книги / smaghambet(1)

деген е"бегінде ылыми т жырымдарды статистикалы деректер (фактілер) негізінде жасайды.

Эмиль Дюркгеймні" «функция» ымы батыс социологиясындарылымды – функциялы ілімні" дамуына т0рткі болды. «8о амды е"бек б3лінісі» (1893 жыл) деген е"бегінде «%леуметтік функция» ж%не «аномия» деген ымдарды арастыра отырып, леуметтік функцияны былыс немесе

процесс ж не леуметтік ж&йені# белгілі бір ажеттілігі арасында ы с йкестік арым- атынасы деп т0сіндіреді. Осы аны тамадан Э.Дюркгеймге биологиялы ба ытта ы органицизм а ымыны" ы палы бар екенін бай ау а болады. Сондай–а , Эмиль Дюркгейм е"бек б3лінісі туралы ойын да таби и фактормен байланыстырады, я ни оны таби и за"дылы деп т0сіндіреді.

Э.Дюркгейм экономикалы фактордан бас тарт ан емес деп к3рсеткен едік, дегенде ол кез келген %леуметтік былысты арастыр анда «адам а пайдасы андай?» деген с ра а жауап іздейді.

Эмиль Дюркгеймні" «социологизмі» о амды ынтыма тасты идеясын негіздеуге м0мкіндік берді. Эмиль Дюркгеймні" ойынша, о амды т тасты ретінде алыптастыратын ж%не оны" беріктігін са тайтын - к сіби мамандану немесе е#бек б.лінісі. Діни сана к0шін жой ан азіргі заман ы о амда байланысты са тап т р ан к0ш – мамандану.

Эмиль Дюркгейм ынтыма тасты ты е# жо ары адамгершілік станым деп санайды. Е"бек б3лінісіні" 3зі – адамгершілік. Е"бек пен капиталды"арамаайшылы ы, капитализмні" адамгершілік ж%не экономикалы да дарысын Эмиль Дюркгейм ережеден ауыт у, негізгі таптар арасында ыарыматынастарды" жеткілікті д%режеде реттелмеуіні" н%тижесі деп есептеді.

Е"бек б3лінісі – азіргі заман ы о амда идеяны, ажетті о амды байланысты, о амды т%ртіпті, таптар арасында ы ынтыма тасты ты тудыратын механизм. Адамгершілік ж%не ынтыма тасты ндылы тары ынтыма тасты ты ны айтады.

Адамгершілік - реттелген, т%рбие беру %леуметтік институттары о амдыызмет етуін амтамасыз ететін негізгі к0ш. Дюркгеймні" осы ойлары оны" дін социологиясы саласында ы ж мыстарына ы пал етті.

Ынтыма тасты ты" ны аюы ж мыскерлерді" ат аратын ызметтері, оларды" абілеттері мен м0дделеріне с%йкес келіп, 3з %серін тигізеді.

Эмиль Дюркгейм о амны" эволюциялы дамуын екі саты а б3летін дихотомия рды. «Механикалы ынтыма тасты » архаикалы , д%ст0рліо ам а т%н. Жеке дамуда ы шектеулік индивидтерді" ж%не оларды" функцияларыны" састы ымен ерекшеленеді. Ал «органикалы ынтыма тасты » азіргі заман ы о ам а т%н ж%не е"бек б3лінісіне негізделген. Адамдарды" 3з ызметі н%тижелерімен айырбас жасауы - оларды" бір-біріне т%уелділік тудырады. Жеке ал анда кез-келген индивид 3зіні" барлы %леуметтік с ранысын ана аттандыра алмайды, сонды тан, ол бас аруды" %леуметтік іс-%рекетіні" н%тижесін пайдаланады. Енді осы дихотомияны

63

толы ыра т0сіну ма сатында зерттеуші А.Б.Гоффманны" жаса ан кестесіне назар аударайы 15:

15 Гоффман А.Б. Социология Эмиля Дюркгейма.//Дюркгейм Э. Социология. Ее предмет, метод, предназначение.

