Гісторыя культуры Беларусі

«Калючая ружа» і «Зорка Венера» Ю. Семенякі, адметнай асаблі-

васцю якіх былі меладычнасць и вобразна-інтанацыйная даклад-

насць оперных форм.

Н

У

У гэты перыяд вяліся інтэнсіўныя пошукі ў галіне пашырэння

традыцыйнага рэпертуару. Асноўная арыентацыя ў рэпертуарнайТ

палітыцы тэатра па-ранейшаму была накіравана на рускую і замежную

класіку. У 1960-я гг. практычна аднавіліся трупа Дзяржаўнага тэатра

й

оперы і балета БССР, у складзе яе былі выканаўцы, якія атрымалі

вядомасць не толькі ў рэспубліцы і СССР, алеБі за мяжой. Сярод іх

З. Бабій, С. Данілюк, Н. Ткачэнка, Т. Шымко.

У канцы 1950-х–пачатку 1960-х гг. у Маскве, Ленінградзе на

р

ўсесаюзных выстаўках упершыню з’явіліся творы мастакоў новай

о

плыні – так званага суровага стылюи. Іх карцінам былі ўласцівы

грамадзянскі пафас і публіцыстычнасць, новыя тэмы і вобразы,

імкненне

т

асэнсаваць

складаныя і супярэчлівыя праблемы

и

сучаснасці, а таксама пашырэнне і аднаўленне мастацкіх сродкаў.

Менавіта ў гэты час складваецца новы тып творчага бачання.

з

У пачатку 1960-х гг. якасна новы этап пачаўся ў развіцці

о

беларускага мастацтва. У ім нараджаліся новыя тэндэнцыі, звязаныя з

прыходам маладых творчых сіл, якія ва многім вызначылі характар

далейшага

развіцця

мастацтва, абумовілі фарміраванне новых

эстэтычных ідэалаў. На рэспубліканскіх і ўсесаюзных выстаўках

поспехЛеаніду Шчамялёву, былі прысвечаны вайне. Сярод яго прац –

з’явіліся творы новага пакалення таленавітых беларускіх мастакоў

Л. Шчамялёвап , У. Стэльмашонка, М. Данцыга, Г.

Вашчанкі,

М. Савіцкага, І. Стасевіча і інш. Першыя карціны, якія

прынеслі

«Цяжкіягады», «Маёнараджэнне», «Завольную Беларусь».

РНадзвычай разнастайнай тэматыкай вызначаюцца палотны Мая

У эпічным ключы яна раскрыта ў карціне І. Стасевіча «Шахцёры

Салігорска» (1963), героі якой – энергічныя, мужныя людзі, што

ведаюць цану сваёй цяжкай працы. Твары, дэталі,

пейзажУ– усё

Н

канкрэтна, спісана з натуры, але на палатне прысутнічае і значная

доля абагульнення.

Т

Элементы старажытнага славянскага іканапісу праяўляюцца ў

колеровай пабудове,

статычных постацях, у абрысах фігур

й

персанажаў карціны М. Савіцкага «Хлеб» (1962).

Інакш выяўляюць вобразы сучаснікаў у сваіхБпалотнах Р. Куд-

рэвіч («Беларускія прыпеўкі» 1960 г., «Маладыя едуць» 1961) і

К.

Касмачоў (трыпціх «Рэчыцкая лірычная», 1965). Іх творы

р

прасякнуты задушэўнасцю і тонкім лі ызмам.

о

Сярэдзіна 1950-х–сярэдзіна 1960и-х гг. характарызуюцца плённай

дзейнасцю многіх скульптараў. З п ыходам у гэты час у беларускае

т

выпускнікоў

мастацтва вялікай групы маладых мастакоў –

и

Беларускага тэатральна-мас ацкага інстытута – звязана значнае

ўзбагачэнне выяўленчых сродкаў майстэрства пластыкі. У 1959 г.

з

закончыў БТМІ і актыўна ўключыўся ў творчую дзейнасць Анатоль

о

Анікейчык. Адна галоўных тэм творчасці майстра – тэма Вялікай

Айчыннай вайны.

