Гісторыя культуры Беларусі

партызанскіх фарміраваннях. У 1942 г. агіткалектывы былі створа-

й

ны ў партызанскіх брыгадах: 1-й Мінскай (кіраўнік С.С. Мар-

коўскі), «Дзядзькі Колі» Мінскайивобласці (кіраўнік Д.Ф. Капыт-

коў), пры штабе Мінскага па тызанскага злучэння (кіраўнік А. Ці-

тоў) і многіх іншых. Толькі заверасень–лістапад 1942 г. удзельнікі

мастацкай самадзейнасці пар ызанскай брыгады «Няўлоўныя» 140

о

разоў выступілі перад пар ызанамі і жыхарамі Віцебскай вобласці.

т

Часцей за ўсё канцэрты праходзілі пад адкрытым небам альбо ва

ўцалелых клубах, школах. З 1943 г. партызанская мастацкая са-

и

мадзейнасць набыла масавы характар.

На выс кімузрўні праводзілі свае канцэрты ўдзельнікі агітатрада

імя Максіма Г ркага Вілейскай вобласці (кіраўнік – камісар атрада

о

А.С. Нікалаеў). Літаратурна-музычны мантаж ансамбля «Мы пом-

сцім»пу 1944 г. быў паказаны ў Вілейцы, Смаргоні, Свіры, Ашмянах,

Паставах, Маладзечне, Mінскy, а ў жніўні 1945 г. – у Маскве. Аб вы-

е

сокім узроўні майстэрства самадзейных артыстаў сведчыць той факт,

што пасля вызвалення Беларусі ансамбль стаў прафесійным калекты-

Рвам. У час канцэртаў удзельнікі самадзейнасці не толькі танцавалі,

спявалі песні, прыпеўкі, чыталі вершы, але і праводзілі палітінфар-

У ходзе выступленняў агіткаллектываў партызаны паказвалі і

кінастужкі. Толькі ў другой палове 1942 г. для насельніцтва і пар-

тызан Гарадоцкага, Полацкага, Суражскага, Віцебскага і іншыхУра-

Н

ёнаў Віцебскай вобласці было паказана каля 300 кінасеансаў, якія

паглядзелі больш за 50 тыс. чалавек. У шэрагу раёнаў МінскайТвоб-

ласці больш за 300 разоў паказвалі кінафільмы «Чапаеў», «Разгром

немцаў пад Масквой», «Ленін у Кастрычніку». Апошнія два фільмы

й

ў 1943 г. паглядзелі партызаны і каля 6 тыс. жыхароў Любанскага

раёна. Каля 4 тыс. чалавек прысутнічалі наБдэманстрацыі фільма

«Разгром нямецкіх войск пад Сталінградам» летам 1943 г. у трох

сельсаветах Асвейскага раёна.

р

о

7.4. Страты культу ныхикаштоўнасцей у гады

вайны і п аблемы іх вяртання

т

и

Нацысцкая акупацыя прынесла беларускаму народу вялізныя

матэрыяльныя страты і чалавечыя ахвяры. За тры гады вайны было

з

знішчана 209 270 гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу, 9,2 тыс.

о

вёсак. 638 беларускіх сёл і вёсак зазналі той жа лёс, што і Хатынь,

Лідзіцэ, Арадур. Гітлераўцы разграбілі і разбурылі звыш за 10 тыс.

прамысл вых прадпрыемстваў рэспублікі, знішчылі і вывезлі ў

Германію

90 % станочнага і тэхналагічнага абсталявання фабрык і

заводаў. Па сутнасці, цалкам былі разбураны транспарт, сувязь,

калгасып, саўгасы, МТС, жылы фонд. Агульныя страты народнай

гаспадаркі рэспублікі ў цэнах 1941 г. склалі 75 млрд рублёў, што

раўнялася 35 бюджэтам 1940 г. Беларусь страціла больш за палову

свайго нацыянальнага багацця і каля 3,0 млн чалавек.

РВелізарнымі былі страты беларускага народа і ў сферы культуры.

нутыя ціснёнай скурай, каштоўныя кнігі першадрукароў і гу-

маністаў Ф. Скарыны, С. Буднага, П. Мсціслаўца, І. Фёдарава, мно-

ства кніг заходнееўрапейскіх мысліцелей. У выніку толькі з МінскуУ

было вывезена каля 4 млн кніг.