–М.,1995, с. 327

64

Абстрактілі ж%не жалпы сипатта болу

Эмиль Дюркгейм «бостанды , те"дік, туыс анды – жо ары де"гейдегіо амды рылымны" негізі» деп таныды.

алым 3з пайымын «=зін-3зі 3лтіру» деген е"бегінде одан %рі дамытып,негіздей т0сті. Екіншіден, ынтыма тасты былысын аны тау а ж%не оны санды т р ыдан к3рсетуге м0мкіндік алды. Ал, 0шіншіден, толы статистикалы ма л маттарды" болуы - объективті м%ліметтерді пайдаланып, т0сіндіруге м0мкіндік ту ызды.

Жалпы %леуметтік м%ліметтерді санды 3"деуді" статистикалы %дістерін енгізген бельгиялы алым, жаратылыстанушы Адольф Кетле (1796-1874) болатын. Ол 3з идеяларын «4леуметтік физика немесе адам абілеттеріні" дамуы туралы зерттеу т%жірибесі» деген е"бегінде (1835 жыл) баянда ан еді. А. Кетле «%леуметтік былыстарды" айталану за"дылы ын математикалы %діс к3мегімен аны тау а болады» деген к3з арасын білдірді ж%не «орташа статистикалы адам» ымын енгізді. Кетле идеяларын пайдалана отырып, я ни статистикалы м%ліметтер негізінде Эмиль Дюркгейм ынтыма тасты ілімін д%лелдеуді ол а алды. Осы ж мысты дайындауды" теориялы ж%не %діснамалы іргетасын «4леуметтану %дісі» деген е"бегінде негіздеді ж%не %леуметтік фактілерді «норма а с%йкес» ж%не «патологиялы » деп типтеуді"аншалы ты ма"ызды екенін к3рсетті.

«=зін-3зі 3лтіру» былысы «кездейсо емес» дей отырып, Эмиль Дюркгейм суицидті" психологиялы , биологиялы , географиялы факторларын жо а шы арды. =зін-3зі 3лтіру былысыны" %леуметтік, я ни отбасылы , діни ж%не лтты ж%не т.б. факторлар а т%уелді екеніне д%лелдер келтіреді.

Эмиль Дюркгейм 3зін-3зі 3лтіруді" 0ш типін аны тайды: эгоистік, альтруистік, аномиялы . Бірінші тип индивид пен о ам арасында ы %леуметтік байланыстарды" ара жігіні" ашылуына тікелей т%уелді. Адамны" «мені» мен топты" м0дделеріндегі с%йкессіздікті" пайда болуы, адамны" шектен тыс индивидуализмі 3зін-3зі 3лтіруге со тырады.

Екінші тип те индивидуализммен байланысты. Индивидті" теко амны", топты" ажеттіліктерімен ана 3мір с0руі - альтруизмге, я ни 3зінрбанды а шалу а итермелейді. Егер о ам осыны талап ететін болса, ол оны м0лтіксіз орындайды. Ал аномиялы 3зін-3зі 3лтіру %леуметтік дезинтеграция а (берекесіздікке) байланысты.

Эмиль Дюркгейм кейбір %леуметтік топтарда ы 3зін-3зі 3лтіруді салыстырады. Мысалы, %йелдерге ара анда, ер адамдар арасында жиірек; дінге сенетіндерге ара анда, сенбейтіндер арасында к3бірек; ала т р ындары арасында ауылда ылар а ара анда жиірек; отбасы барлар а ара анда, жал ызіліктілер арасында к3бірек; бір жыныс 3кілдеріні" за уа ыт жабы ж0йеде бірге болуы (%скер, т0рме, монастырь) да аталмыш былысты" бірден бір факторы деуге болады деген т жырым жасайды. Сонымен, Эмиль Дюркгейм адам мен о ам арасында ы байланысты" 3те ты ыз екеніне ж%нео амны" адам алдында ы жауапкершілігіне ерекше назар аудару керектігін баса айтады.