Таксама тэма гераізму ў час вайны займае важнае месца ў творчасці

скуль тара Андрэя Заспіцкага. Ён

з’яўляецца аўтарам кампазіцый

«Партызанадрыўнік» і «Партызан адпачывае» (абедзьве 1957 г.),

«У

п» (1962), «Параненысцяганосец» іінш.

Манум нтальным тэндэнцыям у беларускай скульптуры 1960-х гг.

паходзе

існавала альтэрнатыва, прадстаўленая творчасцю мастакоў

старэйшага пакалення. Сярод іх твораў адно з цэнтральных месц

Рзаймае «Юнацтва» (1963, дрэва) А. Глебава – вобраз неверагодным

чынам сугучны свайму часу, сапраўдны сімвал эпохі. Нязвыклай

была сама выява: аголеная стройная дзяўчына (працяглы час перад

гэтым адлюстраванне

цела, не

прыкрытага

адзеннем, не

201

Беларусі, які характарызаваўся масавым укараненнем індустрыяльных

метадаў будаўніцтва. Асаблівая ўвага ўдзелялася эканомнасці

будаўніцтва,

выкарыстанню зборнага

жалезабетону, максімальнайУ

Н

уніфікацыіітыпізацыі. Адначасоварэзкакрытыкаваласяархітэктурная

творчасць папярэдніх гадоў. Архітэктуру перасталі разглядацьТяк

галіну духоўнай культуры, над ёй устанавіўся жорсткі дыктат

будаўнічай

вытворчасці.

Забудова

гарадоў,

у

першую

чаргу

будаўніцтва

й

жылых дамоў і грамадскіх збудаванняў, паступова

пераўтварылася ў зборку з гатовых элементаўБі дэталяў заводскага

вырабу. Па тыпавых праектах узводзіліся 90–95 % жылых дамоў і

90 % збудаванняўкультурна-бытавогапрызначэння.

З канца

1950-х гг.

р

шырокай

праграмы

пачалася

эалізацыя

умоў

иУка аняліся

паляпшэння

жыллёвых

–

.

новыя

прынцыпы

планіроўкі і

забудовы

жылыя

аёны і мікрараёны,

якія

сталі

т

асноўнымі структурнымі элементамі жылых зон гарадоў. У пачатку

и

1960-х гг. і пазней забудаваны мікрараёны Зялёны Луг-1 і 2, створаны

буйныя жылыя раёны Чыжоўка, Серабранка, Курасоўшчына, Захад,

1960-х гг. у

сувязіз развіццём прамысловасці на карце Беларусі

Паўднёвы Захад у Мінску, якія складаліся з жылых дамоў з

о

эканамічнымі кватэрамі (так званыя «хрушчоўкі») з традыцыйных

матэрыялаў і буйнапанэльных дамоў. У канцы 1950-х–пачатку

з’явіліся н выя гарады – Салігорск, Наваполацк і Светлагорск.

е

Такім чынам, перыяд хрушчоўскай «адлігі» характарызаваўся

якасныміпзменамі ў развіцці культуры Беларусі (як і ўсяго СССР).

Ішоў працэс абнаўлення беларускай літаратуры, навукі, адукацыі і

мастацтва. БССР перажывала своеасаблівы культурны ўздым.

Аднак у гэты час мелі месца і сур’ёзныя супярэчнасці ў грамадска-

Рпалітычным

жыцці рэспублікі, што

не магло не

адбіцца

на яе

Змены ў палітычным кіраўніцтве СССР у кастрычніку 1964 г. у

хуткім часе абазначылі лінію новых кіраўнікоў у арганізацыі

культурнага працэсу. У 1966 г. на XXIII з’ездзе КПСС Л.І. Брэжнеў

У

фармальна выступіў супраць дзвюх крайнасцей, што праявіліся ў

мастацкай культуры: «ачарнення», з аднаго боку, і «лакіроўкі

Т

рэчаіснасці», з другога. Аднак паступова ўсё больш і больш гучала

адмоўных водгукаў аб творах мастацтва, у якіх гутарка ішла аб

Н

трагічных старонках мінулага, аб вострых праблемах сучаснасці.

