книги / smaghambet(1)

деген е"бегінде ол %леуметтік былысты индивидтерді" психикалы таби атымен аны тайды. Осы е"бегіне %йгілі орыс ойшылы М.М.Ковалевский пікір жаз ан.

П.А.Сорокин Ресейдегі а пан революциясын олдады, ал азан т3"керісіне деген ырын к3з арасы оны" елден кетуге м%жб0р етті. Эсер партиясыны" м0шесі ретінде П.Сорокин эсерлік «Воля народа» газетіні" белсенді авторларыны" ж%не Уа ытша 0кіметті" басшысы А.Ф.Керенскийді"ылым мен білім саласында ы ке"есшілеріні" бірі болды.

1920 жылы П.Сорокинні" «4леуметтану ж0йесі» деген е"бегі жары к3рді. Ертеректегі е"бектерінде психологизм сарыны мен %рт0рлі ба ыттарды" ы палы бай ал ан болса, «4леуметтану ж0йесі» П.А.Сорокинні" сарабдал зерттеушіге айнал анын к3рсетті.

«4леуметтану ж0йесі» е"бегінде Питирим Сорокин ылыми принциптерді на тыра т0сіндіреді.

Біріншіден, %леуметтану ылым ретінде таби и ылымдар типі бойыншарылуы керек. «Таби ат туралы ылым» немесе «М%дениет туралы ылым» деп б3луді" ажеті жо . ылымдарды" зерттеу объектілері %рт0рлі бол анымен, зерттеу %дістері бірдей.

Екіншіден, %леуметтану %лемді на ты сол к0йінде зерттеуі керек ж%не %леуметтану кез келген нормативизмнен тылуы тиіс.

Iшіншіден, %леуметтану объективті п%н болу керек, я ни объективті зерттеу мен 3лшеуге болатын адамдарды" шынайы арым– атынастарын зерттеуі тиіс.

Т3ртіншіден, %леуметтану т%жірибелік ж%не на ты ылым бол ысы келсе, кез келген философиялы трактаттардан бас тартып, статистикалы диаграммарастыруы ажет, бесіншіден, монизмнен бас тарт аны абзал.

П.Сорокин %леуметтануды теориялы ж%не практикалы деп екіге б3лді. Ол 3зіні" аталмыш е"бегінде теориялы %леуметтануды негізгі 0ш б3лікте к3рсетеді:

1)4леуметтік аналитика (%леуметтік анатомия ж%не морфология). 4леуметтік былыстар мен оны" негізгі алыптарыны" (т0рлеріні"),рылымын зерттейді.

2)4леуметтік механика (оны" объектісі - %леуметтік процестер). Адамдарды" арыматынасын, я ни адамдарды" іс-%рекетін зерттейді.

3)4леуметтік генетика ( о амды 3мірді" эволюциясы ілімі) %леуметтік 3мірді", оны" жеке б3ліктеріні", институттарыны" дамуын зерттейді. Ал практикалы %леуметтану олданбалы п%н ретінде сипатталады.

«4леуметтік ке"істік» – Питирим Сорокин %леуметтануында ы негізгіымдарды" бірі. 4леуметтанушы сипаттайтын %леуметтік былыстар мен процестер, жа"алы тар «%леуметтік ке"істікте» ж0зеге асады. ылымда Р.Декарт, Т.Гоббс, Лейбниц, Ф.Ритцель, Г.Зиммель, Э.Дюркгейм, Р.Парк, Э.Богардус, Л.фон Визе, Е.Спекторский, Т.Веблен ж%не т.б. белгілі ойшылдарды" «%леуметтік ке"істік» идеясы т3"ірегіндегі к3з арастары м%лім.

103

Тек Питирим Сорокин ана м%селені д рыс оя білді ж%не осы м%селені" на тыылыми т жырымын жасады деуге негіз бар.

«4леуметтік мобилдік» деген е"бегінде (1927) П.Сорокин былай деп жазады: «Мен %леуметтік ке"істік ж%не оны" туындылары туралы айтып отыр анымны" м%нін д%л сипаттауым ажет болып отыр. Біріншіден, %леуметтік ке"істік т0п-тамырымен геометриялы ке"істіктен м0лдем б3лек. Геометриялы ке"істікте 3те жа ын орналас ан адамдар (мысалы, патша ж%неызметшісі), %леуметтік ке"істікте бір-бірінен 0лкен ара ашы ты та. Соныменатар, керісінше, геометриялы ке"істікте 3те алша орналас андар (мысалы, а айынды жігіттер немесе %рт0рлі алаларда ы епископтар) %леуметтік ке"істікте бір-біріне 3те жа ын болады.