65

Негізгі е бектері:

•«8о амды е"бекті" б3лінісі туралы» (1893);

•«4леуметтанулы %дісті" ережелері» (1895);

•«=зін-3зі 3лтіру » (1897);

•«Діни 3мірді" арапайым т0рлері» (1912).

&сынылатын дебиеттер:

•4леуметтану. Екі томды . Ред.бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2004

•Дюркгейм Э. Самоубийство: Социологический этюд. М., 1994.

•Дюркгейм Э. 8о амды е"бек б3лінісі туралы // 4лемдік %леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы», 2005, том 2, 12-359 беттер

•Дюркгейм Э.4леуметтану %дісі.//4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 2, 359-беттер

•Осипова Е.В. Социология Эмиля Дюркгейма: критический анализ теоретико – методологических концепций. М.,1977

•Батыгин Г.С., Подвойский Д.Г.История социологии. Учебник.М., Издательский дом «Высшее образование и наука», 2007

Ба%ылау с3ра%тары:

•Эмиль Дюркгейм к3з арастарына ы пал еткен ойшылдар кімдер?

•Эмиль Дюркгеймні" «социологизм»деген ымыны" негізгі 3зегі неде?

•Эмиль Дюркгеймні" о амды ынтыма тасты идеясын алай негіздеді?

•Эмиль Дюркгейм ынтыма тасты ты «е# жо ары адамгершілік станым» деп санайды. Осы т жырымды алай т0сінесіз?

Тапсырма

Э.Дюркгеймні" «Е"бек б3лінісі туралы» ж%не «=зін-3зі 3лтіру туралы» деген е"бектерін о ып шы ып, азіргі аза станды о амда ы 3згерістерді осы е"бектерді" негізгі а идалары т р ысынан т0сіндіріп к3рі"іздер.

66

§9. Герберт Спенсердi1 ;леуметтанулы% жAйесі

Негізгі $ымдар: леуметтік эволюция, леуметтік институт, к сіби мамандану, леуметтік саясат

А ылшын алымы Чарльз Дарвинні" таби и дамуда ы эволюциялы ты"

р!лі туралы ілімі адамзат тарихында ϫлкен т!ϟкеріс жасады. Ч.Дарвинніϟ ілімі ϗо амдыϗ даму ж!ніндегі ілімдерге де әсерін тигізбей ϗой ан жоϗ. леуметтікылымда леуметтік дарвинизм немесе леуметтік эволюциялы деген атпен

белгілі ϫлкен а ым ϗалыптасты.

=з зерттеулерінде %діснамалы негіз ретінде эволюциялы ілімні"а идаларына ж0гінген алымдар ал аш ы ауымды рылысты, ауыз %дебиеті мен лттар дамуыны" ерекшеліктерін сипатта ан кезде жауапты таби и дамуды" за"дылы тарынан іздейді.

Эволюциялы ойларды %леуметтану ылымында ке"ірек дамыт ан а ылшын алымы, философ %рі социолог Герберт Спенсер (1820-1903) болды. Герберт Спенсер 1820 жылы 27 с%уірде а ылшынны" Дерби деп аталатын ша ын алашы ында м алім Уильям Спенсерді" отбасында д0ниеге келді. Отбасында ы жеті баланы" бірі бол ан ол жастайынан зеректігімен, елгезектігімен, сондай-а білімге деген штарлы ымен к3зге т0сті. 4кесі Уильям Спенсер 3з кезе"іні" озы ілімдерімен таныс, о амды даму туралы ты" ойлар а, идеялар а жаны жа ын кісі бол ан. Болаша ойшылды" %кесі У.Спенсер еркіндікті, т%уелсіздікті, рационализмді уа ыздады. Протестантизмні" прогресшілдігіне к%міл сенген У.Спенсер лыны" бойына да бостанды , еркіндік ойларын дарытты.

