 1924 г. Плённа працавалі па збору і апрацоўцы

Рфальклорна-этнаграфічных матэрыялаў А.А. Шлюбскі, А.К. Сержпу-

прэзідэнтам стаў У.М. Ігнатоўскі. У склад прэзідыума акадэміі

й

ўвайшлі Б.М. Аршанскі, А.В. Баліцкі, М.І.

ялуга, В.Ю. Ластоўскі,

М.К. Малюшыцкі, С.М. Некрашэвіч. ПершыміБправадзейнымі

членамі акадэміі сталі вядомыя вучоныя,

пісьменнікі, грамадскія

дзеячы. АН БССР стала цэнтрам навуковага жыцця рэспублікі. На яе

р

былі ўскладзены задачы каа дынацыі навукова-даследчых работ і іх

о

выкананне, а таксама ажыццяўленнеи

на практыцы

вынікаў

даследаванняў.

т

З адкрыццём Акадэміі навук былі прыняты меры па ўмацаванню

и

паляпшэнню

іх фінан-

матэрыяльнай базы навук вых устаноў,

савага становішча. Калі ў 1931 г. на развіццё навукі было выдзелена

з

8,4 млн рублёў, то ў 1934 г. – звыш за 20 млн рублёў. Была

рэформа

кіравання навукай. Кафедры, якія былі ўведзе-

праведзена

Акадэмік Ц.М. Годнеў стварыў школу даследчыкаў біясінтэзу

хларафілу, М.А. Дарожкін вынайшоў новы цыкл развіцця фітафторы

і рака бульбы, распрацаваў агратэхнічны метад барацьбы зУгэтай

Н

хваробай, праводзіў даследаванні ў галіне імунітэту бульбы і таматаў.

Творчыя даследаванні беларускіх вучоных тармазілісяТбеспад-

стаўнымі абвінавачваннямі і рэпрэсіямі, якія сталі распаў-

сюджвацца з канца 20-х гг. ХХ ст. У 1932–1937 гг. у Інстытуце

й

гісторыі з запланаваных 97 навуковых прац былі выдадзены толькі

10, але сем з іх былі канфіскаваны. У ІнстытуцеБэканомікі за гэты ж

час з 44 даследуемых тэм надрукаваны былі 24, 17 з іх былі забаро-

нены. Усё гэта сведчыла аб тым, што парты ныя і дзяржаўныя ор-

р

ганы з канца 1920-х гг. з умацаваннем адміністрацыйна-камандных

о

метадаў кіравання пачалі ўмешваццаиў вырашэнне навуковых праб-

лем, асабліва ў грамадскіх навуках.

калі з пасад віцэ-прэ ідэнтаі неадменнага сакратара АН БССР былі

Першая хваля рэпрэсій адбылася ў канцы 1929–пачатку 1930 гг.,

и

калі была развязана кампанія супраць так званага нацыянал-

дэмакратызму. Разгром ін элек а нацыі пачаўся ў кастрычніку 1929 г.,

з

о

звольнены С.М. Некрашэвіч і В.Ю. Ластоўскі. 4 лютага 1931 г. у

абстаноўцы маральнага тэрору застрэліўся прэзідэнт АН Беларусі

У.М. Ігнат ўскі. Найбольшы размах рэпрэсіі набылі ў 1937–1938 гг.,

калі былі арыштаваны прэзідэнт АН БССР І.З. Сурта (1893–1937),

е

віцэрэзідэнт В.К. Шчарбакоў (1898–1938), неадменны сакратар

П.Я. пПанк віч (1895–1938), былы прэзідэнт АН БССР П.В. Горын

(Каляда, 1900–1938), акадэмікі Я.М. Афанасьеў (1877–1937),

Дз.Х. Жылуновіч (Цішка Гартны, 1887–1937), І.І. Замоцін (1873–

1942), І.А. Пятровіч (1890–1937), В.А. Сярбента (1895–1980). Усяго

Рбылі арыштаваны 57 чалавек. Фактычна была згорнута падрыхтоўка

Такім чынам, у 1920–1930-я гг. ХХ ст. беларуская навука

р

прайшла складаны і цяжкі шлях станаўлення і далейшага развіцця.

школы

,ипад ыхтаваны першыя нацыяна-

Былі створаны навуковыя

льныя навуковыя кадры, умац ўвалася сувязь навуковых даследа-

т

ванняў з патрабаваннямі вытв рчасці, вызначыліся галоўныя

и

напрамкі развіцця беларускай навукі. На жаль, сталінскія рэпрэсіі

абмяжоўвалі творчыя магчымасці даследчыкаў, запавольвалі

з

паступальнае ра віццё навукі краіны.

о

6.2. П спехі і праблемы беларускай савецкай літаратуры

п

«Кастусь Каліноўскі» Алеся Дудара, паэма пра паўстанца В. Вашчылу

р

«Грахі чубатыя» У. Дубоўкі і інш.). Ства аўся вобраз новага героя, які

о

жыўу няпростычас, часбарацьбыновагаисастарым.

У другой палове 20-х гг. ХХ ст. з-за слабасці ідэйна-эстэтычнай і

т

арганізацыйнай пла ф рмы «Маладняка», рознага светапогляду

и

шэраг творча актыўных і аленавітых літаратараў (А.А. Бабарэка,

Змітрок Бядуля (С.Я. Плаўнік, 1886–1941), У.М. Дубоўка (1900–

з

1976), Кандрат Крапіва (К.К. Атраховіч, 1896–1991), Кузьма Чорны

(М.К.

