книги / smaghambet(1)

аны тай алады, я ни алдымен мемлекет пайда болады да, содан со" азаматтыо ам « ажеттіліктер ж0йесі» ретінде пайда болады.

4леуметтану ылымыны" алыптасуына ы пал еткен ал ышарттарды" бірі ж%не бірегейі - леуметтік детерменизм, я ни о амны" даму процесі хаос, ретсіздік, бейберекеттік емес, керісінше, о ам а ке"істіктік пен уа ыт аясында реттелу, себеп-салдарлы байланыстар, былыстар мен процестерді" 3зара шарттылы ы т%н. Осы ан с%йкес ылым о амда ы за"дарды ашу а, оларды т0сіндіруге ж%не зерттеуге м0мкіндік береді деген т жырым басым бола бастады. За"дар о амны" %ралуан саласында ы %мбебап,т ра ты, тере"былыстарды, байланыстар мен даму ба ыттарын к3рсете алуы тиіс.

Жалпы за" ымы екі м%нге ие:1) онтологиялы , я ни на ты, м%нді сала аатысты. Бас аша айтса , «бар» ж%не «0немі т ра ты болатын а» атысты; 2) деонтологиялы 8 я ни нормативті немесе міндеттіге, бас аша айтса , т ра ты «болуы тиіске» атысты. Осы ан байланысты за"дарды да екі топ а б3ліпарастыру а болады.

Онтологиялы за#дар – заттарды", былыстарды" таби и, стихиялы , ерікті жа дайына атысты ережелер, станымдар, асиеттер. 8андай да болмасын б3тен ерікті" (адамны" немесе дайды") араласуы м0мкін емес немесе ол (б3тен ерік) рамдас б3лігі ретінде к3рініс табуы м0мкін. Б л за"дармен ылым айналысады ж%не олар ылыми за"дар, теориялы немесе эмпириялы .

Деонтологиялы за#дар – орындалуы міндетті нормалар ретінде к3рініс тап ан ережелер, принциптер мен асиеттер. Б л дін нормалары ( дай за"ы),ы тар ( ы тар за"дары), моралды нормалар (адамгершілік за"дары) ж%не эстетикалы м%дениет (с лулы за"дары). Деонтологиялы за"дарды" т0п-т3ркіні - салт-д%ст0р.

4леуметтану ылымы %леуметтік за"дарды, я ни %леуметтік болмыста ж0зеге асатын за"дарды ылыми зерделейтін білім ретінде танылды. К3не грек философиясында ы %леуметтік детерменизм идеяларына негіз бол ан реттелген, йымдас ан ж%не 0йлесімді т тасты ретіндегі «Космос» туралы т0сінік болатын.

Орта асырларда за" а деген к3з арас діни т р ыдан арастырылды да,дай за"дары ана мойындалды. Тек Коперник, Галилей, Ньютон, Декарт, Бэкон ж%не бас алар аш ан лы жа"алы тар таби атты «3з-3зіні" себебі» депарастыруды біртіндеп ылым а енгізді. Осылайша, таби и, жаратылыстанулы детерменизм алыптасты. Сонымен атар деистік к3з арастар да орын алды. Таби ат тек 3зіне ана ы пал ететін фактор емес, сондай-а болмысты" бас а да салаларына ы пал етуші ретінде зерттеле бастады да, «жаратылыстанулы » немесе «таби и» деген ым пайда болды. Осыдан келіп «таби и саясат», «таби и мораль», «таби и экономика», «таби и ы », «таби и дін», «таби и за"» ымдары шы ты.

8 Деонтология этикада парызды зерттейтін б3лім.Терминді ылым а Бентам енгізген.

23

«Таби и за"» туралы пікірлер саналуан. Ол алдымен дай за"ы, адамгершілік, ы ты , парасатты ж%не «8 дай – Шебер» мен адамны"олымен жасал ан жасанды деп т0сіндірілген болатын.

Декарт, Гоббс, Бюффон ж%не бас а ойшылдар за"дарды тек деонтологиялы немесе 8 дай орнат ан деп абылдады. Осыларды" ішінде Т.Гоббс деистік к3з арасты талдады ж%не сол кездегі механика а ба ыттал ан жаратылыстану т р ысынан «таби и себептілікті» мойындады. Ал Руссо болса, деонтология мен онтология арасында ы айырмашылы ты ажырату а тырысты.