Герберт Спенсер 13 жасынан бастап протестантты пастор, аса е"бек ор а айы Томас Спенсерді" арама ында т%рбиеленді. Осы жа дай бозбала ша ында-а о ан к3птеген ылымдарды" негізінен хабардар болуына м0мкіндік берді. Мысалы, математика, физика, химия, сонымен атар саяси экономия, логика, француз тілінен білім жина тады. Ол 3з білімін жетілдіру ма сатында ізденді, тынымсыз е"бектенді. Н%тижесінде Герберт Спенсер интеллектуал ретінде 3з замандастарынан о бойы озы т рды. Тіпті Англияда ана емес, сондай-а Еуропада ы интеллектісі жо ары, бірегей т л а а айналды

1837 жылдан 1841 жыл а дейін Г.Спенсер теміржол бас армасындаызмет ат арады. Осы жылдары Ж.Б.Ламаркті" эволюциялы ілімімен танысады. Ал 1848 жылы Лондон а оныс аударып, «Экономист» журналыны" редакторы ызметіне кіріседі. Міне 3міріні" тап осы кезе"інен бастап Спенсер жа"а орта а енді де, ылым а ден ойды.

67

Г.Спенсер – бай мϭра ϗалдыр ан, !те білімді, жан-жаϗты зерттеуші. Оныϟ шы армалар жина ыныϟ он томды ына енген еϟбектерініϟ арасында ϫш томдыϗ « леуметтану негіздері», « леуметтану зерттеу пәні» деген жϭмысы, биология, этика, психология ылымдарыныϟ негізгі категорияларын сарала ан шы армалары маϟызды орын алады.

Г. Спенсер к!зϗарастарына радикалды материализм ϗатты ыϗпал етті: ол жеке бас бостанды ы мен бәсекелестік бостанды ы ϭстанымдарыныϟ ϗор аушысы болды. Радикалды материализм Герберт Спенсердіϟ әлеуметтік жоспарлауды ϗϭбылыстардыϟ таби и даму заϟдылыϗтарына кера ар деген тϫсінігі шы ады. Ол мемлекеттіϟ ϗо амдыϗ !мірге тым жиі араласуын жаϗтамады. Тіпті мемлекеттіϟ кедейлікке ϗарсы кϫресуі, бала тәрбиесіне жиі араласуы ж!н емес деп те тϫсінді. Дамы ан елдердіϟ отарлау саясатын да осы тϫсінік тϭр ысынан айыптады. Басϗа елді, халыϗты жаулап алу таби и эволюциялыϗ даму а зиянын тигізеді деп есептеді.

Герберт Спенсер ілімініϟ негізгі тетіктері механика а тән. Мысалы, «зат», «ϗоз алыс», «кϫш» деген ϭ ымдар. Кез-келген объектініϟ дамуы байланыссыздыϗтан (даралыϗтан) байланыстылыϗϗа, біртектіліктен

әртектілікке, белгісіздіктен айϗындылыϗϗа !тумен суреттеледі. Jз ілімін Герберт Спенсер заттыϟ сіϟісуімен, я ни ϗоз алыстыϟ таралуы, жан-жа ын

ϗамтуы нәтижесінде белгісіз жеке даралыϗтан белгілі әртϫрлілік жа дайына !туімен тϫсіндіре отырып, заттыϗ ϗоз алыстыϟ да !згеретінін атап к!рсетеді. Ал эволюция бϭза алмайтын шекара – ж йені те дігі. Жϫйе теϟдігі бϭзыл ан жа дайда ϗϭлдырау басталады, әрбір ϗϭлдырау жаϟа процеске бастама болады. Г.Спенсер осы процестердіϟ ϫш тϫрін к!рсетеді: органикалы емес, органикалы және органикалы а ондырма.