Раманоўскі

, 1900–1944), Язэп Пушча, а таксама У.А. Жылка

У канцы 1927 г. з’явілася яшчэ адно літаратурнае аб’яднанне –

«Полымя» (1927–1932). У яго увайшлі Янка Купала, Якуб Колас,

Цішка Гартны, М. А. Грамыка (1885–1969), У.І. Галубок (1882–1937),У

Н

Янка Нёманскі (І.А. Пятровіч, 1890–1937), а таксама Міхась Чарот,

Міхась Зарэцкі (М.Я. Касянкоў, 1901–1937), Анатоль ВольныТ, Алесь

Дудар, А.К. Гурло (1892–1938), В.П. Сташэўскі (1895–1937) і інш.

Галоўнымі

задачамі

члены

суполкі

лічылі

развіццё беларускай

мастацкай

літаратуры

ў непасрэднай

й

патрабаваннямі часу

сувязі з

(праз узмацненне творчай працы сваіх членаў), Бмацаванне намаганняў

па нацыянальнаму адраджэнню, беражлівыя адносіны да культурнай

спадчыны. Аб’яднанне стала своеасаблівым цэнтрам, якіўраўнаважваў

р

крайнія пазіцыі. Са снежня 1922

г. суполка выдавала аднайменны

часопіс.

о

и

У лістападзе 1928 г. Усебела ускі з’езд «Маладняка» абвясціў

сябе першым з’ездам Беларускай асацыяцыі пралетарскіх пісь-

и

меннікаў (БелАПП, 1928–1932) і тым самым было аб’яўлена аб

стварэнні яшчэ аднаго лі ара урнага аб’яднання. «Маладняк», такім

чынам, спыніў сваётіснаванне.

У

новую арганізацыю ўвайшлі

А.П. Астрэйка (1911–1978), П.У. Броўка (1905–1980), А.А. Куляшоў

(1914–1978), М.Ц. Лынькоў (1899–1975), П.Р. Галавач (1903–1937),

Б.М. Мікулічз(1912–1954),

Мікола Хведаровіч

(М.Ф. Чарну-

шэвіч,1904–1982) і іншыя літаратары.

БелАПП

остала часткай Усесаюзнага аб’яднання асацыяцыі

прал тарскіх

ісьменнікаў (УААПП). На першым этапе БелАПП

Р

заслугі

ў развіцці літаратуры, але

ў далейшым,

м лапэўныя

з’яўляючыся галоўнай апорай партыі ў развіцці беларускай

літаратуры, стала пагардліва ставіцца да іншых

літаратурных

утварыў Саюз пісьменнікаў БССР. Так быў завершаны працэс

стварэння адзінай пісьменніцкай арганізацыі.

У

Нягледзячы на шматлікія арганізацыйныя пераўтварэнні літа-

Т

ратурных аб’яднанняў, абвастрэнне супярэчнасцей паміж новымі і

старымі сіламі, 1920-я гг. былі вельмі спрыяльнымі для маладой

беларускай савецкай літаратуры, па сутнасці, меў месца яе росквіт.

Для пісьменнікаў былі характэрны энтузіязм, аптымізм, духоўны

ўздым, глыбокая вера ў светлую будучыню. Такі настрой пад-

мацоўваўся стварэннем Беларускай ССР, палітыкай беларусізацыі,

паспяховым развіццём беларускай мовы, адкрыццёмН

новых

культурна-асветных устаноў і інш. У літаратуру прыйшлі, галоўным

чынам з вёскі, дзесяткі новых паэтаў, празаікаўБ, драматургаў, якія

вучыліся пісьменніцкаму майстэрству ў больш вопытных аўтараў.

Такое спалучэнне давала добрыя вынікі.

й

Актыўна працягвалі працаваць пісьменнікі старэйшага пака-

лення. Як сведчыць гісторыя, ЯнкаиКупала сустрэў Кастрычнік

насцярожана і да канца 1918 г. пісаў мала. Але, будучы гарачым

патрыётам Бацькаўшчыны і раналізуючы супярэчлівыя працэссы

развіцця беларускай дзяржаўнасці, паэт у 1919 г. напісаў публіцыс-

о

тычны артыкул «Незалежнасць», які да 1993 г. замоўчваўся і не

друкаваўся. Паэт папярэджваўт

беларусаў, што «ворагі нашы не

дрэмлюць»,

а не алежнасць трэба змагацца, бо гэта скарб, якім

трэба вельмі даражыцьи. Такі запавет пакінуў нам Вялікі беларус-

прарок. Праблемезнезалежнасці быў прысвечаны і выдатны верш-

заклік

аэта «Паўстань…», напісаны ў жніўні 1919 г. У гэтым творы

Янка Ку ала заклікае паўстаць з народу прарока, песняра, ваяра і

зняць

што

уты з Беларусі, зрабіць яе па-сапраўднаму вольнай:

п

е

Паўстань з народу нашага, прарок,

……………………………………..

Р

Збяры ў адну ўсю Беларусь сям’ю,

Вазьмі з яе прысягу і зарок,