Француз ойшылы Шарль Монтескье 0шін «за"» негізгі ым болды. Оны" за" туралы т жырымдары жа"а ылымны" пайда болып келе жат анын к3рсетті. Ол дайды" да, материалды %лемні" де, жануарлар д0ниесіні" де, адамдарды" да 3зіндік за"дары бар деп таныды. Шарль Монтескье на ыз детерминист еді. Ол жеке за"дар жалпы за"дар а ба ынады деп есептеді. За"дарды айыра білуге Кантты" ос ан 0лесі зор. Сонымен атар %леуметтік %лемні" за" а т%уелділігі туралы ойларды Вико, Гердер, Кондорсе сия тыалымдарды" ж мысынан кездестіруге болады.

Белгілі француз ойшылы Анри Клод Сен-Симон жаратылыстануда ы детерменизм принциптері %леуметтік ылымдар да пайдаланылуы тиіс деді. Мысалы, ол Ньютон аш ан %лемдік тартылыс за"ын негізгі за" деп есептеді. Сен Симонды Шарль Фурье де олдай отырып, о ам адамдарды" бір-біріне тартылуы н%тижесінде пайда болады деген ой айтты.

Сонымен бірге XVI—XVIII асырларда детерменизм принципі о амны"рылымын ж%не оны" дамуын т0сіндіруде олданылуы керек деген пікір орны ты. 4сіресе, о амны" рылымын т0сінуге сол кездегі механика мен астрономияда ы жа"алы тар ы пал етті. Б л болаша та %леуметтануда ы механицизм ж%не органицизм ба ыттарыны" дамуына т0рткі болды. 4леуметтік дамуды" белгілі бір за"дар аясында ж0руі туралы ой да аса нды болып табылады. За"дылы принципі %леуметтік дамуды" тікелей 3зінеатысты: біріншіден, ол мойындала ма жо па; екіншіден, дамуды" критерийлеріне байланысты; 0шіншіден, дамуды" ба ыты мен сапасын ба алау а байланысты я ни о ам дамуда ма, жо %лде тозуда ма?

8орытындылар болса , %леуметтану %леуметтік даму а атысты 0ш за"ны" орны уы н%тижесінде пайда болды. Олар:

1)%леуметтік даму бар, ол - т ра ты ж%не %мбебап сипатта;

2)оны" негізінде білімні", оны" ішінде техника мен 3нерк%сіпті дамытуда на ты іске асатын білімні" артуы;

3)о ам даму процесінде жетіле т0седі, я ни онда прогресс за"ы %рекет

етеді.

4леуметтануды" дамуы %леуметтік прогресс идеясымен ты ыз байланысты. 4леуметтану бастауында т р ан ойшылдар «%леуметтану ылымыо амда ы прогресті, оны" факторларын ж%не жа дайларын к3рсетіп, оны зерттеуі тиіс; екіншіден, о ан ома ты 0лес осуы керек» деп санады. 4леуметтік ой тарихында %леуметтік дамуды" ба ыты мен сапасын ба алайтын т3рт ілім бар. Олар: «прогресс», «регресс», «циклдік даму» ж%не «маятниктік

24

даму». Антикалы д%уірде «регресс» идеясын негіздегендер атарында Луций Анней Сенека болды. «Регресс» идеясы о амны" лдырауын ана к3рді.

4леуметтік дамуды" циклдік сипаты туралы Платон, Аристотель ж%не грек тарихшысы Полибийден кездестіруге болады. Олар о ам дамуын адам 3міріні" кезе"дерімен састы та арастырды. Сондай-а , к3не д%уірде дамуды" прогресі ж3ніндегі идеяларды да кездестіруге болады, біра олар к3біне ылым мен техника а байланысты.

Орта асырлы еуропалы ілімдерден прогресс идеясын табу иын. Дегенмен зерттеушілер діни к3з арастар арасынан италиялы ойшыл Иоахим Флорскийді" (Калабрийский) е"бектеріне назар аударады. Ол « асиетті 4ке, -л ж%не 4улие Рухты"» ауысып отыруымен байланысты кезе"дерден адамзатты" дамуын к3реді ж%не 0шінші кезе" адамны" толы рухани бостанды алатын, %ділеттілік пен бейбітшілік орнайтын кезе" деп т0сінеді.