ϖо амдыϗ дамудыϟ жо ары және т!менгі сатылары деп б!ле отырып, Г.Спенсер «дамудыϟ ортаϗ заϟдылыϗтары бар», - дейді. Оныϟ пікірінше, органикалыϗ емес және органикалыϗ саты а тән ерекшеліктер органикалыϗϗа ϗондырма сатысында кездеспейді. ϖондырма «ϗо амдыϗ келісім» арϗылы ϗолдан жасалмайды. Осы жерде Г.Спенсердіϟ ойлары а ылшын ойшылы Т.Гоббс пен француз а артушысы Ж. Ж. Руссо к!зϗарастарымен де ϫндесіп жатыр.

Адамныϟ «әлеуметтік маϗϭлыϗϗа» айналуы - !те ϭзаϗ процесс. Ол – ал ашϗы ϗауымдыϗ ϗϭрылыстыϟ органикалыϗ ϗондырмасы әлеуметтік жϫйеге айналуыныϟ жемісі. Атаϗты Мальтус әлеуметтік ϗо амныϟ пайда болуын популяциямен (я ни, биологиялыϗ тϫрдіϟ таралуымен) байланыстыр анын білеміз. Г.Спенсер Мальтус сияϗты әлеуметтік сезімдердіϟ, интеллектініϟ, еϟбек да дыларыныϟ дамуын әлеуметтік ϭйымныϟ !зін-!зі саϗтау, !мір сϫру ϫшін кϫрес нәтижесі деп білді. Сонда адамныϟ әлеуметтенуі - таби и эволюцияныϟ мәні мен ма ынасы екенін тϫсіну болып табылатыныны к!ріп отырмыз.

Герберт Спенсер әлеуметтануыныϟ негізгі тϭжырымдары « леуметтану негіздерінде» баяндалды. ώалым әлеуметтанудыϟ ылым ретіндегі мϫмкіндіктер аясын кеϟейтті. ϖо ам дамуын діни тϭр ыдан тϫсіндіруге тырысϗандар а ϗарсы

68

шы а отырып, ол тарихта негізгі шешуші фактор - «ϭлы ойшылдар», «ϗо амдыϗ келісім-шарт» деушілерді жаϗтамады.

леуметтанудыϟ міндеті – бϭϗаралыϗ типтік ϗϭбылыстарды, жеке адамдардыϟ ерекше ϗасиеттері мен субъективті ϗϭлшыныстарына, маϗсаттарына тәуелсіз процестердіϟ эволюциялыϗ жалпы заϟдылыϗтарын ашып к!рсететін әлеуметтік фактілерді зерттеу. Наϗты деректерді саралайтын тарихтан әлеуметтанудыϟ айырмашылы ы - осы. К!біне әлеуметтануды ылым ретінде мойындамау - екі нәрсені, я ни типтік, ϫнемі ϗайталанып отыратын, к!пшілікке тән ϗϭбылыстар мен ерекше, кездейсоϗ, дара ϗϭбылыстарды біріктіруімен байланысты деп тϫсіндіреді.

« леуметтік танымныϟ біршама ϗиындыϗтары бар»,-дей отырып, Герберт Спенсер әлеуметтанулыϗ фактілерді тϫсіндіру ϗиын, оны тек ϗомаϗты саналуан мәліметтерді салыстыру арϗылы ана аныϗтау мϫмкін екенін баса айтады.алым наϗты !лшемдерді к!рсетпейді. Кейбір әлеуметтік фактілерді саралап, ба а беруге «бϭϗаралыϗ сана а тән стереотиптер әсер етеді» деген тϭжырым жасады.