З канца 1960-х гг. пачала адчувацца магутная афіцыйная падтрымка

Б

тых твораў, што трактавалі палітычныя падзеі перадваенных гадоў,

наватар, змагар за тэхнічны прагрэс уступаў у канфлікт з

кансерватарамі і з дапамогай парты ных работнікаў атрымліваў

перамогу. Каб рэгуліраваць тэматыку мастацкіх твораў, з сярэдзіны

1970-х гг. была ўведзена сістэма дзяржаўных заказаў, перш за ўсё ў

кінематографе.

й

У мастацкім жыцці ўз асталаиоля цэнзуры. Пачасцілася

практыка забароны публікацый мастацкіх і публіцыстычных твораў,

р

з’явіліся так званыя «палічныя» фільмы, гэта значыць тыя, што былі

зняты, але не выпушчаны на экран па прычыных «ідэалагічнай

о

нявытрымасці» ці «элемен аў фармалізму». Па тых жа прычынах

т

ажыццяўлялася фактычная забарона на арганізацыю асобных

мастацкіх выстаў і выкананне шэрагу музычных твораў. Спецыяль-

и

ныя камісіі давалі дазвол на выпуск тэатральных спектакляў.

з

Абмяж ўвалася знаёмства савецкіх людзей з навінкамі замежнай

мастацкай культуры.

о

Тыя дз ячы культуры, якія спрабавалі адкрыта выказваць свае

сумнпнні, пратэсты,

станавіліся небяспечнымі для адміністратыўна-

бюракратычнага кіраўніцтва культурным жыццём і вымушаны былі

е

апынуццаціў зняволенні, цізамежаміСССР. У1965 г. былі асуджаны

за публікацыю сваіх твораў на Захадзе пісьменнікі А. Сіняўскі і

РЮ. Даніэль. У 1974

г. быў пазбаўлены савецкага грамадзянства і

твораў, што праслухоўваліся ў хатніх умовах, практычна не

паддаваліся

кантролю і

атрымалі масавае распаўсюджваннеУ.

Н

Непрызнаныя афіцыйна, яны ўвайшлі ў побыт, свядомасць мільёнаў

людзей. Сапраўднымі лідэрамі тут былі У. Высоцкі, Б.ТАкуджава,

А. Галічіінш., чыепеснікарысталісяшырокайпапулярнасцю.

Увогуле, у 1960–1970-я гг. вызначылася пэўнае супрацьстаянне

афіцыйна

-дагматычнай, што

дзвюх культур: з аднаго боку, культуры

імкнулася ўмацавацца шляхам павелічэння тыражоўБсваіх выданняў,

фільмакопій, парадных палотнаў, высокіх прэмій (кульмінацыяй тут

стала ўручэнне Ленінскай

прэміі па літаратуры Л.І. Брэжневу за

ўспаміны),

з другога боку,

р

культу ы нефармальнай, дэмакратычнай,

о

якая прымала ўдзел у фарміраванніисвядомасці многіх людзей розных

нацыянальнасцей, падрыхт ўваючы духоўнае аднаўленне савецкага

грамадства.

т

и

У 1970-я гг. у рэспубліцы быў завершаны пераход да ўсеагульнай

сярэдняй адукацыі моладзі. Новыя праграмы, уведзеныя ў той час,

з

некалькі паднялі ў ровень адукацыі, наблізілі яе да запатрабаванняў

жыцця.

о

былога Саюза ССР). За свае значныя заслугі ў развіцці навукі ён быў

й

арысевіча ў галіне

удастоены Ленінскай прэміі (1980). Акрамя М.

матэматыкі

і

фізікі сталі

вядомымі

прозвішчыБМ.

Яругіна,

У. Лабунова, У.П. Платонава (прэзідэнта Акадэміі навук другой

паловы1980-х гг., лаўрэатаЛенінскайпрэміі1978 г.).

Беларуская

геалогія

р

асноўныя

заканамернасці

расп ацавала

о

будовы зямной кары. Дзякуючы гэтымираспрацоўкам у БССР былі

знойдзены радовішчы

калійнай солі,

нафты,

граніту

і

г. д.

т

Навуковыя даследаванні вяліся ў сценах 167 навуковых устаноў, 33

и

ВНУ. Толькі за 20 гадоў, з 1965 па 1985 гг., колькасць беларускіх

вучоных вырасла напалову.