4леуметтік прогреске деген сенім орта асыр т0гілі жа"а д%уірде деалыптаса ой ан жо . Джамбаттиста Вико о ам дамуында ы 0ш кезе"ді сипаттайды. Олар: « дайлар асыры», «батырлар асыры», «адамдар асыры». 4р кезе" да дарыспен ж%не лдыраумен ая талады.

Ал Руссо болса, прогресс бір салада н%тижелі болуы м0мкін, ал кейбір сала а прогресс да дарыс %келуі м0мкін деп жазды. Осы к3з арас Вольтерге де т%н болды.

XVIII асырды" ортасына таман прогресті" рационалды ілімі пайда болды. Оны" негізін ала ан - Анн Робер Тюрго. Прогресті" жылдамды ыалыптас ан жа дай мен адамдарды" дарынына тікелей байланысты. Ол адамзатты" м%дени прогресінде 0ш сатыны к3рсетті: діни, саудагерлік ж%неылыми.

Француз философы, математигі ж%не саяси айраткері Жан-Антуан Кондорсе (1743-1794) 3з е"бектері ар ылы прогресті" рационалды ілімін к3рсетті. Оны" ойынша, адамны" м0мкіндіктері 3те зор, сонды тан адамзатты" прогресі шексіз деген оптимистік ой айтты.

Кондорсені" адамзат тарихында бірін-бірі ауыстыратын он д%уірді к3рсетіп беруі мен прогреске жету 0шін %леуметтік за"дарды тануды" р3лін к3рсетуі – оны" ылым а ос ан зор 0лесі. Сонымен атар Кондорсе адамзат прогресі 3те ма"ызды 0ш а ида а, я ни « лттар арасында ы те"сіздікті жою, %рт0рлі таптар арасында ы те"дік прогресі ж%не адамны" шынайы дамуына»атысты деп атап к3рсетті.

Тюрго мен Кондорсе идеяларын А.Сен Симон дамытты. Сен Симонны" ойынша, прогресс - таби атты" %мбебап за"ы. Прогресс негізі – ылыми білім, техникалы табыс, индустрия мен осы салада ызмет жасаушы алымдар, 3нертап ыштар ар ылы к3рінетін а ылпарасатта. 4леуметтік за" туралы ой сол за"дарды тану %дістері бар ма ж%не ол %дістер андай деген с ра а жауап іздеуге итермелейді. Сонымен %"гіме %дістеме мен %діснама туралы болып отыр.

4діс м%селесі жа"а заманда ы белгілі алымдар Фрэнсис Бэкон (1561-1626) мен Рене Декартты# (1596-1650) ылыми шы армашылы ында орын алды.

25

Бэкон эмпириялы %дісті" арты шылы ына назар аударады ж%не т%жірибеге с0йеніп, таным %дістеріні" біршамасын к3рсетті. Мысалы, индукция мен эксперимент. Сонымен атар Бэкон таным ар ылы а и ат а жетуге кедергі жасайтын «а ыл-парасат идолдары» туралы да жазады.

Ал Рене Декарт танымны" даусыз %дісі - а ыл-парасат деп санайды. Декартты" ата ты «Cogito ergo sum» («Ойлаймын, олай болса, тіршілік етемін») деген а идасы к3пшілікке м%лім. Декарт. %дісті « атал са талуы тиіс д%л деарапайым ережелер» деп т0сінеді.

Рене Декарт адамдарды" абілеті мен м0мкіндіктеріне т%уелсіз, я ни барлы ына т0сінікті %мбебап %дістерді табу а тырысты. Декарт 0шін %діснамалы идеал математика болды.

Екі ойшыл сын ан ос %діс — эмпиризм мен рационализм философия тарихында арамаарсы ба ыттарды к3рсеткен болса, жа"а заманда олар бірінбірі жо а шы армайтын, керісінше толы тыратын %дістерге айналды.