Адам геометриялы ке"істікте 3зіні" %леуметтік ке"істігін м0лдем 3згертпей, бірнеше мы"да ан ша ырым жол ж0руі м0мкін немесе керісінше, геометриялы ке"істігін 3згертпей, %леуметтік ке"істігін т0бегейлі 3згертіп жіберуі м0мкін. Демек, леуметтік ке істік дегеніміз - %лем т р ындары орналас ан алам. Белгілі бір адамдарды" немесе %леуметтік былыстарды" %леуметтік ке"істіктегі орнын аны тау 0шін оны" бас а адамдар а немесебылыстар а атысты «сана н0ктесін» табуымыз керек. «Сана н0ктесін» та"дау - 3зімізге байланысты: ол - адам, топ немесе топтар жиынты ы болуы м0мкін. Адамны" %леуметтік жа дайын аны тау 0шін, оны" отбасылы жа дайын, азаматты ын, лтын, дінге атысын, маманды ын, ай саяси партия а жататынды ын, экономикалы статусын, шы у тегін ж%не т.б. белгілерін аны тау ажет. Сонымен атар адамны" т р ындар арасында ы негізгі топта алатын орны аны талуы тиіс».

П.А.Сорокин %леуметтік топтарды классификациялауды" мынадай 3зіндік екі критерийін сынды, олар: біржа ты ж%не к.пжа ты. Осы критерийлерге с%йкес %леуметтік топтар бір белгі бойынша ажыратылады, мысалы, тіл, территория, жасы, жынысы ж%не бірнеше белгі бойынша, мысалы: тап, лт .

8о амны" біржа ты болмауы ж%не %леуметтік топтарды" объективті б3лінуі – Сорокинні" %леуметтік мобилдік теориясынан к3рініс табады. Осылайша, Питирим Сорокин мынадай т жырымдарды жасайды:

• 4леуметтік ке"істікті" геометриялы ке"істіктен т0бегейлі айырмашылы ы бар.

•Кез келген индивид - бас а индивидтермен, топтармен ж%не т тасо аммен арыматынас а т0сетін %леуметтік арыматынастар ж0йесі.

•Ке"істікті" %леуметтік координаталарын %леуметтік топтар аны тайды.

•4леуметтік жа дай барлы топтарды" 3зара арыматынастары жиынты ы ар ылы к3рініс береді.

• 4леуметтік ке"істік статустарды емес, т р ындарды бейнелейді. П.А.Сорокин осы к3з арасын негізгі е"бектеріні" бірі «4леуметтік

мобилдікте» (1927 жылы) тере"дете т0сіп, пысы тайды.

«4лем – %леуметтік байланыстар мен арыматынастар а толы ке"істік. Ол координаталарды" к3п3лшемді ж0йесін райды, онда негізгі екі ось бар - х

104

осі - к3лдене" мобилдік ж%не у осі - тік мобилдік. Мобилдік жеке индивидтерді# немесе т тас топтарды# экономикалы , саяси, ж не к сіби

ке#істіктерде орын ауыстыратын леуметтік ке#істікті# ерекше жа дайы.

Егер индивид т3менгі таптан орта тап а 3тіп, табысын к3бейтсе, онда ол экономикалы ке"істікте тік мобилдікті ж0зеге асырады, маманды ы мен шы армашылы т0рін ауыстырса - к%сіби ке"істікте, партиясын ауыстырса - саяси ке"істіктегі мобилдікті бай ау а болады».

Сонымен к3лдене" мобилдік - стратификация де"гейіндегі адамны" бір %леуметтік топтан келесі бір %леуметтік топ а 3туі екен. Мысалы, ауыл т р ыны ала а к3шіп келіп ала т р ыны аталады, біра оны" к%сібі ж%не табыс де"гейі м0лдем 3згеріссіз алады. Ал, тік мобилдік - иерархиялы т%ртіптегі бір %леуметтік абаттан екінші %леуметтік абат а 3туі. Тік мобилдік болуыны" объективті негізі - адамдарды" экономикалы те"сіздігі.