Н

З Дзяржаўнай карціннай галерэі Мінска немцы вывезліТбольш за

1000 твораў беларускага жывапісу і 500 – рускіх і заходнееўра-

пейскіх мастакоў. Сярод іх карціны І. Айвазоўскага, А. Антропава,

й

В. Бакшэева, К. Брулова, В. Васняцова, М. Урубеля, М. Касаткіна,

І. Рэпіна, К. Каровіна, І. Крамскога,

А. КуінджыБ, В. Пярова,

І. Шышкіна, М. Ярашэнкі, шматлікія выдатныя скульптуры бела-

рускіх, рускіх і замежныx

(М. Жылле, Б. Растрэлі,

трыцы Марыі Фёдараўны Ф. Рмайстроўкатава і многія іншыя. Былі таксама

П. Клодта, С. Канёнкава, М. Казлоўскага, Г. Галубкінай і інш.).

о

Асабліва каштоўнымі былі палотныи«Мужчынскі партрэт» А. Ан-

тропава, «Усход сонца» К. Б ул ва, па трэты Загражскай і імпера-

т

и

вывезены вырабы народнага рамяства, творы прыкладнога і дэкара-

тыўнага мастацтва, мэбля, вазы, гадзіннікі, вырабы з мармуру, 60

з

ікон старабеларускіх майстроў XVI–XVIII стст., 700 гравюр, афор-

о

ты. Былі ра граблены калекцыі мэблі, бронзы, бронзавых і камін-

ных гадзіннікаў, мэйсенскага фарфора, 30 экспанатаў старажытнага

беларускага шкла, 1200 прадметаў мастацкага ткацтва.

Значныя страты панеслі і іншыя музеі рэспублікі. Так, з

е

Магілёўскага абласнога музея ў 1941 г. зніклі залаты і сярэбраны

ключыпгорада Магілёва, дзве сярэбраныя пячаткі горада, залатыя

ўпрыгажэнні і пліткі з выявамі са старажытнай Пампеі, сярэбраная

булава караля Сігізмунда III, мітра архіепіскапа Г. Каніскага, каш-

тоўныя кубкі з партрэтамі цароў Пятра І і Аляксея Міхайлавіча, іконы

РXV–XVIII стст., партрэты цароў Паўла I, Кацярыны II, Аляксандра І

ных евангелляў у каштоўных акладах, 280 адзінак халоднай і

агнястрэльнай зброі X–XIV стст. у багатай аправе і з інкрустацыямі;

палеанталагічная, мінералагічная, энтамалагічная калекцыі Уі інш.

Н

З музея пры загадкавых абставінах знік і крыж Е. Полацкай – свя-

тыня беларускага народа. Крыж не мае цаны. Яго месцазнаходжанТ

-

Акупанты захапілі каштоўныя экспанаты і другіх буйных музеяў,

й

у тым ліку Баранавіцкага, Слонімскага і інш. У Аўстрыю, у Венскі

інстытут, гітлераўцы адправілі карціны, кнігіБ, рукапісы, прадметы

дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, рэлігі нага культа, звязаныя з

яўрэйскай культурай.

р

Гітлераўцы разбурылі і аб абавалі па сутнасці ўсе вышэйшыя

о

навучальныя ўстановы рэспублікі,иу тым ліку Беларускі дзяржаўны

ўніверсітэт з яго заалагічным, ге лага-мінералагічным і гісторыка-

т

археалагічным музеямі. Цалкам былі знішчаны амаль 6200 школ,

и

пашкоджаны больш за 2600. Школы страцілі 20-мільённы кніжны

вывезеных у Расію ў 1941 г. у час эвакуацыі.

Н

Усё гэта вызначае актуальнасць праблемы вяртання беларускіх

нацыянальных каштоўнасцей на Радзіму. ВосьБчаму ў мэтах пра-

вядзення пошукавых работ і вяртання культурных здабыткаў бела-

русаў у рэспубліцы створана спецыяльная камісія «Вяртанне».