Аталмыш %дістерден бас а осы кезе"де ылыми %діснама та ы да нды идеялармен толы ты. Айталы , феноменализм заттарды" м%нін емес, тек оларды" арасында ы былыстар мен атынастарды зерттеуі тиіс деген к3з арасты білдіреді; антителеологизм ылымнан «ма сат» деген ымды алып тастау керек те, «не 0шін» деген с ра орнына « алай», « алайша» деген с ра тарды оюды сынады; зерттелетін объектілерді д л .лшеу керек деген идея; белсенділік: ылым объектісіні" теориялы рыл ысын идеалды объект ретінде жасау а, екінші жа ынан оны# т жірибелік рыл ысын жасау тенденциясы (эксперимент ж%не механикалы -техникалы осымшалар мен жа"алы тар т0рінде); ылыми ж не т жірибелік діснаманы# ты ыз байланысы %лемде ылым мен техниканы" бір біріне жа ындаса т0суіне алып келді.

Сонымен атар XVIII асырда зерттелініп отыр ан былыстарды тарихи т р ыдан ба алау %дісі олданыла бастады. Айталы , о амны" тарихи прогресшіл ба ытта дамуы мына %дістерді" дамуына м0мкіндік берді: тарихи-

генетикалы , тарихи салыстырмалы, «ілеспелі .згерістер» дісі, « алды тар»

дісі ж не т.б.

Сен-Симонны" пікіріне с%йкес, «т%ртіп - жал ы,ол - таби и» немесе физикалы . Міне сонды тан ол 3з д%уіріндегі басым к3з арастар а с%йкес ж мыстарында «%леуметтік физика» мен «%леуметтік физиология» дегенымдарды жиі пайдаланады. Енді ана дамып келе жат ан %леуметтануылымы о амды таби атты" б3лігі деп есептеді ж%не жаратылыстанулыылымдар %дістерін олданды.

XVII асырда %леуметтануды" дамуына септігін тигізген - «саяси арифметика». Оны дамыт андар атарында Джон Граунт (1620-1670) пен Уильям Петти (1623-1687) бар. Санды талдаулар а негізделіп ж0ргізілген теориялы зерттеулерді" барлы ы %депкіде «саяси арифметика» деп аталды. Кейін б л идея Кондорсе мен демографияны" негізін салушы Томас Мальтусты" «Халы ты" оныстану за"ы туралы т%жірибе» (1798) деген е"бегінде «%леуметтік математика» деген ымда жал асын тапты.

26

1662 жылы Дж.Граунтты" «=лім-жітім туралы м%ліметтерге атысты таби и ж%не саяси ба ылаулар» деген кітабы жары к3рді, ал 1672 жылы У.Петтиді" «Ирландияны" саяси анатомиясы» деген зерттеуі жарияланды. Б л %леуметтану тарихында ы эмпириялы м%ліметтер негізінде дайындал ан ал аш ы ылыми е"бектер еді. Сондай-а , 1741 жылы Германияда дінтанушы Иоганн Зюсмильх (1707-1767) «Адам тегіндегі 3згерістерді" туу, 3лу, к3бею процестері туралы м%ліметтер д%лелдеген діни т%ртібі» деп аталатын ж мысы жарияланды.

8о амны" «таби илы » сипаты туралы пікірді" 0стем болуы %леуметтік реализмді дамытты. XIX асырды" бірінші жартысында %леуметтік реализм мен %леуметтік номинализм 3зара орын ауыстырды. Егер б рын %леуметтік реализм адамгершілік ж%не діни д%йектерге негізделсе, ал %леуметтік номиналистер немесе индивидуалистер ылым а ж0гінсе, енді индивидуализмге арсыларылым а, ал номиналистер керісінше оларды мораль ж%не дін ережелері ар ылы сынай бастады.

Сонымен о амды ерекше таби и рылым деп т0сіну мен мыз ымас таби и за"дар идеясы бірігіп, %леуметтану ылымыны" пайда болуыны" ал ышарты болды.

Негізгі е бектер:

•Аристотель. Политика // Аристотель. Соч.: В 4 т. М., 1983.Т. 4.

•Луций Анней Сенека. О благодеяниях (De beneficiis), кн. IV, гл. 18 // Римские стоики. Сенека, Эпиктет, Марк Аврелий. М.,1995.