Тік мобилдікті екіге б3луге болады. Бірі - жо ары ба ыттал ан, екіншісі - т.менге ба ыттал ан. Жо ары ба ыттал ан тік мобилдік дегеніміз - иерархиялы т%ртіптегі т3менгі %леуметтік абаттан жо ар ы %леуметтікабат а 3ту болса, т3менге арай ба ыттал ан тік мобилдік дегеніміз - иерархиялы т%ртіптегі жо ар ы абаттан т3менгі абат а 3ту.

Тік («жо ары-т3мен»)мобилдікті П. Сорокин %леуметтік жіктелуді" 0ш т0ріне арап б3леді: саяси, экономикалы , к%сіби. К%сіпішілік немесе к%сіпаралы , саяси циркуляция ж%не «экономикалы » сатыда орын ауыстыруды талдау ар ылы 3з ойларын тере"детеді.

Мобилдік о амды 3мірді" таби и алпы ж%не сонымен бірге индивидтер немесе топтарды" %леуметтік орын ауыстыруларыны" оз алысы ана емес, %леуметтік объектілерді" – ндылы тарды# да оз алысы.

алым мобилдікті ба ытына («жо ары-т3мен») арай жіктеп анаоймайды, т0ріне ( жымды пен жеке), интенсивтілігіне ж%не к3леміне арай да жіктейді.

П.А.Сорокин %леуметтік мобилдік салыстырмалы т0рде о амды т ра тылы кезе"і мен %леуметтік берекесіздік (со ыс, т3"керіс, ашты т.б.) кезе"іне байланысты 3згеріп отырады деп есептейді, я ни мобилдік хаосты сипатта болады.

Питирим Сорокинні" %леуметтік ке"істігі 0ш 3лшемді стратификацияны" 0ш координата остеріне, я ни экономикалы , саяси, к сіби б3лініске с%йкес келетіндігін бай ау иын емес. Эвклидті" де геометриялы ке"істігі 0ш 3лшемді, біра %леуметтік ке"істікті" екі белгісі - к3п 3лшемділігі ж%не осьтер сапасыны" %рт0рлі болуы - %леуметтік ке"істікті" эвклидтік емес 3лшемге ие болуы керек екенін білдіреді. Стратификация те"сіздікке негізделеді. Стратификацияны" негізі - ы тар мен игіліктерді", жауапкершілік пен міндеттерді", билік пен к0штерді" бірдей б3лінбеуі.

Питирим Сорокин экономикалы стратификацияны тере"ірек сипаттап берді, тарихи т р ыда оны «флуктуация» терминімен белгіледі. Экономикалы т р ыда %р адамны" табысына арай жо арыдан т3мен пирамида а орналастыру а болады. Егер барлы о амдарды ж%не табыс пирамидасын

105

салыстыратын болса , онда оларды" уа ыт 3те келе 3згеріске шыра анын бай ау а болады.

Жекеменшікке негізделген о амдарда пирамида 3те атты биік те, аласа да емес. Егер жеке меншікті жоятын болса, экономикалы пирамида тегіс болып алады. «Адамзат арапайым на тылы ты ескеру керек: не тегіс пирамида: б аралы те"дік пен кедейлік, немесе те"сіздікке негізделгеналыпты о ам. Б дан бас а жол жо »,- дейді Питирим Сорокин.

Питирим Сорокинні" пікірінше, %леуметтік стратификация барлыйымдас ан о амдар а т%н ж%не белгілі бір тарихи былыстар а байланысты бір ба ытта дамымайды. =зін %леуметтік те"дік о амы деп жарияла ан кез келген о амда жіктелу бар. Айталы , ылым мен 3нерде, саясатта, бас аруда т.б. «Абсолютті те"дік орна ан о ам иялда ана екенін жа"а тарих к3рсетіп берді»дей отырып, Питирим Сорокин «те"дік эгалитаристер мен солшыл радикалдарды" орындалмас арманы болып ала бермек» дегенді айтады.

4леуметтану ылымында ы П.А. Сорокинні" орнын айт анда, оны" «революция %леуметтануын» алыптастыру а ос ан 0лесін айтпай кету м0мкін емес.

П.Сорокинні" 3зі Ресейдегі 0ш революция а, я ни 1905 жыл ы бірінші орыс революциясына,1917 жыл ы А пан ж%не 8азан революцияларына ку% болды. Ол 1925 жылы ылыми айналым а «революция %леуметтануы» терминін енгізді.