й

Гэтай працай займаюцца і іншыя а ганізацыі. Праблемы вяртання

культурных каштоўнасцей сённяитурбуюць вучоных, мастац-

твазнаўцаў, прававедаў, радавых г амадзян, якія зацікаўлены ў вы-

р

рашэнні гэтай задачы. Вяр анне каштоўнасцей паказала б багатую

гісторыю культуры нашай зямлі, падняло б міжнародны аўтарытэт

о

Беларусі, узбагаціла фонды музеяў, павялічыла колькасць замежных

т

і беларускіх турыстаў – наведвальнікаў музеяў, дазволіла бы ўма-

цаваць сувя ь беларускай культуры з сусветнай, пашырыць веды

и

сусветнага суп льніцтва аб Беларусі і ўмацаваць фінансавае ста-

з

новішча рэс ублікі.

Такім чынам, развязаная нацысцкай Германіяй крывавая вайна не

о

спыніла духоўнае развіццё Беларусі. Культура ў гады вайны стала

культурайпнарода-змагара. Дзеячы культуры рэспублікі з гонарам вы-

каналі свой грамадзянскі абавязак, а створаныя імі творы сталі моцнай

е

зброяй у барацьбе з ворагам. Дзейнасць майстроў культуры Беларусі ў

1941–1944 гг., як і ўсяго народа, была накіравана на дасягненне хуткай

Рперамогі. Асноўнымі тэмамі ў творчасці спецыялістаў культуры сталі

гераічная барацьба, патрыятызм, мужнасць і стойкасць савецкага ча-

ворагам.

У тыя змрочныя і горкія для нас часы вялікае значэнне меліУліта-

Н

ратурна-публіцыстычныя творы, агітацыйныя віды мастацтва (пла-

кат, карыкатура, малюнак, баявыя лісткі, насценныя газетыТ, ру-

капісныя часопісы, палітычная сатырычная графіка, кіно і інш.),

якія мацавалі веру савецкіх людзей у перамогу, расказвалі праўду

й

аб ваенных падзеях на фронце, садзейнічалі развіццю партызанска-

га руху і падполля на акупіраванай тэрыторыіББеларусі, падымалі

настрой, аптымізм. У гады вайны і пасля яе было створана шмат

выдатных твораў

літаратуры і мастацтва, прысвечаных ваенным

р

падзеям. Аднак колькі б іх не было, ваенная тэма будзе вечна заста-

о

вацца актуальнай для дзеячаў культуиы краіны, бо гэтыя творы

з’яўляюцца своеасаблівымі п мнікамі ўсім савецкім людзям, якія

т

аддалі сваё жыццё за сваб ду і незалежнасць Радзімы. Менавіта

и

такімі помнікамі сталі сусве на вядомыя мемарыяльныя комплексы

«Хатынь», «Дальва», «Брэсцкая крэпасць-герой», «Прарыў», «Кур-

з

ган славы» і інш.

о

Тэма 8. РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКАЙ КУЛЬТУРЫ

е

Ў 1945–1985 гг.

8.1.пСкладанасці і супярэчлівасці культурнага жыцця на Беларусі

ў другой палове1940-х–сярэдзіне 1950-х гг.

8.2. Культура БССР ва ўмовах палітычнай «адлігі» (сярэдзіна

1950-х–першая палова 1960-х гг.)

Р8.3. Адукацыя,

навука, літаратура і мастацтва Беларусі ў

навукі і мастацтва наткнулася на ідэалагічныя падыходы, харак-

тэрныя для таго часу. Пасляваенная ідэалогія характарызавалася

непрымірымасцю да любых поглядаў, якія

адрознівалісяУад

Н

афіцыйных, што давала магчымасць весці актыўную барацьбу

супраць іншадумства, плюралізму думак, падтрымлівацьТпаста-

янную напружанасць у грамадстве. З гэтай мэтай была спланавана

сістэма палітычных кампаній, якія навязвалі пэўныя стэрэатыпы ў

й

літаратуры і мастацтве, выключалі агульначалавечыя каштоўнасці з

навуковай і мастацкай творчасці, падаўляліБнацыянальную

самасвядомасць народаў.

р

8.1. Складанасці і супя эчлівасці культурнага жыцця

палове

на Беларусі ў другой

и1940-х–сярэдзіне 1950-х гг.