Г.Спенсердіϟ әлеуметтану пәніне берген аныϗтамасын тϫсінуге «әлеуметтік институттар» ж!ніндегі ойлары к!мектеседі. Ілімініϟ !зегі болып табылатын ϭ ым екеніне ϗарамастан, «әлеуметтік институтϗа» Герберт Спенсер наϗты аныϗтама бере ал ан жоϗ. леуметтік институттар таби атынан әлеуметтік емес адамныϟ әлеуметтік маϗϭлыϗϗа айналуына, с!йтіп ϭжымдыϗ іс-әрекетке бейімделуіне жа дай жасайды.

леуметтік институт, Спенсердіϟ пікірінше, адам популяциясына байланысты, я ни әлеуметтік институт саны к!бейе баста ан адамдар ϗϭрылымыныϟ !згеруіне және ϗызметтердіϟ саналуанды ына алып келеді. Осылайша, институттар !зара ϭйымдасу мен басϗару органдарыныϟ, я ни әлеуметтік ϭйымдардыϟ пайда болуына да жа дай ту ызады. Енді осы б!ліктердіϟ !зара ϫндесе әрекет етуін зерттейтін ылым керек. Спенсерше, ол - әлеуметтану.

рине, әлеуметтік институттардыϟ ϗо амныϟ ϗϭрылымдыϗ элементтері ретіндегі р!лі туралы пікірлер Г.Спенсерге дейін де айтылды. Г.Спенсердіϟ ϫлесі - осы пікірлерді біртϭтас ілімге айналдыр аны еді. Ол әлеуметтік институттарды бірнеше топтар а б!лді. Мысалы, отбасы, неке, тәрбие й институттарын ϗамтыды.

Салтты (р сімдік) институттар#а Спенсер кϫнделікті тіршілікте адамдар адетін реттейтін салт-дәстϫрлерді, рәсімдерді жатϗызды. Рәсім институттары, әсіресе милитаристік немесе әскери ϗо амда дамиды.

леуметтік институттардыϟ та ы бір тϫрі – саяси институттар. Бϭл институттардыϟ пайда болуын Г.Спенсер топтыϟ ішкі ϗайшылыϗтарыныϟ топаралыϗ ϗайшылыϗтар а ϭласуынан деп тϫсіндіреді.

Топтардыϟ пайда болуын, Герберт Спенсер ϗо амныϟ ішкі ϭйымыныϟ әскери немесе со ыс міндеттеріне тәуелді болуымен байланыстырады. Со ыс ал ашϗы ϗауымдыϗ топтарды таптар а, я ни к!семдерге және олардыϟ еркін мϫлтіксіз орындайтындар а, әскерилер мен шаруалар а б!лді. Осыныϟ салдарынан мϫлтіксіз теϟсіздік пайда болды да саяси институттардыϟ ϗϭрылуы

69

тиіс болды, сонымен со ыс пен еϟбек – мемлекетті пайда болуы процесін жеделдетті. сіресе, мемлекеттіϟ пайда болуыныϟ бастапϗы кезеϟінде со ыс пен кϫш к!рсетудіϟ р!лі басым болды, себебі ϗор ану мен жаϟа жерлерді басып алу маϗсаты тәртіпке ба ыну а мәжбϫр етті. Даму барысында ϗо амдыϗ еϟбек б!лінісіне негізделген ϗо амдыϗ !ндіріс әлеуметтік институттар а біріктірді.

Герберт Спенсер жалпы мемлекет р!лін шектеуді ϫнемі к!рсетіп отырады, себебі ол кϫшті мемлекет жеке адамныϟ бостанды ын шектейді деген к!зϗарасынан айнымады. Jзініϟ ертеректегі « леуметтік статика» деген еϟбегінде «кез-келген адам ϗандай ϗарекет жасаймын десе де !з еркі я ни жϫзеге асыру а мϫмкіндігі бар, біраϗ ол басϗа адамныϟ бостанды ына зиян әкелмеуі тиіс» деген ойды айтϗан еді. Бϭл жердегі негізгі тϫйін - бостандыϗтыϟ мемлекеттік кϫшпен емес, басϗа адамныϟ бостанды ымен шектелетіндігінде.