Питирим Сорокинні" пікіріне с%йкес, революция %леуметтік топтарды"рамын сілкініске шыратады, бір топтарды жойып, бас а топтарды тарих сахнасына шы арды. Сорокин б л процесті" бірнеше сатысы бар деп есептейді. Олар:

•«8ыс а-эмоциялы » - билікке ж%не оны" рылымына арсы ерікті интеллектуалды арсылы .

•«Тас ын» - адамдарды" механикалы орнын ауыстыруы, к3біне осы орын ауыстырулар аума ты ж%не ан йлы со ыстарды" ар асында ж0зеге асады.

•«8алып а келу» - адамдар берекесіздіктен, со ыстан, кедейліктен, к0йзелістен шаршайды, т%ртіп іздейді, %леуметтік т%ртіпті алып а келтіреді.

Да дарыс жа дайында халы ты" басым б3лігіні" жа дайы т3мендейді, ж мыссызды де"гейі 3седі, кім к3п шы ын а шыраса, соларды" к3"ілі толмайтыны бай алады. Егер да дарыс за а созылса, ол революция а алып келеді. Революция - б араны" материалды ж%не рухани жа дайын жа сартуды" %лсіз %дісі. Революция адамдарды %леуметтендірмейді, керісінше, оларды т рпайы кейіпке т0сіреді немесе биологиязациялайды, негізгі бостанды тар аясы тарылады, ж мысшы табыны" экономикалы -м%дени жа дайы нашарлайды.

Питирим Сорокин %р адам а шы армашылы даму а м0мкіндік бере отырып ж%не %леуметтік арамаайшылы тарды саналы т0рде шешіп, о амда пайда бол ан м%селелерді за"ды жолмен шешуге болатынына к%міл сенді. Осы сенім оны" андай да болмасын т3"керіске, б0лікке, соны" ішінде революция а

106

арсы болуына алып келді. Питирим Сорокин тек « алыпты эволюциялы даму жолын та"дауды ана» жа тады. «Революция %леуметтануы» е"бегінде «3зіні"ндылы тарына, басынан кешірген инстинктері мен д%ст0ріне, ынтыма тасты пен бірлестікке айта оралу ана революциядан кейінгі ирапал ан о амды алып а келтіреді», - дейді.

Питирим Сорокинні" %леуметтік 3мір туралы ілімі т3рт томды «4леуметтік ж%не м%дени динамика» деген е"бегінде алыптасып бітті. Осы е"бегінде Питирим Сорокин халы тар м%дениетіні" дамуын талдайды,ндылы тар теориясын жасайды. «8 ндылы » ымы - оны" %леуметтануыны" негізгі ма"ызды ымдарыны" бірі. Ол « ндылы ты"» ж0йелік ж%не %дістемелік м%нін ашып берді. Осы ымны" к3мегімен индивидтерді" ж%не %леуметтік топтарды" %рт0рлі ба ыт бойынша арым-атынасын т0сіндіреді. Халы тарды" келісіміне ол жеткізетін жалпыадамзатты ндылы тар а ерекше м%н береді.

4леуметтік арыматынастар ж0йесіне адамдар «саналуан факторларды" кешені н%тижесінде тартылады» деп, оларды былай топтастырып к3рсетеді:

1.Бейсаналы (мысалы, рефлекстер)

2.Таби и саналы (ашты , ш3л, жынысты елігу т.б.)

3.4леуметтік саналы (м%ндер, ережелер, ндылы тар)

Питирим Сорокин о ам мен кездейсо ж%не уа ытша топтарды айырып к3рсете отырып, тек о ам ана %леуметтік саналы элементтерді амтиды, я ни белгілі бір м%ндер, ережелер, ндылы тарды тобыр емес, о ам анаалыптастырады деп есептеді.Міне сонды тан кез келген о амды о ан т%н м%ндер, ережелер, ндылы тар ар ылы сипаттап, т0сіндіруге болады. Б л ж0йе о амны" м%дени сапасы болып табылады.

4леуметтік сапалы индивидтер мен о амдарда ы жасырын м%дени сапаны адамзат 3ркениетіні" барлы жетістіктерінен бай ау а болады. Олар тіпті м%дени тарихты" дискретті кезе"інде де бай алады. М%дени сапа ж0йесін зерттеу ар ылы м%дени 0лгілер пайда болатын тарихи кезе"дерді аны тайды. М%дени 0лгілер деп отыр анымыз: ызмет т0рлері, пікір, шы армашылы , діни наным-сенімдер т0рлері.