У структуры навуковага патэнцыялу

з

рэспублікі пераважнае развіццё атрымалі фізіка-матэматычныя і

о

выклікалася паскоранымі

тэмпамі

росту

тэхнічныя

навукі, што

прызямліўся ў Гародні», «Чорны замак Альшанскі». У сярэдзіне

р

1970-х гг. пад святло рампы п

абіліся п’есы Уладзіміра Карат-

о

кевіча. Яго гістарычныя д амыи«Кастусь

Каліноўскі»,

«Званы

Віцебска», «Калыска

х

ча аўніц»

асэнсоўваюць

жыццё

чаты

беларусаў на пераломных, рагічна-драматычных этапах.

и

Цікавасць айчыннага і замежнага чытача выклікалі раманы Івана

Шамякіна «Атланты і карыя ыды», «Петраград-Брэст» і інш.

з

У жанры паэ іі цікавымі творамі вызначыліся П. Броўка, Максім

о

выйшлі

’есы

«Зацюканы

апостал», «Трыбунал»,

«Верачка»,

е

ад

язык» і інш. З гэтага часу аўтарытэт беларускай

«Табл тка

п’ сыпсярод

міжнароднай

тэатральнай супольнасці

дасягнуў

н чуванага раней узроўню. Напрыклад, п’есу «Трыбунал» паставілі

звыш за 200 тэатраў краін свету. Вострыя праблемы рэчаіснасці

асэнсоўваліся ў тагачасных п’есах І. Шамякіна «Экзамен на восень»

Рі «І змоўклі птушкі». Новую грань выяўлення нашымі продкамі

(сярод іх «Звон – не малітва», «Хто вінаваты?» і інш.). Яркімі

прэм’ерамі 1980-х таксама сталі п’есы «Мудрамер» М. Матукоў-

скага і «Страсці па Аўдзею» У. Бутрамеева.

Н

У

Сярэдзіна 1960-х–сярэдзіна 1980-х гг. характарызаваліся далей-

шым ростам колькасці тэатраў (у 1985 г. у

працаваліТ17

БССР

тэатраў). Некалькі палепшылася становішча

з нацыянальным

рэпертуарам. Асабліва цесна з беларускімі аўтарамі супрацоўнічаў

й

Беларускі дзяржаўны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы. Менавіта

тут ставіліся п’есы А. Макаёнка, А. Петрашкевіча, І. Чыгрынава,

А. Дударава. У трупе тэатра працавала многа таленавітых майстроў

сцэны. Дастойнае месца сярод іх займалі Стэфанія Станюта, Віктар

р

Тарасаў, Генадзь Гарбук, Здзіслаў Стома, Генадзь Аўсяннікаў,

о

Зінаіда Браварская і інш. У 1985иг. спектакль «Радавыя» А. Ду-

дарава ў пастаноўцы рэжысё а Вале ыя Раеўскага быў адзначаны

т

Дзяржаўнай прэміяй СССР.

и

Адным са старэйшых драматычных калектываў рэспублікі

з’яўляецца Беларускі дзяржаўны тэатр імя Якуба Коласа, якому ў

з

1977 г. было надад ена званне акадэмічнага. У сузор’і майстроў

о

коласаўскай сцэны пачэснае месца займалі і займаюць такія

артысты, як Зінаіда Канапелька, Уладзімір Куляшоў, Галіна

Маркіна, Анат ль Шэлег і інш.

Су рац ўнічаў з беларускімі драматургамі і Дзяржаўны рускі

е

драматычны тэатр БССР імя Максіма Горкага. Тут былі пастаўлены

сп ктакліп«Вяртанне ў Хатынь» паводле А. Адамовіча, «Пайсці і не

вярнуцца» паводле В. Быкава і інш. З гэтым тэатрам звязалі свой

лёс Аляксандра Клімава, Расціслаў Янкоўскі, Юрый Сідараў і

іншыя папулярныя артысты.