•Монтескье III. За"дар рухы. Алматы, «Iш иян» баспасы, 2003

•Гоббс Т. О гражданине // Гоббс Т. Соч.: в 2 т. М.,1989. Т.1.

•Гоббс Т. Левиафан, или Материя, форма и власть государства церковного и гражданского // Там же. М.,1991. Т. 2.

•Руссо Ж.-Ж. 8о амды келісімшарт туралы немесе саяси ы принциптері .Аудар ан Б. Сма амбет .Алматы, «Iш иян» баспасы,2003

•Гегель Г. В. Ф. Философия права. М.,1990.

&сынылатын дебиеттер:

•4леуметтану. Екі томды . Ред. бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы,2004

•Новое и старое в теоретической социологии. Книга 2. М.,2001

•История буржуазной социологии первой половины ХХ века. М.,1979

•История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю.Н.Давыдов. М.,

1997.

•Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.:

Питер, 2002.

•Социологиялы% с-здік. Алматы: аза% университеті, 2003

27

Ба ылау с ра тары:

•4леуметтануды" айнар к3зі болып табылатын негізгі т жырымдарандай?

•К3не грек философиясы 3кілдеріні" андай ойлары %леуметтануда дамыды?

•Орта асырлы ілімдердегі о ам туралы не айта аласыздар?

•«4леуметтік за"» деген не ж%не оны" таным процесіндегі орны туралыандай пікірлер бар?

•4дістер туралы пікірлер алай дамыды?

Тапсырмалар

•4леуметтік ойда ы « о ам» туралы к3з арасты" эволюциясы туралы эссе дайында"ыздар.

•4леуметтануда ы ылыми %дістерді тізіп, олар а аны тама бері"іздер.

28

§3. #леуметтануда$ы лтты мектептер

Негізгі $ымдар: леуметтану мектептері, француз мектебіндегі эпистемологиялы рефлексия, неміс мектебі, британды мектеп, америкалылеуметтану

Енді %леуметтанулы лтты мектептерді" ерекшеліктеріне назар аударалы .

4леуметтік ж0йелерді талдауды %леуметтік ылымдарды" статусы т р ысынан эпистемологиялы ойлармен байланысты арастыру - француз мектебіне т%н болды. Эмиль Дюркгейм 3зіні" ата ты «4леуметтану %дісі» деген е"бегінде ылыми %леуметтану негізін салды. Эпистемологияны олдана отырып, француз %леуметтануы шынында ке" ау ымды ылыми мектептерді д0ниеге алып келді.

Э.Дюркгейм 1895 жылы жеке басылым болып жары к3рген «4леуметтану %дісі» кітабында9 %леуметтануды философиядан т0бегейлі б3ліп алу ма сатын ояды. Ол андай да болмасын ит р ы %рекеттен бас тарта отырып, %леуметтануды" ылыми аппаратын жасау ажеттілігін ж%не %леуметтануды ж0йеленген ылым а айналдыруды к3здейді. Эмиль Дюркгейм %леуметтік фактілерді «зат есебінде» арастыру ажет деп жазады.

4леуметтік индивидті" ерекшелігін, sin generis-ті" на тылы ын негіздеу ар ылы %леуметтануды" ылым ретіндегі за"дылы ы мойындалуы тиіс дейді. Эмиль Дюркгеймні" осы объективистік к3з арасы - %діснамалы принцип.

«4леуметтік на тылы , сол %леуметтік на тылы туралы бізді" т0сініктерімізді" к3мегімен тікелей беріледі деу - бос иял, сонды тан %леуметтану эксперимент енгізуі керек». Осы принциптерді талдау а Э.Дюркгейм 3з е"бегіні" негізгі б3лімін арнайды да, 0ш негізгі идеяны пайдалана отырып (топтау, т0сіндіру, д%лелдеу), ж0зеге асырады.

Эмиль Дюркгейм 3зі 3мір с0рген кездегі таби ат туралы ылымны" 0лгісіне с%йкес т жырым жасайды. ылымны" ма саты - былысты байланыстыратын каузалды10 за"дарды іздеу; ылым тікелей немесе жанама т0рде ж0ргізілген экспериментке с0йенеді. 4леуметтану ылымы ж0йелі т0рде м%ліметтерді" топтамасын ба ылау ар ылы осы м%ліметтерді" салыстырмалы н с аларын тіркеуге ж%не т0сіндіруге, т%птіштеуге тырысады.