Сонымен, Питирим Сорокин %леуметтік 3мірді талдауды" бастап ы кезе"і - м%дени ндылы тарды" басымдылы ына негізделуі керек деп есептей отырып, тіпті м%дени ндылы тар ж0йелеріне атысы жо %леуметтік 3мір аспектілеріні" 3зі м%дени ж0йелерді" айналымы шамаларыны" н%тижесі депабылдады. Осы негізде белгілі бір ерекшеліктерге негізделіп,3мір с0ріп жат ан %леуметтік ауымдасты тарды" да дарысы белгілі бір 0стем, я ни доминант м%дени ж0йені" ыдырауы деп т0сінді.

П.Сорокин бойынша, тарихи процесс - м%дени т0рлерді" циклды флуктуациясы, оны" %р айсысы т тасты а ж%не бірнеше ма"ызды сипаттамалар а ие. Осы ан байланысты П.Сорокин м%дениетті" 0ш типін к3рсетті:

•Сезімдік - шынайылы ты сезім ар ылы абылдау.

•Идеациялы - рационалды ойлау басымыра .

107

• Идеалистік - интуиция ар ылы таным басымыра .

8азіргі «сезімдік» м%дениетті" да дарысын ол материализм менылымны" дамуы былысымен байланыстырады, ал %леуметтік адетті" психофизикалы механизмдерге негізделгені туралы т жырым жасайды;адетті" субъективтілігі «айнымалы» шамада деп т0сіндірді. Питирим Сорокин « жымды рефлекс» ымы ар ылы о амды 3мірді" йымдастыру факторын т0сіндірмекші болды.

1960 жылы жары к3рген Питирим Сорокинні" «8 рама Штаттар мен КСРО-ны" аралас %леуметтік типке 3зара конвергенциясы» деген е"бегінде екі саяси ж0йені" сас м%дени белгілеріні" болаша та ты" м%дени 0лгіге алып келетінін баяндайды. 4леуметтік-т рмысты орта м%дени 0лгілер екі державаны біріктіреді деп есептейді.

Жалпы Питирим Сорокинні" %леуметтануы о амны" адамгершілік т р ыдан жа"аруы, себебі ол – альтруизм мен ынтыма тасты а негізделген.

Негізгі е бектері:

•«4леуметтану ж0йесі» (1920);

•«4леуметтік мобилдік» (1927);

•«8азіргі заман ы %леуметтанулы ілімдер» (1928);

•«4леуметтік ж%не м%дени динамика» (1937-1941);

•«8о ам, м%дениет ж%не адам» (1947) ж%не т.б.

&сынылатын дебиеттер:

•Батыгин Г.С., Подвойский Д.Г.История социологии. Учебник.М., Издательский дом «Высшее образование и наука», 2007

•Сорокин П. А. 4леуметтану ж0йесі //4лемдік %леуметтану антологиясы - Алматы, «Жазушы», 2006, том 5, 231391 беттер

•Сорокин П.А. Дальняя дорога. Автобиография. М.,1992

•Сорокин П.А.Человек. Цивилизация. Общество. М.,1992

•Сорокин П.А. Социальная и культурная динамика. СПб., 2000

•Сорокин П.А. Основные черты русской нации в двадцатом столетии //

ОРоссии и русской философской культуре. Философы русского послеоктябрьского зарубежья. М.: Наука, 1990. С. 463-489.

Ба ылау с ра тары:

•П.Сорокин %леуметтануында ы негізгі ымдар андай?

•П.Сорокинні" «%леуметтік ке"істік» іліміні" 3зекті н%тижесі неде?

•П.Сорокинні" %леуметтік-м%дени динамикасыны" м%ні неде деп ойлайсыз?

•П.Сорокинні" революция а берген «ба асы» андай?

•Конвергенция іліміні" ма саты неде болды деп ойлайсыз?

Тапсырма

108

П.Сорокинні" ілімдеріні" интегралды сипаты ж3нінде эссе дайында"ыздар.

§16. Толкотт Парсонсты леуметтанулы доктринасы

Негізгі $ымдар: %рекет, %леуметтік %рекет, рылым, функция, функциялы принциптері, функциялы императивтер

8 рылымды -функциялы - %леуметтануда ы аса ма"ызды ж%не к0рделі ба ыттарды" бірі. 8 рылымды - функциялы іліміне %леуметтік на тылы , шынды ты" эмпириялы фактілерін т0сіндіруді" толы ж0йесі ретінде %леуметтік %рекеттілікті" ая тал ан ж0йесін ру а саналы т0рде талпыну т%н. ХХ асырда рылымды -функциялы ойларды дамытушылар арасында Толкотт Парсонс есімі ерекше аталады. Ол 1902 жылы Колорадо штатында ы Колорадо-Спринг деп аталатын алада д0ниеге келді. Т.Парсонсты" балалы ша ы осы алада, протестантизм рухы сі"ген ортада 3тті.