леуметтік институттардыϟ бірі - тіркеу институтыны пайда болуын Герберт Спенсер со ыспен байланыстырады. ϖо амдыϗ даму тарихы к!рсетіп отыр андай, дін !кілдерініϟ ϗызметі баϗсы-балгерлерден бастау алып, абыздар а жал асады. Кейін абыздар ϭйым а бірігіп, ϗо амда дәстϫрлерді, салтты, сенімді саϗтау ϫшін баϗылау жϫргізетін кϫшке айналады. Осыны негізге ала отырып Г.Спенсер дінніϟ әлеуметтік институт ретіндегі орнын ба амдайды.

Спенсер іліміндегі соϟ ы институт - к сіби %нерк сіптік институттар еϟбек б!лінісі нәтижесінде пайда болды. Бϭл институттардыϟ р!лі ϗо амдыϗ даму сатысыныϟ скери о#амнан %нерк сіптік о#ам#а !туі кезеϟінде арта тϫседі. Jнеркәсіптік институттар еϟбек ϗатынастарын реттеп, ϗо амдыϗ ϗызметтердіϟ едәуір б!лігін !з мойнына ала бастайды.

Герберт Спенсер социализмді жаϗта ан жоϗ, !йткені социализм идеясы эволюциялыϗ даму а !рескел араласуды уа ыздайды, сондыϗтан «ϗандай да болмасын әлеуметтік жоспарлау а жол бермеу керек», - деп есептеді.

Г.Спенсер әлеуметтік институттар ілімін тереϟдете отырып, ϗо амды биологиялыϗ объектімен теϟестірді. леуметтік ϭйымныϟ ϗϭрылымдыϗ принциптері таби и а заныϟ тіршілік ету принциптеріне !те ϭϗсас. «Индивидке ϗо амныϟ ыϗпалы зор, дегенмен жеке адамныϟ ерекшелігі саϗталуы тиіс» деген пікірі Спенсерді тϭйыϗϗа тіреді. Индивидтіϟ р!ліне тән ерекшелікті тϫсіндіру ϫшін «органикалыϗ ϗондырма» деген ϭ ымды ϗолдан ан Г.Спенсер адам таби атыныϟ әлеуметтілігі мен биологиялы ын да к!рсетуге тырысты. ϖо ам б!ліктерініϟ кеϟістіктегі тәуелсіздігі, ϗо амда ойлау мен сезінуді реттеуші орган жоϗ, биологиялыϗ объектініϟ б!ліктері тϭтастыϗϗа ϗызмет етсе, әлеуметтік объект немесе ϗо ам да тϭтастыϗтыϟ б!ліктеріне ϗызмет етеді.

Герберт Спенсер дамудыϟ біртізбекті ϗарапайым ϫлгісін сынады, біраϗ басϗа эволюцияшыл ойшылдар сияϗты, ϗо амныϟ кезеϟдерін зерттеуді ϭсынды. Ол эволюциялыϗ процестерді топтап, олардыϟ типтерін аныϗтады. Негізгі типтерге ϗарама-ϗарсы екі тϫрді ϭсынады. Сонымен ϗатар Г.Спенсер екі тϫрлі әлеуметтік жϫйені: скери және %нерк сіптікті саралады. скери ϗо ам ішкі ϭйымды тіршілік ϫшін кϫреске жϭмылдырады. скери институттар ϗо ам !мірініϟ барлыϗ салаларына ыϗпал етеді, отансϫйгіштікке, бейтараптыϗϗа, к!нбістікке, ϗϭрбандыϗϗа тәрбиені ϗолдайды.