Э.Дюркгейм %леуметтануда ы эпистемология т р ысынан енгізген %дісті" екі жа ты таби аты бар: біріншіден, ол - социологияны белгілі бірылымилы ты" 0лгісі ше"беріне орналастырады (таби ат туралы ылым 0лгісі), ал екінші жа ынан ерекше зерттеу ба дарламасын (каузалды талдау ба дарламасы) растырады.

Осы екі ба ыт француз %леуметтануына к0ні б0гінге дейін ы пал етіп келеді. Екінші д0ниеж0зілік со ыс а дейін б л ба ыттарды" жа дайы туралы

9 О ан дейін е"бек «Revue philosopique» журналында жары к3рген еді.

10 Каузалды – «causal» деген а ылшын тілінде «себеп-салдарлы » дегенді білдіреді.

29

с3з бол ан жо . 4леуметтану философия аясында ана болды. М.Мосс пен М.Хальбвакс ж мыстары жары а шы анына арамастан, олар Э.Дюркгеймол жеткізген беделге жете алмады.

Эпистемологиялы рефлексия %леуметтану туралы жалпы ж%не академиялы пікірлер арасынан екі %діснамалы м%селеге атысты ерекшеленеді де сол жерге топталады: біріншісі - %леуметтік-экономикалы статистиканы" институттары мен ралдары дамы ан д%уірде %леуметтану а статистикалы талдауды енгізу туралы м%селе. Екінші %діснамалы т%сіл – антропологиялы талдау %дісі туралы Мосс к3птеген очерктер мен ма алалар жазды, біра 3з ойларын бірт тас е"бек етіп жарияла ан жо . Французалымдары арасынан Р.Арон, Ж.Фридман, К.Леви-Стросс антропологиялы талдауды 3з зерттеулеріне ар ау ете отырып, табыс а жетті.

Эмиль Дюркгеймні" объективизмін Франциядан бас а жерлердеабылдады %рі сынады. Мысалы,оны натурализм ж%не позитивизм а ымдарыны" 3кілдері атты сын а алды. Айталы , «Рух туралы ылым» мен «- ыну %леуметтануы» (Дильтей, Вебер, Зиммель), сондай-а Гегель мен Маркс идеяларына жан бітірген Франкфурт мектебі (Адорно, Хоркхаймер) сынады. Ал А8Ш-та ы стандарттал ан с рау салу н%тижесін кодтау мен себептілікті" математикалы талдауы Э.Дюркгейм іліміні" ерекше ба ытын дамытты.

Францияны" 3зінде Эмиль Дюркгейм ілімін сын а ал андарды" арасында этнология мен сюрреализмні" шекарасында пайда бол ан а ым да болды. Аталмыш а ым за 3мір с0рмесе де,табысты болды деуге болады. Б л ба ытта ылар объективизм мен каузализм ойды" шары тауына, ке" лаш сермеуіне кедергі деп т0сініп, интерпретативті леуметтануды жа тады.

Раймон Арон неміс ылымында дамы ан эпистемологиялы импликацияларды зерттеді. Ол неокантты философия ж%не ыну социологиясымен шектелген жо , «Тарих философиясына кіріспе» деген е"бегінде тарихи танымны" объективтілігі мен тарих пен социологияда ы себеп-салдарлы %дісті пайдалану т%сілдері туралы ой оз ады.

Макс Веберге с0йене отырып, Р.Арон %рекетті" м%нін ынуды - оны" н%тижелерін т0сіндірумен байланыстырды. Осылайша, себеп-салдарлы ты" бірнеше т0рін к3рсетті. Мысалы, тарихи-социологиялы , таби и-тарихи. Р.Арон бір ана 0лгіні" болуын д рыс емес деп тапты. Р.Аронны" к3з арастары ке" олдау таппады. Францияда эмпириялы %леуметтануды" дами баста анын бай ау а болатын еді, тіпті екінші д0ние ж0зілік со ыстан кейінгі жылдары Э.Дюркгейм 3з елінде мытыл ан десе де бол андай еді.