Т.Парсонс 1920-1924 жылдарда Амхерст-колледжде биология ж%не философия курстарын ты"дады. Iшінші курста Толкотт Парсонсты" %леуметтік ылымдар а деген ызы ушылы ы пайда болды. алымны" 3мірбаянын зерттеушілер «Т.Парсонс америкалы %леуметтануды" осал т старын ерте бай ады да, Еуропадан білім алу а кетті», - деп жазады. Лондонда ы экономика мектебінде бол ан бір жыл ішінде белгілі мамандармен танысады. Соларды" арасында м%дени-антропологиялы ойларымен аты шы ан Б.Малиновский де бар.

Лондоннан кейін Т. Парсонс Германияда ы Гейдельберг университетінде (1925-1926) М.Веберді" ілімімен жете танысу м0мкіндігіне ие болды. 1927 жылы А8Ш- а орал аннан кейін Гарвард университетіне т0сті. 4рі арай Т.Парсонсты" академиялы ж%не ылыми 3мірі осы университетпен байланысты болды.

Т.Парсонс 1931 жылы Питирим Сорокинмен танысып, екеуі Гарвардта %леуметтану б3лімін ашады.Ал 1944 жылы Гарвардта %леуметтік психологтар Гордон Олпорт, Г. Миррей, антрополог Клайд Клакон, %леуметтанушы Джордж Хоманс ж%не Сэмуэль Стауфордпен бірлесе отырып %леуметтік атынастар

109

б3лімін ашты. Ал 1949 жылы Т. Парсонс америкалы %леуметтанушылар ассоциациясыны" президенті болып сайланды. Ол осы лауазым а бірнеше рет ие болды. Сондай–а , «Америкалы %леуметтанушы» басылымыны" редакторлы ын да ат арды.

Т.Парсонс 1979 жылы айтыс болды. Оны" идеялары Робин Уильям, Нейл Смелзер, Эдвард Шилз сия ты %лемге белгілі ізбасарларыны" е"бектерінде жал асын табуда.

Толкотт Парсонс рылымды -функциялы концепциясын жасауды 1937 жылы «4леуметтік %рекетті" рылымы» деп аталатын е"бегінде баяндал ан %леуметтік %рекет теориясынан бастады.Ол М. Вебер идеяларын тере"детті ж%не оларды жетілдірді.

Парсонсты" пікірінше, леуметтікті# м ні - леуметтік іс- рекет.

4леуметтік іс-%рекет – адамдар адеті мен ызметін талдауды" негізі. Парсонсті" пікірі ты" пікір еді десек, %рине ателесеміз. Дегенмен, ол теорияны жетілдіріп, рационалды ты" «шегін жойды». Сондай-а , %леуметтік %рекетті %леуметтік р3лдер туралы іліммен толы тырды, н%тижесінде жеке т л аны" %леуметтену процесіндегі «ме"герілген экспектациялар» ж3нінде т0сінікалыптасты.

Функциялы ты жа таушыларды" пікірінше, %рбір о ам за мерзімді ж%не т ра ты рылым болып табылады ж%не оны" элементтері 3зара ты ыз байланысты ж%не ж0йелі бірт тасты ты райды. Б л бірт тасты ты" %рбір элементі белгілі бір ызметке ие. 8ызмет бірт тасты ты 3зара 0ндес тепете"дік жа дайында стап т0ру а ы пал ететін белгілі бір %рекеттілікті ж0зеге асырудан к3рінеді. Iйлесімді ызмет ету негізін жымды т%рбиелікндылы тар ж0йесі райды ж%не оларды жеке т л алар ж0йе б3ліктері ретінде абылдап, солар ар ылы ынтыма тас ан бірт тасты а бірігеді.