70

леуметтану тарихында Г.Спенсердіϟ іліміндегі «әскери ϗо амныϟ» «!неркәсіптік ϗо ам а» ϗарай дамуын эволюциялыϗ заϟдылыϗ деп тϫсінуі кейінгі ϗо ам туралы ойлардыϟ генезисіне позитивті ыϗпал етті деп ба аланады. Мысалы, Э.Дюркгеймніϟ ынтымаϗтастыϗ идеясы осы к!зϗарасϗа негізделді. Ал Г.Спенсердіϟ «!неркәсіптік ϗо амды» сипаттауымен таныса

отырып, оныϟ ылыми к!регендігіне таϟ ϗаласыϟ. ώалымныϟ сипаттамасы ϗазіргі заман ы индустриялыϗ ϗо амды болжа анын байϗаймыз. ( 68 беттегі кестеге назар аудары"ыз)

Г.Спенсердіϟ !неркәсіптік ϗо ам туралы пікірі либерализмніϟ саяси а ым ретінде ϗалыптасуына да әсер етті. Либерализм ϭлтшыл, таптыϗ идеяларды ϗолдамайтыны мәлім және саяси платформасы адамныϟ еркі мен бостанды ыныϟ ϗϭндылы ына және еркін бәсекеге негізделген. Осыдан либерализмге тән космополитизм, гуманизм, толеранттылыϗ келіп шы ады.

Герберт Спенсер либерализм идеологы ретінде «мемлекеттіϟ кϫшіне, оныϟ әділдігіне ϗϭлай сену дϭрыс емес»деп санады және осы ан байланысты «ϗандай да бір ϗиялда ы игілікті мемлекет ϫшін азаматтардыϟ жа дайын

ϗϭрбандыϗϗа шалу а болмайды» деген пікірді айтады. 1884 жылы жары к3рген «Т л а мемлекетке арсы»деген е"бегінде Герберт Спенсер осы пікірін білдіріп, адамны" бостанды тарын шектейтін мемлекетке арсы екендігін ашы жариялады.

Г.Спенсер ілімі ϗо амдыϗ ϗϭбылыстардыϟ тарихи-эволюциялыϗ және ϗϭрылымдыϗ-функциялыϗ талдау жасау а талпыныстарыныϟ бірі болды. Спенсер мϭрасын зерттеушілер, оныϟ ілімі бір сызыϗты дамуды жаϗта ан ілімдерден айырмашылы ы болды деген пікірде, себебі Г.Спенсер «ϗо амдыϗ даму алдын ала айϗындал ан жолмен ана жϫреді деу - жаϟсаϗ пікір, ϗо ам әлеуметтік және таби и орта а жауап ретінде дамиды» деген еді. леуметтік прогресс бір сызыϗты емес, ол әртϫрлі мәнге ие болуы мϫмкін және о ан тоϗырау мен регресс те тән.

Осылайша, Герберт Спенсер әлеуметтанулыϗ к!зϗарасы әлеуметтануда ы мыϗты ба ыттардыϟ бірі органикалыϗ мектептіϟ дамуына ыϗпал етті.

Негізгі е бектері:

•1.«Негізгі бастаулар» (1862);

•2.«Биологияныϟ негіздері» (1864-1867);

•3.«Психологияныϟ негіздері» (1870-1872);

•4.« леуметтанудыϟ негіздері» (1876-1896);

•5.« леуметтану зерттеу пәні» (1903)

сынылатын #дебиеттер:

•4леуметтану. Екі томды . Ред. бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2004

•Батыгин Г.С., Подвойский Д.Г.История социологии. Учебник.М., Издательский дом «Высшее образование и наука», 2007

•История теоретической социологии.М.,1998,т.1

71

•Култыгин В.П. Классическая социолгия.М.,2000

•Спенсер Г. 4леуметтану т ырлары //4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы,«Жазушы»,2005,том 1, 246-359 беттер

16Прескриптивті - тек ауызша н с аулар ар ылы атынастарды реттеу

17Проскриптивті – тек жазбаша за"дар ар ылы атынастарды реттеу

72