РРазглядаемы перыяд адзначаны і пэўнымі поспехамі ў развіцці

і закранутымі. У лічбавых адносінах рэпертуар тэатра 1970-х

выглядаў наступным чынам: 50 % твораў – замежная класіка, 30 % –

Н

руская і 20 % – савецкая і беларуская. Ядро опернай трупы складалі

М. Зданевіч, Я. Пятроў, В. Скорабагатаў і іншБ. У гэты час значна

пашырыўся нацыянальны рэпертуар тэатра. Два беларускія спек-

таклі – «Джардана Бруна» Дз. Смольскага і «Сцежкаю жыцця»

й

Г. Вагнера – сур’ёзны ўклад у ства энне сучаснай оперы. У 1982 г.

была пастаўлена опера Ю. Семянякіи«Новая зямля» паводле

аднайменнай паэмы Якуба К ласа.

р

Шэраг балетаў с варылі Яўген Глебаў, Уладзімір Кандрусевіч,

Андрэй Мдзівані.

о

Значнай падзеяй у музычным жыцці рэспублікі стала адкрыццё ў

1971 г.

Дзяржаўнага тэатра музычнай камедыі БССР. З самага

пачатку сваёй д ейнасці тэатр асвойваў не толькі класічны рэпертуар,

и

сцэнічнае жыццё атрымлівалі і новыя творы. Ужо ў першыя сезоны

прайшлі

з

«Рэпартаж з

рэм’еры

«Пяе жаваранак» Ю. Семянякі,

» Я. Глебава,

«Паўлінка» Ю. Семянякі, пазней

«Несцерка»

о

Р. Суруса. Сярод галоўных выканаўцаў вылучаліся Наталля Гайда,

ЮрыйпЛазоўскі, Вячаслаў Фаменка, Віктар Шакаўлюк і інш.

кінастудыі «Беларусьфільм», акрамя мастацкага, былі створаны

аб’яднанні хранікальна-дакументальных і навукова-папулярных,

тэлевізійных і мультыплікацыйных фільмаў.

Н

У

Сярод лепшых мастацкіх стужак, створаных беларускімі

кінарэжысёрамі ў 1960–1980-я гг., былі наступныя: «ПразТмогілкі»

(1965, рэжысёр В. Тураў, у 1994 г. рашэннем ЮНЕСКА аднесены да

100 лепшых фільмаў свету), «Я родам з дзяцінства» (1966, рэжысёр

й

В. Тураў), «Руіны страляюць…» (1970–1972 гг., рэжысёр В. Чац-

верыкоў), «Вянок санетаў» (1976, рэжысёр В. РубінчыкБ), «Альпійская

балада» (1965, рэжысёр Б. Сцяпанаў), «Ідзі і глядзі» (1985, рэжысёр

Э. Клімаў) і інш. Да здабыткаў тэлевізі нага кіно належаць фільмы па

р

творах В. Быкава: тэлесерыял «Доўгія вёрсты вайны» (1975, рэжысёр

А. Карпаў), «Фруза» (1981, рэжысёриВ. Нікіфараў).

З вялікай

мастацкай сілай адлюстроўваюцца падзеі Вялікай

т

Айчыннай вайны ў дакумен альных цыклах В. Дашука «Жанчына з

и

забітай вёскі» (1975–1978,паводле дакументальнай кнігі А. Ада-

мовіча, Я. Брыля і У. Калесніка «Я – з вогненай вёскі»), «У вайны

з

не жаночы твар» (1981–1984, паводле аднайменнай дакумен-

о

тальнай кнігі С. Алексіевіч), тэлефільм «Сведка» (1985, рэжысёр

В. Рыбараў, пав дле аповесці В. Казько «Судны дзень»).

У адзначаны

час плённа

развіваецца і

выяўленчае

мастацтва

. Значнай з’явай у беларускім нацянальным жывапісе сталі

Беларусі

Савіцкага,

прысвечаныя

партызанам

Беларусі

карціны Міхаіла

«Партызанскаяп

мадонна» (1967), «Партызанская мадонна (Мінская)»

(1968), «Партызаны. Блакада» (1967), «Аршанскія партызаны» (1968),

«Клятва» (1969) і інш. Бадай, самы буйны твор мастака – «Айчынная

вайна. 1944 год» – насценны роспіс для Музея гісторыі Вялікай

РАйчыннай вайны ў Мінску (1970–1971).