Толкотт Парсонс 3зіні" зерттеулерінде рылымды -функциялы ты" негізгі %дістемелік принциптерін жасады. Оны" ілімі жекеменшік пен т л а еркіндігіні" д%ст0рлі арты шылы тарына ар а с0йейтін %леуметтікэкономикалы процестерді ш ыл 3зіндік реттеу принципіне негізделген тепете"дік идеясынан бастау алады. «Ж0йелі талдау» т0сінігі объектіні" «кірісшы ыс» сипаттамаларына ж%не п%наралы зерттеулерді толы есепке алу а негізделген на ты олданбалы кешенді м%селелерді талдау а ж0йелі олданыс табуды белгілеу 0шін пайдаланылады.

8 рылымды функциялы талдауда ы функциялы ты" негізгі принциптерін атап 3тер болса , олармыналар:

- о амны" функциялы т тасты ы принципі ( о ам барлы б3ліктері 0йлесімді бірт тас жабы ж0йені білдіреді),

-;мбебапты принципі (;леуметтік %3рылымны1 кез келген элементі бірт3тасты% аясында жа+ымды функция+а ие),

-ажеттілік принципі (%леуметтік рылымны" кез келген элементі бірт тасты аясында ажетті б3лік болып табылады ж%не %леуметтік ж0йені" 0здіксіздігін, т ра тылы ын амтамасыз етеді),

110

- динамикалы тепе-те"дік принципі (кез келген %леуметтік ж0йені" тепете"дікті са тайтын арнайы механизмдері болады немесе тепе те"дікті б зыл аннан кейін оны бастап ы тепе-те"дік алып а бейімдейді).

Толкотт Парсонс о ам « о ам–топ–жеке т л а» трихотомиясында басымдылы а ие болады ж%не %леуметтануды" басты объектісі болып табылады», - деген пікірді станды.

8о ам - адамдарды" біріккен, ынталандырыл ан іс-%рекеті ж%не ол белгілі бір ортада %рекет ететін жеке т л алардан, я ни таби и а залардан т рады. Демек, о амды зерттеу 0шін, жеке т л алар %рекеттеріне, я ни т0сінікті т л алы адет пен %рекеттерге те"естірілуі керек.

4леуметтік іс-%рекет арнайы рылым а ие: рекет етуші т л а, ма сат,

жа дайлар, н с алар мен нормативтік бейімделулер, рекет затыны#серлесуі (бас а т л аны" %рекеті). Егер %леуметтік іс-%рекет т л аны" бас а бір т л а а оны 3згерту ма сатында %сер етуі болса, онда %рекеттер ж0йесі, %рекет бірліктері мен %леуметтік атынастар - о ам т ра тылы ын амтамасыз ететін %леуметтік %рекеттерді" т ра ты байланысыны" жиынты ынан т рады.

4рекет етуші т л а аны тал ан ма саттар а жетуге тырысып, орша ан ортада белсенді бола т0седі. На ты жеке т л а %леуметтік 3зара %рекеттілік процестеріне 3зіні" %р т0рлі ма саттары ар ылы атысады, сонды тан да ол %леуметтік атынастарда бірт тас т л а ретінде к3рінбей, %леуметтік 3мірде тек «жарым-жартылай атысуды» белгілі бір %леуметтік р3лді ат ару ар ылы ж0зеге асырады. Жалпы %рекеттілікті" %леуметтік-типтік стандарттарыны" экспектациялары т л аны" м%ртебесіне т%уелді болады.

4леуметтік атынастар субъектілерді" арасында ы шаруашылы байланыстарды оларды" т0рлеріне байланысты амтамасыз етеді: таби и - %леуметтік тегі, лты, жынысы, жасы ж%не %леуметтік - білім, к%сіп, біліктілік, табыс ж%не т.с.с.

Р3лді орындау - %леуметтік 3мірге атысуды бейнелеп, %леуметтікрылыммен ж%не жалпы йыммен сырт ы %леуметтік байланыстарды аны тау а м0мкіндік береді. Демек, аны тал ан р3лдік белгілерді" %леуметтік- м%дени таби аты ж%не оларды" %леуметтік жа даймен байланысы р3лдік белгілер ар ылы о амда са талып, олдау табады, ал на ты жеке т л алар келіп, кетеді (немесе 3з %леуметтік р3лдерін ауыстырады). Демек, м%ртебелір3лдік адетті адам а о ам « сынады» ( о амды к0ту, міндеттер) ж%не м%жб0рлеуді" белгілі бір нысаны ретінде оны %леуметтік сахнада ы «актер а» айналдырады.

Адамны" м%ртебелі-р3лдік адеті - %рекет етуші т л аны" 3з іс-%рекетін белгілі бір ндылы тар ше"берінде та"дап, нормативті реттеуге негізделетінін айта кеткен ж3н.