Э.Дюркгейм сын ан каузалды %дісі («=зін-3зі 3лтіру» е"бегінде ол осы %дісті бірінші рет пайдаланды) америкалы зерттеу ба дарламаларындаолданыс тапты. Негізінен осы %діс П.Лазарсфельдті" тікелей ы палымен ж0йеге келтірілген еді. «Белгілі бір айнымалы X шама Y айнымалы шамасыны" 3згеруіне ы пал етеді» деген арапайым а ида каузалды т0сінігін тым ж та" к0йге т0сірер еді. «X→Y» формуласы 3те к0рделі каузалды ж0йелерді" 3теарапайым т0рін белгілейді.

30

Со ыстан кейін каузалды талдау Франция а Вена 0йірмесіні" логицизмі ар ылы айтып келді. Осы кезде ол ма"ызды %діснамалы т жырым а айналып, позитивті эпистемологиялы негізді" р3лін ат арды. Каузалды талдауды Франция а айтадан Ж.Стетзель (Француз о амды пікір институтыны" негізін алаушы) мен Р.Будон алып келді. Р.Будон мен П.Лазарсфельд екеуі «4леуметтік зерттеуді" тілі» деген ата ты е"бекті" французды шы арылымын дайындады. =зіні" ылыми диссертациясында Р.Будон «каузалды %дісті" негізін Эмиль Дюркгейм салды» деп д%лелдеп шы ты. Сонымен бірге француз структуралистері мектебі де Эмиль Дюркгейм ілімдеріне жа ындай т0сті. Структурализм М.Моссты" «жаппай %леуметтік факт»деген ымына лингвистика мен фонология м0мкіндіктерін пайдалана отырып, айта араудысынды.

Клод Леви-Стросс «жаппай %леуметтік фактіні» на тылы ты" %рт0рлі де"гейлеріндегі рылымды -к0рделілік идеясынан б3ліп алып,оны этнологияда ы объективтілік пен субъективтілікті" байланыстары м%селесіне %кеп тірейді, я ни былыстарды" йымдасуын ай ындайтын арым-атынасты" санасыз ж0йесі деген ым а алып келді.Б л ой - М.Мосс ж мыстарыны" жа"а басылымыны" ал ыс3зінде айтылды. Этнология аясында айтыл ан осы пікір структурализмні" 1970 жылдар а дейінгі беделді болуынамтамасыз етті. Б л идея %леуметтану 0шін аса м%нді емес еді, біра екі н%рсені ескерсек: біріншісі - М.Моссты" осы екі п%нді б3лгісі келмегені; екіншісі – Клод Леви-Стросс сын ан эпистемологиялы т3"керіс. 1949 жылы «Тарих ж%не %леуметтану» деген е"бегінде Леви-Стросс %леуметтану мен этнология арасында Э.Дюркгейм орнат ан арыматынасты 3згертті.

Француз социологиясында ы каузализм мен структурализм ба ыттары америкалы эмпириялы %леуметтану мен рефлексия а деген ызы ушылы ты" екі ортасында дамыды. Мысалы,1964-1974 жылдары П.Навиль редакторы бол ан «Epistemologie sociologique» деген журналда ы жариялан ан ма алалар - соны" ай а ы. Осы басылым француз социологтарыны" к%сіби ауым а айналуына м0мкіндік берді. 4рине осы процеске %діснамалы ж%не логикалы м%селелерді аналитикалы т р ыдан арастыру а француз алымдарыны" социологиялы зерттеулерді" техникасын жетілдіруі де ы пал етті. Журналда француз социологы Луи Альтюссерді" рылымны" себептілігі мен тиімділігі туралы маркстік ілім ы палында жазыл ан ма алалары жары к3рді. Жалпы 6070 жылдарда ы теориялы ж%не идеологиялы пікірталастар структурализмді дамытты.

Эпистемология саласында ы белгілі е"бектер атарында «4леуметтануды" эпистемологиясы», «8 рылым ымы не н%рсеге ызмет етеді», «4леуметтанушыны" к%сібі», «4леуметтануды" да дарысы» ж%не т.б. атау а болады.