т

Ужо ў 1946 г. пачаліся кампаніі па барацьбе супраць

и

нацыяналізму» і

«нізкапаклонства перад Захадам», «беларускага

«бязроднага касмапалі ызму». Жорстка крытыкавалася палажэнне

з

аб дзяржаўнасці Беларусі ў сярэднявеччы, аб «залатым веку» ў

о

гісторыі беларускай культуры.

У сакавіку 1947 г. ЦК УКП (б) прыняў пастанову «Аб судах

гонару ў міністэрствах СССР і цэнтральных ведамствах». Яна была

накіравана на т е, каб ізаляваць навуковую і творчую інтэлігенцыю

е

ад кантактаў са сваімі калегамі за мяжой, устанавіць «жалезную

заслонуп» з сусветнай культурай. Лічылася, што той, хто ішоў на

кантакты з замежнымі калегамі альбо выказваў нешта станоўчае ў

іх бок, губляў гонар і вартасць савецкага чалавека. Для барацьбы з

такімі супрацоўнікамі прапаноўвалася ствараць спецыяльныя

Рвыбарныя органы – суды гонару.

Вялікія цяжкасці даводзілася пераадольваць у Заходняй Беларусі,

дзе, па

сутнасці,

нанава

р

ства алася

сетка беларускіх навучальных

о

устаноў.

Ускладнялі справу

насцяиожаныя адносіны насельніцтва

гэтага рэгіёна

да

савецкай улады,

наяўнасць

узброенных

фармі-

раванняў, істотны

т

царквы, у

тым ліку

ў

сферы

ўплыў

ка аліцкай

адукацыі.

и

Характэрнай

рысай пасляваеннага аднаўлення школ

з’явілася

з

значнае павелічэнне пачатковых і скарачэнне семігадовых і асабліва

сярэдніх

школ

. Такое становішча было выклікана вынікамі «гаспа-

дзе вучыліся 23401 чалавек.

сярэдняйУ

У 1951–1955

гг.

адбылося далейшае пашырэнне

Н

адукацыі шляхам арганізацыі новых сярэдніх школ і пераўтварэння

сямігодак у сярэднія навучальныя ўстановы. Колькасць Тсямігодак і

пачатковых школ, наадварот, зменшылася.

Разам з тым у

развіцці агульнаадукацыйнай

школы

ў пасля-

ваеннае

й

дзесяцігоддзе меліся значныя недахопы. На нізкім

прафесійным узроўні вялося выкладанне многіхБпрадметаў, у

вучэбна-выхаваўчай

рабоце дрэнна ўлічваліся

нацыянальныя

асаблівасці. Рэзка скарацілася колькасць школ з беларускай мовай

р

навучання ў буйных прамысловых цэнтрах. Гэтаму спрыялі ўмовы,

о

иэспубліку кадраў для ўсіх галін

звязаныя з камандзіраваннем у

гаспадаркі. Яны не вал далі м вай карэннага насельніцтва і не

т

клапаціліся, каб яе вывучалі іх дзеці.

и

Аднаўленне народнай гаспадаркі паставіла задачу забеспячэння

яе кадрамі спецыяліс аў з сярэдняй і вышэйшай адукацыяй, таму ў

з

складаных умовах ра рухі і галечы прымаліся меры па тэрміноваму

о

адпаведных навучальных устаноў. У

аднаўленню д ейнасці

1944/1945 навучальным

годзе аднавілі работу 66 тэхнікумаў і

(1953), Полацкі педагагічны інстытут

(1953), еларускі інстытут

другой

механізацыі і электрыфікацыі сельскай

гаспадаркі (1954).

Паступова, з вялікімі цяжкасцямі аднаўляўсяБі навуковы патэнцыял

рэспублікі. Як адзначалася вышэй, у

палове 1940-х–пачатку

1950-х гг. развіццё навукі суправаджалася ідэалагічным кантролем.

р

Вызначаўся дакладны падзел

озных галін навукі на «наша-

о

сацыялістычнае» і «іх-капіталістычнаеи». Гэта дазваляла той

навуковай шэрасці, што была адціснута падчас вайны, аднавіць і

ўзмацніць свае

т

пазіцыі. Так, у біялогіі пачалі чарговы наступ

прыхільнікі Т.

и

Беларусі ім супрацьстаяла школа

Лысенкі. На