Бас алар а ба ыттал ан белгілі бір жа дайда т л а %рекеті немесе «актор» %рекеті ж0зеге асырылады. Адам %рекеті %леуметтік орта а бейімделеді. Осы жерде %леуметтік р3л аясын мыналар аны тайды:

1.) ы тар: жеке т л аны" %леуметтік топта, о амда абылдан андай бас алармен арыматынас а т0сетінін экспектациялауы;

111

2.)міндеттер: жеке т л аны" 3з %рекетін м%ртебесіне с%йкес экспектациялауы. М ндай р3лдік к0тулерді" міндеті - адамны" белгілі бір іс-%рекеттерін,

оларды" 3з %рекетіне ы палын алдын-ала есепке алып, 3зіндік %рекеттерді" с%ттілік м0мкіндігін ба алау а жа дай жасайды. =з %рекеттеріне бас аларды" м0мкін болатын ы палын есепке алу - 3з ажеттіліктерін ана аттандыруды" жайлы шарттары 0шін 3зіндік бір т3лем болып табылады. 8 ндылы тарды" жалпылы ы ж%не р3лдік ойынны" ережелерін к3пшілікті" са тайтынына сенімділік - о амны" байланыс негізі болып табылады, себебі, олар %леуметтікатынастарды" болуына м0мкіндік береді. Ал %леуметтік арым -атынастарсыз ешбір %леуметтік келісімшартты жасау м0мкін емес ж%не ешбіро ам са тала алмайды.

8 рылымды -функциялы ты" негізгі ымы - «%рекетті" %леуметтік ж0йесі». Ол адамдар арасында пайда болатын %леуметтік %рекеттерді" ш ыл, т ра ты н%тижесін к3рсетеді, шектелмейді. Осы т0сінікті" к3мегімен Т.Парсонс к0рделі ж0йелік %леуметтік на тылы ты реттеп, ашы ж0йелерді" %р т0рлі типтеріне с%тті олданылатын теориялы талдауды ж0зеге асыру а тырысты.

Парсонс бойынша, %леуметтік ж0йе - б йры ар ылы іске асатын %леуметтік р3лдер негізінде %леуметтік %рекеттерді" 3зара байланысы н%тижесінде пайда болатын %леуметтік 3мірді йымдастыруды" %мбебап %дісін бейнелейді. Ол ж0йе б3ліктеріні" 3зара т%уелділігін ж%не бірт тасты ты" одан %рі интеграциялануын амтамасыз ететін нормативтер мен ндылы тар 0лгілері ар ылы реттелгенін ж%не 3зін-3зі са тандырушы бірт тасты а біріккенін к3рсетеді. Адам а тек осы йымдасуды" тиімді нысандарын іздеу ж%не оларды на ты ж0зеге асыру 0шін к0ресу иын, ал кері байланыс %леуметтік ж0йе тепе-те"дігін са тайды.

Парсонс ілімінде « рылым» ымы - негізгі ымдарды" бірі. 8 рылым - б л %рекет етуші жеке т л аны" т ра ты, стандарттал ан атынастарыны" жиынты ы.4леуметтік рылымны" ерекше белгісі - %рекет етуші т л алар белгілі бір функциялар мен р3лдерді ат арады. М нда «р3л» т0сінігі %рекет етуші т л аны белгісіз бір %леуметтік рылыммен біріктіреді ж%не оны на ты к0шке ие белгілі бір %рекет нысанына алып келеді.

Осылайша, ж0йені" сырт ы орша ан ортамен атынасы 3згеретіндіктен,рылымны" бір алыптылы ы шартынан туындайтын талаптар мен сырт ы жа дай талаптары арасында ы динамикалы процестер мен механизмдер аспектісін арастыру керек. Б л динамикалы аспекті талдауды" функциялы б3лігімен байланысты.

4леуметтік ж0йеде %леуметтік байланыстар %рекет етеді, сонды тан Толкотт Парсонс «функция» т0сінігін е" ма"ызды деп тапты, тек осы т0сінік оны" б рын ы «аналитикалы » позициясы мен жа"а « рылымды - функциялы » арасында ы айырмашылы ты к3рсетеді. Осы ым рылымды бірлікті оны" бір н%рсеге атынасы к3з арасынан, белгілі бір атынас бейнесінарастыруда олданылады. Д&ниеде б рі де функциялы ж не функциялы

112