4леуметтанушы Л.Гольдман марксизм мен позитивизм арасынан генетикалы рылымдылы ты таппа шы болды. Ол Карл Маркс, Эмиль Дюркгейм, Макс Веберге орта %леуметтікті тану аксиомаларын аны тайды ж%не оны" кезе"дерін Г.Башлярды" олданбалы рационализміне с0йене

31

отырып, объектіні растыруда эмпириялы диалог а жол ашты. Эмиль Дюркгейм к3терген кейбір м%селелер де айта олданыс а енді. Мысалы, жабы (ай ын емес) принцип, к0нделікті 3мір %леуметтануын сынау т.б. «4леуметтанушыны" к%сібі» деген кітапта структурализм, америкалы эмпиризм ж%не марксизм біріктірілді.

1958 жылдан бастап Францияда %леуметтану біраз университеттерде о ытыла бастады. 1968 жыл ы реформадан кейін «4леуметтану» маманды ы бойынша студенттер мен о ытушыларды" саны артты, азіргі кезде Францияда ы 15 0лкен факультетте 1500 студент, %р университетте арнайы кафедралар бар, %рбір кафедрада екі немесе 0ш зерттеу тобы бар, кафедраларда 30-дан 50-ге дейін о ытушы-зерттеушілер ж%не 30-дан 50-ге маман келісім негізінде ж мыс жасайды.

1990 жылы «Raisons pratiques» («Т%жірибелік ой») журналы этно%діснаманы" ы палында дамы ан жа"а рефлексиялы а ым ( Конен, Кере, Фаро, Тевено) %леуметтік социологиялы ызметті" логикалы ж%не когнитивті ал ышарттарын зерттеді. О ан т0рткі бол ан тілдік, концепциялы м%селелер еді.

Ал %леуметтануды" неміс мектебі %леуметтік ілімді 0ш негізгі ба ыттар а б3леді: леуметтік рпа ілімі («Generation»), леуметтік орта ілімі

(«Social milieu») ж%не леуметтік т л$а ілімі («Social Person»). 4леуметтануылымына деген ызы ушылы осы 0ш м%селе т3"ірегіне топтасты.

Вильгелм Дильтей (1839-1911) Гегельді" е" бірінші сыншысы ретіндерпа тарды" ауысуы, %р рпа ты" табыс а жетуін зерттеді. Арада 60 жыл 3ткеннен кейін Карл Маннхейм(1893-1947) К.Маркс ілімін сынау ма сатындарпа тар тенденциясын дамытушы бірінші социолог болды.

Неміс %леуметтануында орны ерекше есімні" бірі – Р.Михельс (18761936) 3зіні" «олигархияны" темірдей за"ы» деп аталатын т жырымымен саясат %леуметтануына енді.1911 жылы жары к3рген «8азіргі заман ы демократияда ы саяси партияны" социологиясына» деген е"бегінде Р.Михельс «демократиялы партиялар элиталы ж%не жабы йым а айналды» деп жазды. Осылайша, партия бюрократияланады ж%не олигархияланады. Партия басшылары мен к3семдері халы ты" емес, «тек ара ан у басыны" амын ана ойлайтын пендеге айналады». Р.Михельс с3зімен айт анда, «революционер партия лидерлері к%дімгі функционерлерге айналады». Осы за" партия ше"берінен шы ып, жалпы о ам а т%н за"дылы бола бастайды.

Сонымен атар неміс %леуметтануында «культур – социология» деген атпен белгілі м%дени %леуметтанулы а ым пайда болды. Оны" 3кілдері – Макс Шелер, Карл Маннхейм. М.Шелер туралы біз феноменология а ымы туралы б3лімде айтатын боламыз. Ал Карл Маннхейм - мол м ра алдыр ан зерттеушіні" бірі. Мысалы, оны" е"бектері «Жан ж%не м%дениет» (1918), «Тарихилы » (1924), «Білімні" %леуметтік м%селелері» (1925), «Руханирылымдарды" идеологиялы ж%не %леуметтанулы т0сіндірілуі» (1926), «Идеология ж%не утопия» (1929) ж%не т.б. К.Маннхейм «%леуметтік болмыс» тек экономикалы емес, сондай-а тарихи кезе"дерді" діни сипатымен де

32